Мекемелердің қаржылық ерекшеліктері.

Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктің дамуы кезінде жүмыс істейді.

Кәсіпорындарды үйымдық-қүқықтық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысьш үйымдастырудағы айырмашылықтар-ға: капиталдың қалыптасуына, өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жүргізудін нөтижелеріне әкеп соғады.

Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың қаржы қорлары мына көздер есебінен қүрылады: меншікті көздер (амортизациялық аударымдар, таза табыс); банк несиегері; бағалы қағаздар шығарудан түсетін қаражатгар; мемлекетгік кәсіпорьшдарда қаражатгардьщ бұл көздері қажет жағдайларда бюджетген және бюджетген тыс қорлардан қар-жы бөлумен толықтьфылады; кооперативтерде - кооператив мүше-лерінің үлестік жарналарыньщ қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің аралас нысаңцарымен шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды қүрудың аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен бөлігі мем-лекетке жататын мемлекеггік кооперативтерде қызметкерлердің үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акцио-нерлік қоғамдарда да осылай.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем - жалға берілген мүлік құныньщ амортизациялық аударымдарын, жалға беру мерзімінің өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге беретін қаражатгарьш, жалға алынған мүлікті қоғамдық қажетті пайдаланудан түсетін пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жаллгерлік ақы қолданылады.

Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шару-ашылық қызметінің мынадай қаржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза табыс, пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджетгің (бюджеггік несиетердің) және бюджетген тыс қорлардың шығыстарын өтеу.

Үлестік жарна негізінде жүмыс істейтін кәсіпорындардың - шаруашылық серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыру мүндай кәсіпорындар қаржысыньщ қалыптасу және алынған табыстарды әрбір қатысу-шынын мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің ерекшеліктерімен анықталады. Мүңдай кәсіпорьшдардың қүрылтайшылары мен қаты-сушылары өздерінің жарналарын ақша қаражатгары, мүліктің әр түрлі түрлері (үймеретгің, ғимараттың, жабдықтың жөне басқала-рының), мүлікті қүқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық) меншікті пайдалану қүқықтары) түрінде жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Президентінің “Шаруашылық серіктестіктері туралы” заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашшық серіктестігі - жарғылық капиталы қүрылтайшылардың (қатысу-шылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және занды түлға болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық серіктестігінің мынадай нысандары белгіленген:

1) толық серіктестік;

2) сенім серіктестігі;

3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;

4) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;

5) акционерлік қоғам.

Толық серіктестіктің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мен жауапкершілігі шектеулі серіктестікте де осылай бөлінеді.

Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды тарту мақсатымен акциялар шығаратын занды үйым (тұлға) акционерлік қоғам деп танылады.

Қаржы қатынстарының акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір ерекшеліктері акцияларды өндірістік жөне коммерциялық қажет-тіліктерді қаржыландыру ретінде колданғанда көрінеді. Бұған акционерлік қоғамдар қызметінщ үйымдық нысавдарының әр алу-андығы мүмкіндік туғызады: олар ашық немесе жабық үлгіде (яғни иелердің шектеулі тобыньщ ішінде акцияларды таратумен), толық немесе жауапкершілігі шектеулі қоғам болуы мүмкін. Қаржыны ұйымдастыруға акциялар категорияларьшың (кәсіпорынның ак-циялары, еңбек үжымының акциялары, акционерлік қоғамдардың акциялары), олардың түрлерінің (артықшылықты, атаулы, үсыну-шыға арналган акциялар) әр алуандығы әсер етеді. Акционерлеу механизмі “Қаржы рьшогі” тарауында неғұрлым толық жазылған.

Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының шешімімен қарастьфылған өзге мақсаттарға аударылады. Ашық акционерлік қоғам жарғылық капиталдың 15 пайызынан кем емес мөлшерде резервтік капитал қүруға міндетгі.

Акционерлік қоғамньщ мынадай жағдайда жай акциялар бой-ынша дивидендтер төлеуге қүқығы жоқ:

1) қоғамның жағымсыз меншікті капиталы кезінде;

2) егер қоғам төлеу қабілетсіздігі немесе дәрменсіздігі нышан-дарына жауап берсе.

Қоғам жарғыға сәйкес салықтарды төлегеннен кейін қызметші-лер ішінде бөлу үшін табыстың белгілі бір пайызын, соның ішівде ақшалай сыйақы немесе акциялар түрінде бөле алады. Дивидендтер акциялар түрінде (табыстың капиталға айналуы), облигациялармен, тауарлармен, егер бұл жарғыда қаралса, төлене береді.

Меншіктің акционерлік нысаны экономикалық жаганан дамыған елдерде тиімді жүмыс істеуде және дүниежүзілік практикада көпшілікке танылған нысан болып табылады. Ол үсақ меншік иелерінің көгаиілігін - акция үстаушыларды қазіргі кезенде неғүрлым тиімді кәсіпорындардың немесе салалардың қаражатгарын қалыптастыруға қатысуға араластырады (тартады), қаржы ресурс-тарының қызметгің аса басымырақ сфераларына қайта қүйылы-мына мүмкіндік жасайды. Акционерлік нысанның қүндылығына қаражатгардың жеке иелері үшін, тіші жеке қаржы институтгары үшін қиын болатын жеткілікгі ірі кәсіпорындарды қүру мүмкіндіп жатады. Акционерлік кәсіпорынның көлемі тек оның нарықтық сүранымнын ауқымымен, басқарушылықпен, рьшоктің даму пер-спективаларымен ғана сәйкестенеді. Акционерлік нысанның аса маңызды аргықшылыгы — совдай-ақ бір кәсіпорынның басқа көсіп-орынның қызметіне оның акцияларын сатып алу арқылы қатысу мүмкіндігі.

Нарық жағдайында акционерлік қоғамдардың басқа ұйымдық-қүқықтық нысандарға қарағаңца айтарлықтай түрақтылығы бола-ды. Бұған табысты (пайданы) қоғамның қалыптасу мүддесіне бөлу-ден уақытша бас тарту, рынокгі жеңіп алу, неғұрлым тұрақты табыстылықты қамтамасыз етуге және келешекте табыстың айтарлықтай өсуіне жетуге бағытталған қосымша күрделі жүмсалымды жүзеге асыру есебінен қол жетеді. “Шектеулі жауапкершілік” қағидатының, яғни тек акцияларға салынған қаражатгар бойынша материалдық жауапкершіліктің іс-әрекеті жеке қаражаттардың негізіңце пайда бола алмайтын жеткілікті тәуекелдік кәсіпорындарды (тез қайтарым мен жоғары табыстыяық ату түрғысынан) қүру-дың алғы шарты болып табылады.

Экономикада едөуір орынды мемлекеттік сектор алады. Бүл секторда кәсіпорындардьщ мынадай түрлері жүмыс істейді:

1) шаруашылық жургізу қүқығына негізделген кәсіпорындар; бүл қүқық мүлікті мемлекегген меншік иесі ретінде алған және осы мүлікті иелену, пайдалану және оған бшіік ету қүқықтарыН заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекетгік кәсіп-орынның затгық құқығы болып табылады;

2) жедел басқару қүқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын) кәсіпорындар. Бүл қүқық қазыналық кәсіпорынның меншік! иесінен алған және өз қызметінің мақсатьша, меншік иесінің тап-сырмалары мен мүліктщ мақсатына сәйкес заңнамалық актілерде белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету қүқығын жүзеге асыратын затгық қүқық болып табылады.

Мемлекетгік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:

1) республика меншігіндегі кәсіпорындар - республикалық мемлекеттік кәсіпорындар;

2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар - коммуншідық мемлекеттік кәсіпорындар болып бөлінеді;

Басқа мемлекетгік кәсіпорын құрған мемлекеттік кесіпорын еншілес мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.

