Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы қорлары.

Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорьш мен ұйымдар каржы қорларын - белгілі бір мақсатгарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қара-жатгары үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады,

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесіңце көсіп-орындардың, жеке саланың немесе бүкіл үлтгық шаруашылықтьщ өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен үйымдарда экономикалық ынталандыру қорлары - материалдық көтермелеу қоры, өндірісті дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қодцы тауарлар қоры (халық тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа бүйым-дарды ынталаңдыру үшін) жүмыс істеді. 1992 жылға дейін үлғай-малы ұдайы өңцірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жа-ңарту үшін амортазациялық қор құрылғанды. Министрліктер мен ведомстволарда жалпы салалық сипатгағы шығындарды қаржы-ландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен үйымдарға қар-жы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны ретгеу қоры және басқалары.

Қаржы қорларыңда кәсіпорындар мен үйымдар мүлкінің қозғалысы бұл ақпаратгы өңціріс, шаруашылық-қаржы жөне әлеуметгік қызметті басқаруда пайдалану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың қозгалысы қаржының көлемін, нысаньш, павдалану мөлшерін неғүрлым анық көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгідде орындалуға белгіленген (жоспарлан-ған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің қар-жылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңце кәсіпорынның түтыну қорын жүмсау ауқымы; кәсіпорын-ның бір қызметкеріне шаққандағы бүл мөлшер оньщ материалдық жөне әлеуметтік қажеттілікгерімен қанағатгандыру деңгейін көр-сетеді.

Кәсіпорыңцар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғүрлым маңыздылылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резерв-тік капиталдар, қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары. Кәсіпорындардың дербестігі жағдайында басқа да мақсатгы қаражат қорлары қүрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға қатысудың үлестік қоры және басқалары.

Жарғылык, капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрыл-тайшы берген кәсіпорьш (ұйым) мүлкінің (кашггалының) мөлшерін сипатгап көрсетеді және алғашқьща, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады. Мемлекеттік кәсілорыңцардағы жарғылық капитал өндірістік капиталдарды (айналым жөне негізгі капитаддарды) - өндіріс процесінің натуралдық-заттай элементтерін құруға арналған меншікті қаражаттардың негізгі көзі.

Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет проце-сінде өзгеріп отырады: негізгі капиталға жүмсалатын инвестициялар (күрделі жүмсалым), таза табыс есебінен болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нөтижесінде кебейеді; негізгі қүралдарды шығару немесе беру, оның тозығьш есептеу, зияндарды шығару, тауар-материалдық игіліктердің баға-сын түсіру есебінен кемиді.

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы қүрылтайшылар-дың жарнасы (үлеегік жарнасы) есебінен (жабық үлестегі қоғам-дар үшін) немесе жарналарды қүрылтайшылар мен шақырылған-дардың акцияларына айырбастау жолымен (ашық үлгідегі қоғам үшін) қүрылады.

Кәсшорындардың қарамағыңца қалатын қаражатгардың негізін-де, яғни салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін көсіп-срындар мен үйымдар кешенді қорларды - түтьшу қоры мен қорлану қорын құрады.

Тұтыну қоры мыналарды қамтиды:

бүкіл қызметкердің (өндірістік жөне өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу шығьшдары;

ақшалай төлемдер, соның ішіңце жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;

еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және натурадцық нысандардағы қаражаттар;

материалдық көмек:

еңбек және әлеуметгік жеңілдіктерді белгілеуге жүмсалатын қаражатгар;

қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін табыстар (дивидендтер, пайыздар);

оңгайлаңцыріыштық үсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.

Сөйтіп, тұтыну қоры еңбекақыға төленетін қаражаггар мен Қызметкерлерді материалдық ынталаңдыру және әр түрлі алеуметгік төлемдер үшін кәсіпорындар қарамағында қалатын таза табыстьщ бір бөлігі есебінен қүрылады. Қордың қаражаты қызметкерлердің жеке түтынуына жұмсалады.

Қорлану қоры:

кәсіпорынньщ қарамағында қалатын табыс;

негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;

шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;

банктердің несиетері;

басқа да көздер есебінен қалыптасады.

Қорлану қоры үлғаймалы үдайы өңцірісті қамтамасыз ету шығыңцарын қаржыландыруға:

негізгі және айналым капитаддарын молықтыруға;

ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;

табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;

өңціріегік инфрақүрылым объектілерін (автомобшіь жолдары, жөндеу, энергетикалық, қүрылыс және т.с.с.) салуға үлестік қаты-суға;

әлеуметтік инфрақүрылым объекгілерін салуға қатысуға пай-даланылады.

Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенлі түтыну мен қорлану қорларьшьщ орнына көздері мен шығындарының мазмүны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар кездерін қүрьш, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.

Үдайы өндірісгік шығьшдарды үздіксіз қаржылаңдыруды қам-тамасыз етуде қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел коры, сақтық қоры) маңызы зор. Нарыққа көшу жағдайьщца олардын маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы резервтерін шаруашы-лық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару қүрылымдары (норматикгік аударымдар негізіңце), мамандандырылған сақтық үйымдары (сақтавдыру әдісі арқылы) және мемлекет (әр түрлі деңгейдегі бюджетгердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты - шаруашылық-қаржы жағдайы на-шарлаған кезде пайда болған қосымша шығывдарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын түрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның түтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның қарамағыңда қалатын табыс есебінен күра-лады (осы мақсатгар үшін олардың жеткіліктілігі жағдайында). Кей жағдайда қордың көлемі шектеледі, мысалы, оның қаржысы бірлескен кәсіпорыңцарда жарғылық капитал мөлшерінің 25 пайызынан аспауы тиіс.

Қаржы резервінің қаражаты өндірістік және әлеуметгік даму жөніндегі қосымша шығындарға, жаңа техниканы әзірлеп, енгізуге, меншікті айналым қаражатгарын толықтыруға жүмсалады.

Кәсілорындар мен үйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен мына көздерден қалытасады:

экспортгық валюталық түсім-ақшадан;

жарғылық капиталға түсетін жарналардан;

банктердің, солардың ішіңце шетел, басқа қаржы мекемелерінің және шетедцік занды тұлғалардың валюталық несиегерінен;

ішкі валюта рьшогінде екілетгі банктер мен айырбастау пункгері арқылы валюта сатып алу;

резидент еместер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).

Өнімдерді, жүмыстар мен қызеттерді экспортқа шығарудан түскен валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төлен-ген кейін кәсіпорындар мен үйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бүл қорларға активтерге (бағалы қағаздарға) инвес-тициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б. ны-сандардағы, егер бүл дивидендтер мен табыстар меншікті немесе қарыз қаражатгарының жүмсалымдарынан алынған болса, қара-жатгарды орналастырудан алынған шетелдік валютадағы диввденд-тер мен табыстар есептеледі. Кәсіпорындар мен үйымдарға ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен үйымдар ешкімнің рүқсатынсыз, бірақ қолда-нылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өз бетімен пай-далана алады. Валюта қорлары ең аддымен еңбек үжымдарының өндірістік, әлеуметгік-мәдени дамуына жүмсалады; вшіютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының шешімімен халық түтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді және медициналық техниканы са-тьш алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Кәсіпорындар мен үйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы жеткізушшерге — кәсіпорыңцар мен үйымдарға бере алады; бүл түсімдердің көлемі шарттың негізінде экспортгық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешіледі.