Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер шығыстары.

Коммерциялық емес үйымдар мен мекемелердің шыгыстары Қағңцада, жарғыда немесе өзге бекітілген құжатга қарастырылған олардың функционалдық қызметін қамтамасыз етуге баіытгалған. Шьиъістардың қүрамы мен құрьшымы үйымның немесе мекеме Катысушыларының қызмет бағыттарының біріне тиістшігіне (қатыс-тылығьша), соңцай-ақ бүл қызметті жүргізуде пайдаланылатьш әдіске қарай анықталады.

Шаруашылық есеп пен өзін-өзі өтеу негіздерінде іс-әрекет ететін ұйымдар мен мекемелер жүмыстың қаржылық нәтижелерін есептеп, жоспарлайды және оларды кәдуілгі қаржы жоспарының немесе бизнес-жоспардың көрсеткіштерінде ресімдейді (4 тарауды –“Қаржылық жоспарлау және болжауды” қараңыз). Бүл жағдайда өндіріс пен қызмет көрсетуге жүмсалатын шығындардың тізбесі материадцық өндіріс сферасында жинақталатынға ұқсас болып келеді, бірақ қүрылымында материалдық шығындардың үлес салмағы едәуір аз больш, еңбекке ақы төлеуге, әлеуметгік мүқтаж-дарға аударылатьш аударымдарға (әлеуметгік салықты қоса) жұмсалатын шығыңдар басымырақ болады. Басқа қүрылымдық ауытқулар болуы мүмкін, мысалы қымбат тұратын жабдық пен приборларды пайдаланатын ғылыми мекемелерде амортизациялық аударымдардың үлесі үлкен болады. Бюджеттен ішінара қаржыландырылған жағдайда оның көлемі қаржы жоспарының үшінші бөлігіңде – “Бюджетген қаржы бөлу” бөлігіңде қаражатгарды бап-тар бойынша бөле отырып, белгіленеді.

Коммерциялық емес қызмет жүргізетін ұйымдар мен мекеме-лер өздерінің қаржы жоспарларын өздері жасайды. Мұның үстіне тек бюджет қаражаттары есебінен қаржыланатын мекемелер шы-ғындардың сметаларын жасайды, онда мекеме қызметінің сипатты көрсекіштері және қаражатгарды баптар бойынша бөлу қамтып көрсетіледі, ал өздерінің қажетгікгерін бюджет қаражатгарымен ғана емес, қаржы ресурстарының басқа да түрлерімен қамтамасыз ететін үйымдар мен мекемелер шығындар мен табыстардың сметаларын жасайды.

Коммерциялық негізде жүмыс істейтін кәсіпорывдардьщ қар-жы жоспарларынан сметаның басты айырмашылығы сол, сметада шығындар анагүрлым егжей-тегжейлі негізделсе, кірістер тек өртүрлі көздер түрғысьшан бейнеленеді.

Жеке мекемелер мен ұйымдар бойынша өтпелі кезеңнің жоспарлы қаржы құжаты ретінде олардың бюджеттік емес көздері бола тұрса да шығыңцардың сметасы пайдаланыла беруі мүмкін: бүл жағдайда көрсетілген ақылы қызметтер шығывдардың смета-сында бюджеттен тыс қаражаттар ретінде бейнеленуі, не арнайы қаражатгардьщ ерекше сметасы бойьшша жоспарлануы мүмкін.

Экономикалық жіктеме бойынша сметаларда шығындар әдетте санатқа, сыныпқа, ішкі сыныпқа, өзгешелікке топтастырылады.

“Ағымдағы шығыстар” санаты мына сыныптарды қамтиды:

1. Ішкі сыныптардың қүрамында тауарлар мен қызметгер көрсетуге жүмсалатын шығыстар:

өзгешелігі бар жалақы: негізгі жалақы, қосымша ақшалай төлем-дер, өтемақы төлемдері, жинақгаушы зейнетақы қорларына төленегін міндетгі зейнетақы жарналары;

жүмыс берушілердің жарналары: әлеуметгік салық, автокөлік қүралдары иелерінің қүқықтық-азаматгық жауаптылығьш міндет сактандыруга, мемлекетгік мекемелердің қызметкерлерін мемле-Ісетгік емес міндетгі сақтандыруға теленетін жарналар;

тауарлар мен қызметгерді сатьш алу (өзгешеліктері: тамақ өнім-дері, дөрі-дәрмек және таңу құрадцары, ағымдағы шаруашылық мақсатгарына арналған заттар мен материадцар, жұмсақ жабдық және дүние-мүлік, айрықша жабдық пен материалдар, іссапарлар мен қызмет бабындағы жүріп-түрулар, гамаратга жалдау);

коммунаддық қызметтерге, көлікке, электр қуатына, жылуға ақы төлеу;

басқа ағьщцағы шығыстар (өзгешелігі: жабдық пен қүрал-сай-мандарды, үймеретгерді үй-жайлар мен ғимараттарды ұстау жөне ағымдағы жөвдеу, жалпы мівдетгі орта білім беру қорының шы-ғыстары, несиегерлік берешекті өтеу және басқалары);

басқадай ағымдығы шыіыстар.

2. Сыйақылар (мүдцелер) төлеу, ішкі сыньштардың құрамын-дағы басқадай ағьщцығы Іяығыстар:

ішкі қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) төлеу; сыртқы қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) төлеу.

3. Ішкі сыныптардың қүрамындағы субсидиялар жөне басқа агымдағы трансферттік телемдер:

субсидиялар;

жеке түлғалар беретін ағымдағы трансфертгер (мівдетгі әлеу-метгік қамсыздандыруға беру, зейнетақылар, стипендиялар, басқа-дай трансфертгер);

басқадай субсвдиялар;

өзгешелігі бар трансферттер: мемлекетгік емес коммерциялық емес үйымдарға, үй шаруашылығына беру, зейнетақылар, стипен-диялар, жәрдемақылар, сақтандыруға төленетін мемлекеттікжар-налар, басқадай трансфертгер;

мемлекетгік басқарудың басқа деңгейлеріне берілетін басқадай трансфертгер, өзгешілігі: субвенциялар, бюджеттік алынымдар, оасқадай ағьшдағы трансфертгер;

шет жаққа берілетін трансфертгер;

әр түрлі басқадай трансфертгер.

“Курделі шығыстар” санаты мына сыныпты қамтиды:

шікі сыньттардың құрамындағы негізгі капиталды сатып алу; өзгешелігі бар негізгі капиталды сатьт алу: активгерді, үйме-Ретгер мен гамараттарды, басқадай активтерді сатьш алу;

негізгі капиталды жасау, соның ішінде өзгешеліктері: үйме-ретгер мен гамараттарды салу, басқадай күрделі активтерді жасау;

күрделі жөндеу, соньщ ішінде үймеретгерді, жолдарды жөндеу, басқадай жөндеу;

босалқы қорлар жасау үшін тауарлар сатып алу;

жерді және материалдық емес босалқы қорларды сатып алу;

ел ішіндегі күрделі трансферггер, соның ішінде (өзгешелігі): мемлекетгік кәсіпорывдарға, қаржы мекемелеріне, мемлекетгік басқарудың басқа дещ-ейлеріне беру;

басқадай күрделі трансфетгер;

шет жаққа берілетін күрделі трансфеттер, соның ішінде халықаралық ұйымдар мен шетелдік мемлекеттердің үкіметтеріне беру, шет жаққа берілетін басқадай күрделі трансфертгер.

“Несие беру, үлескерлікпен қатысу” санаты мьша сыныптар-дықамтиды:

ішкі сьшыптар құрамыңцагы несиегер беру және акционерлік капиталға үлескерлікпен қатысу:

ерекшелігі бар ішкі несиелендіру: мемлекетгік басқарудың басқа деңгейлерін, мемлекетгік көсіпорьшдарды, қаржы мекемелерін, жеке түлғаларды несиелендіру, басқадай ішкі несиелендіру;

ерекшелігі бар сыртқы несиелендіру: әр түрлі сыртқы несие-лендіру;

ерекшеліктері бар шет еддік акционерлік капиталға үлескерлік-пен қатысу;

халықаралық үйымдар мен басқадай шетелдік үйымдардың ак-Іщяларын сатып алу;

ерекшеліктері бар занды түлғаның акционерлік капиталына салынған басқару органдарының инвестициялары болып табыла-тын төлемдері.

“Қаржыландыру” санаты мына ішкі сыныптарды қамтвды:

өзгешеліктері бар ішкі борышты өтеу: мемлекетгік басқару-дың басқа деңгейлеріне қарыз борышты өтеу, ішкі рьшокке орналастырылған мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша борышты өтеу, басқадай ішкі борышты өтеу;

кәсіпорыңцар мен халықтьщ арасында орналастырылатын ішы қарыздарды өтеу;

сыртқы борышты өтеу.

Коммерциялық емес қызметгің жеке бағыттары мен түрлері үшін өзіндік сипаты бар шығындарды қүрайтьшдардың басым болып келуі оған тән қасиет. Мысалы, халықты әлеуметгік қорғау үйымдарыңца, әсіресе үй шаруашылығына берілегін трансфертгердій өзіндік салмағы жоғары. Бұған балалары бар отбасына берілетін

жөрдемакылар, түрмыс қүньгаың қымбаттауьша байланысты та-бысы аз азаматгарға өтемақылар, соғыс ардагерлеріне, экология-лык апаттардың нәтижесіңце азап шеккен азаматтарға берілетін әр түрлі өтемақылар және т.т. жатады.

Денсаулық сақтаудың емдеу мекемелерінде сипатты шығыстар дәрі-дәрмек пен тану қүралдарына, тағамға, жүмсақ жабдыққа жүмсалатын шығыстар болып табылады.

Қорғаныс жүйесінде әскери арналымдағы тауарлар мен әскери техниканы сатьш алуға, азық-түлікпен қамтамасыз етуге, әскери қызметшілердің ақшалай жабдықталымын төлеуге жүмсалатьш шы-гандар маңызды орын алады.

Кәсіподақ, партия, қоғамдық қозғалыстар сияқты қоғамдық ұйымдар шығыстарының қүрамында съездерге, конференциялар-ға, митингіге дайьщцалу және оларды өткізуге, үгіт-насихат жұмы-сын жүргізуге жүмсалатын шығыстар сипатгы шығыстар болып табылады. Ардагерлердің қоғамдық ұйымдарында олардың қаты-сушыларына материаддық көмек көрсету шығыстары басым бо-лады.

Мәдени-ағартушылық мекемелерде (кітапханаларда, мүражай-ларда, тұрақты көрмелерде) едәуір қаражаттар кітап қорларьш, экспонаттарды, коллекцияларды толықтыруға жұмсалады.

“Күрделі шығыстар” санатгарына жүмсалатьш шығыстар күрделі қүрылыс, негізгі өндірістік емес қорларды жасау мен молайтуды жүргізетін, сондай-ақ оларды күрделі жөндеу туралы жүмыс қабшетгігінде үстауды жүзеге асыратын қызметтің коммерциялық емес түрлерінің барлық үйымдары мен мекемелері үшін сипатты болады. Бұл санат бойынша сондай-ақ материадцық активтерге, жерге құқықты сатып алуға жүмсалатын шығыстар, қаржы меке-мелерінің жарғылық қорына төленетін жарналар тіркеледі.

“Несие беру және үлескерлікпен қатысу” санаты бойынша шығыстар басқа экономикалық бірліктерді несиелендіруді, олар-дың айналысқа шығарылған бағалы қағаздарын сатып алуды, мемлекетгік кәсіпорындарға, қаржы мекемелеріне, жекеше кәсіп-орындарға түрлі несиелер беруді жүзеге асыратын ұйымдар мен мекемелер үшін қарастырылады.

“Қаржыландыру” санаты бойынша шығыстарды ішкі және сыртқы берешектерді өтейтін үйымдар мен мекемелер, негізінен мемлекеттік және үкіметгік қүрылымдар жүзеге асырады.

Өңщрістік емес сфера салаларына бағытталған қаражаттардың көлемі олардың қызметінің нәтижелеріне қоғамның қажетгіліктерщен, сондай-ақ өңцірілген ұлтшқ табыспен анықталады. Алайда Қазіргі кезде ол көбінесе мемлекеттік бюджеттің ахуалына, жүргізііп отьфған қаржы саясатына байланысты больш отыр.

Әлеуметгік-мәдени шараларды қаржыландырудың ондаған жылдар бойы үстем болған "қалдық қағидаты" өзінің шамасызды-ғын әлдеқашан дәлелдегеніне қарамастан әлі де орын алып отыр. Сонымен бірге өндірістік емес салалардың материаддық өндіріске үдайы өндірісті жүмыс күшімен қамтамасыз ете отырып, белсенді ықпал жасап отыратынын ұмьггуға болмайды.

§11. Мемлекеттік қаржы, мемлекеттік түсім жӘне шығын.

1). Мемлекеттің қаржысының функциялары және құрылымы.

2). Мемлекеттің кірісі және табыс көздері.

3). Мемлекеттің табысының жіктелуі және шоғырландыру тәсілдері.

4). Мемлекеттік шығындардың жіктелуі, құрылымы және тәсілдері.

5). Мемлекеттік шығындардың бағыттары және құрылу принциптері.