Кәсіпорын иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган Қаржы министрлігінің (тиісінше - оның жергілікті органдарымен) келісімі бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі және тиісті бюджеггердщ кірісіне аударылады.

Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие кәсіпорьш қазыналық болып табылады.

Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) төтенше және авариялық жағдайларда кен-қүтқару және өзге де арнаулы жүмыстарды орыңцау, өртген, су тасқынынан және басқа сүрапыл апатгардан қорғау;

2) заңнамада қаржыландырудың арнаулы тертібі белгіленген мемлекеттік автомобиль жоддарының және басқа инфрақүрылым объектілерінің жүйесін үстау мен дамыту;

3) пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпыреспубли-калық және халықаралық байланыс желісін пайдалану саласын-дағы қызмет;

4) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жүмыс-тар жүргізу;

5) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, өлеуметтік Қорғау, ғылым және мэдениет сферасында өндірістік-шаруашы-лық қызмеггі жүзеге асыру үшін қүрыла алады.

Қазыналық кәсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратьш жүмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларьш уәкідщ орган белгілейді. Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкідщ орган бекітетін смета бойынша өз табысының есебінен қар-жыландырьшады. Кәсіпорынның меншікті табыстары оның шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда қажетті жетпеген Қаражаттар тиісті бюджетген бөлінеді.

Қазыналық кәсіпорынның сметадан тыс алған табыстары тиісгі оюджетке аударылуғажатады.

Еншілес кәсіпорын - өз мүлкінің есебінен басқа мемлекетгік кәсіпорын қүрған занды түлға. Еншілес кәсіпорындар қүру қүқығын шаруашылық жүргізу қүқығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.

Еншілес кәсіпорындар негізгі кәсіпорынды, соның ішінде мо-нополияға қарсы заң талабы күшіндегі кәсіпорынды ықшамдау, негізгі кәсіпорынның филиалдарьш дербес заңцы түлға етіп қайта құру, негізгі өндірістің тиімділігін арттыру үшін қосымша және мамандандырылған өндіріс қүру, негізгі өңцірісті оған тән емес қызмет пен функция түрлерінен босату мақсатывда қүрылады.

Кәсіпкерлік қызметгі жүргізудің тиімді үйымдық-құқықтық нысандарының бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен кәсіпорындар болып табылады.

Қызметтің түрлі сипатындағы - өндірістік, сауда-саттық, сервистік бірлескен кәсіпорындар үйымдастырылады. Бірлескен кәсіпорьшдар қолданыстағы зандарды сактау, меншікті жоспар-лар, коммерциялық есеп, өзін-өзі өтеу және қаржылаңдьфу негізінде жүмыс істеуі, ортақ жарғылық капиталы, дербес балансы болуы тиіс. Бірлескен кәсіпорьшдардьщ мүлкі шартга анықталған мөлшер-де қатысушьшардың салымдары (жарналары) есебінен құрылады. Бірлескен кәсіпорындар заңнамамен белгіленген салықтарды төлейді, бірлескен кәсіпорьш жойылғанда оның резервтік капита-лының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы мөлшерлемелер бойынша салық салынады. Республикада шетелдік фирмалар қатыс-қан бірлескен кәсіпорыңцарды күрудың және олардың іс-ерекет етуінің тәртібі заңнамамен белгіленген. Кәсіпорын кагаггалындағы үлес уағдаластық бойынша анықталады. Әріптестерге қажетгі кепіл-діктер, соның ішівде олардың салықтарды төлегеннен кейін қал-ған табысының (пайдасының) бір бөлігін валюта түрівде шет жаққа аударуға, үлғаймалы өндіріске жүмсалымға салу мүмкіндігіне, бас-қаруға қатысуға, республика аумағында олардың меншігін қүқық-тық қорғауға кепідціктер беріледі.

Экономиканың кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені буындарьшың бірі болып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында меншік нысандарының да-муы қызметгің жаңа сфераларында шаруашылық жүргізудің бүл демократиялық нысаньшың қайта дамуына және дәстүрлі салалар-да оның кеңеюіне кең жол ашты.

Қазіргі кезде кооперация жүйесінде кооперативтердің екі негіз-гі түрпаты - өндірістік және тұтыну кооператавтері жүмыс істейді.

“Өндірістік кооператав туралы” занда өндірістік кооператив азаматгардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік неіізде, олардың жеке еңбегімен катысуына жөне мүшелерінің мүліктік салымдарын (үлестерін) біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі делінген. Өндірісгік кооперативтер тауарлар, өнщдер өңдіріп, жүмыс атқарады, шаруашылық жүргізуші субъектілерге және халыққа қызмет көрсетеді.

Өндірістік кооператив коммерциялық үйым және занды түлға болып табылады. Ол жеке кәсіпкерлік үшін заңнамалық актілермен тиым салынбаған кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқығы бар.

Өндірістік кооператив мүлкін жарғы салымдары, оның қыз-метінен алынған табыстар, заңнамамен тыйым салынбаған өзге де көздер қүрайды.

Өндірістік кооператив меншігіндегі мүлік кооператав жарғы-сьша сәйкес оның мүшелерінің үлестеріне бөлінеді. Пай өндірісгік кооператив мүшелерінің кооператив мүлкіндегі үлесі больш табылады.

Кооперативтің қүрылтай қүжатгарында несие берушілердің мүдделеріне кепілдік беретін кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін белгілейтін кооперативтің жарғылық капиталын қүру көзделуі мүмкін.

Кооператив жыл сайынғы пайдасынан аударымдар жасаудың есебінен резервтік капитал құра алады, ол кооперативтің несие берушілер алдьшдағы міңдетгемелерінің орындалуын қамтамасыз етуге және көзделмеген шығыстарды өтеуге арналады.

Өндірістік кооперативтің пайдасы жыл қорытындысы бойьш-ша анықталады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міңцетгі төлемдер теленгеннен кейін қалган пайда кооперативтің толық қара-мағывда қалады және оның мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай қүжаттарьшда көрсетілген мақсатгарға бөлінеді.

Тутыну кооперативі сауда-саттық және түрмыстық қызмет көрсету арқылы өзінің мүшелерін және басқа азаматтардың қажетгіліктерін қанағатгандырып отырады.

Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 21-індегі заңына сәйкес селолық түтыну кооперативі мүшелік негізде оның мүшелерінің (пайшыларының) материалдық және өзге де қажетгерін Қанағаттавдыру үшін өз мүшелерінің мүліктік (үлестік) жарнала-рьш бірікпру жолымен жүзеге асырьшатын азаматгардың ерікті офлестігідептанылады.

Заңцы тұлға да селолық түтыну кооперативіне мүше бола алады.

Селолық түтыну кооперативтері коммерциялық емес үйымдар болып табылады және кәсіпкерлік қызметпен өздерінің жарғылық мақсаттарьша сәйкес келетіндей дәрежеде ғана айналыса алады.

Селолық түтыну кооперативтері сауда, дайындау, өткізу, өндеу, қызмет көрсету, жабдықтау қызметін және заңнамаларда тыйым салынбаған өзге де қызметті жүзеге асыру үиіін мүліктік (үлестік) жарналар есебінен қүрылады.

Пәтерлер иелерінің түтыну кооперативтері - ПИК өзгеше ұйымдық-құқықтық түр болып табылады, олар түрғын үй қорын үстаумен, оған қызмет көрсетумен және пайдаланумен байланыс-ты болатьш өзара қатынастарды реттеп отыруы тиіс.

§9. Коммерциялық кӘсіпорындардың қаржысы.

1). Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық ұйымдастыру принциптері.

2). Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қорлары.

3). Өндірістік капитал дар және кәсіпорындар қызметінің қаржы нәтижелері.

4). Кәсіпорындардағы қаржы менеджменті.

9.1. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің