Және оны ұйымдастыру.

Өндірістік емес сферада коммерциялық негізде жүмыс істейтін түрган үй-коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, сақтандыру, банк және басқа кәсіпорындарымен (ұйымдарымен) қатар коммерциялық емес қызмет жүргізетін үйымдардың үлкен бөлігі жүмыс істейді.

Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын жөне алынған таза табысты қатысушылар арасында бөлмейтін завды түлға коммерциялық емес ұйым деп танылады.

Коммерциялық емес үйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы қаңтардың 16-сындағы № 142-П ҚРЗ Заңына сәйкес коммерциялық емес үйымдар өлеуметгік, мәдени, ғылыми, білім беру, қайырымдылық, басқару мақсаттарына қол жеткізу; азамаггардың және үйымдардың қүқықтарын, занды мүдделерін қорғау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтардың рухани және езге қажетгіліктерін қанағаттавдыру; азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шынықтыру мен спортты дамыту: заң көмегін көрсету үшін, сондай-ақ коғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушылардың) игіліктерін қамтамасыз етуге бағытгалған басқа да мақсатгарда қүрылуы мүмкін.

Коммерциялық емес үйымдар қызметінің мақсатгары қүрыл-тай қүжатгарымен айқындалады.

Коммерциялық емес үйымдар мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғам, түтыну кооперативі, қор, діни бірлестік, қауым-дастық (одақ) нысанындағы заңцы түлғалардың бірлестігі ныса-нында және заңнамалық акгілерде көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін. Бүл үйымдардың қызметінің мақсаты пайда немесе табыс табу емес, керісінше қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру болып табылады.

Крммерциялық емес ұйымдардың қаржысы деп материаддық емес игілікгер мен қызметгерді жасау мақсатында материалдық өңдіріс салаларьшда жасалған үлтгық табысты қайта белу нәтижесін-де қүрылатын ақша қорларының қозғалысын ортактасгыратын ақша қатьшастарының жиынтығын түсінеді.

Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысын ұйымдастыруға негізінен олардың ұйымдық-құқықтық нысандары әсер етеді. Сондықтан коммерциялық емес ұйымдар қаржысының ерекшеліктерін анықтау үшін оның құрамына кіретін мекемелерді, ұйымдарды, олардың қызметінің сипатын, басқаруды ұйымдастырудың және қаржыландырудың әдістерін ескере отырып зерделеген жөн.

Құрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммерциялық емес сипаттағы өзге де қызметтерді жүзеге асыру үшін қүрған және қаржыландыратын үйым мекеме деп танылады.

Меншік нысанына байланысты мекемелер мемлекеттік және жеке меншік мекемелер болып бөлінеді.

Мекемелердің жекелеген түрлерінің қүқықтық жағдайының ерекшеліктері заңнамалық акгілермен реттеледі.

Қазақстан Республикасының Конституциясына және зандарына сәйкес мемлекет қүрған немесе егер заңнамалық акгілерде өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасы Президентінің, Үкіметінің, астана, облыстар, республикалық маңызы бар қала әкімдерінің шешімі бойынша қүрылған және тек қана мемлекеттік бюджет есебінен үсталатын мекеме мемлекеттік мекеме деп танылады.

Мемлекетгік мекеменің мүлкі оған оралъщды басқару қүқығы-мен бекітіліп беріледі.

Басқарушылық, әлеуметгік-мәдени немесе коммерциялық емес сипатгағы өзге де қызметгерді жүзеге асыру үшін жеке және (не-месе) мемлекетгік емес занды түлғалар қүрған, мемлекетгік құры-лымның бөлігі болып табылмайтын ұйым жеке меншік мекеме деп танылады.

Жеке меншік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп беріледі.

Жеке меншік мекеме оз міндетгемелері бойынша өзінің билігін-дегі ақшамен жауап береді. Ақшасы жеткіліксіз болған жағдайда мемлекетгік емес мекеменің міңдетгемелері бойынша оның құрылтайшысы жауапты болады.

Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін ортақ мақсаттарға жету үшін азаматгардың ерікті бірігуі нәтижесінде Қүрылған үйым қоғамдық бірлестік болып табылады.

Қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің (қатысушыларының) сол бірлестіктерге өздері берген мүлікке, соның ішінде мүшелік жарналарға құқықтары жоқ. Өздері мүшелері (қатысушылары) ретінде Қатысатын қоғамдық бірлестіктердің міндеттемелері бойынша олар жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер өз мүшелерінің міңдеттемелері бойынша жауап бермейді.

Қогамдық бірлестіктердің қүқықтық жағдайьшың ерекшеліктері “Қоғамдық бірлестіктер туралы” Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі.

Азаматтар және (немесе) занды түлғалар ерікті мүліктік жар-налар негізінде қүрған, әлеуметтік, қайырымдылық, мәдени, білщ беру және өзге де қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтін мүшелігі жоқ коммерциялық емес үйым қор деп танылады.

Қорға оньщ қүрылтайшылары берген мүлік қордың меншігі болъш табылады. Қор жарғыда белгіленген мерзімде қаржы қызметін тексеруді жүзеге асыруға міндетгі. Тексеруді тексеруші немесе аудитор жүзеге асырады.

Мүшелік негізде қатысушылардың материалдық және өзге де қажетгіліктерін қанағатгандыру үшін ез мүшелерінің мүліктік (пайлық) жарналарын біріктіру жолымен жүзеге асырылатын азамат-тардың ерікті бірлестігі тұтыну кооперативі деп танылады. Заңнамалық акгілерде көзделген жағдайларда түтыну кооперативіне заңды түлғалар да кіре алады.

Селолық түтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, ауылдық жерде түратын басқа да азаматгардың материалдық және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қүрылуы мүмкін.

Түтыну кооперативтерінің мүшелері оның міндетгемелері бойынша кооператив мүшелерінің қосымша жарнасының енгізілмеген бөлігі шегінде ортақ субсидиарлық жауагаылықта болады.

Түтыну кооперативі алған кірістерді оның мүшелері арасында белуге болмайды және олар жарғылық мақсатгарға жүмсалады.

Түтыну кооперативінің мүшелері жинақталып қалған шығынды жыл сайынғы баланс бекітілгеннен кейін үш ай ішінде қосым-ша жарналар арқылы жабуға міндетгі. Бүл міндеттеме орындалма-ған жағдайда кооператив несие берушілердің талабы бойынша сот тәртібімен таратылуы мүмкін.

Түтыну кооперативтерін, соның ішінде селолық кооперативтерді қүқықтық реттеу ерекшеліктері арнаулы заңнамалық акгімен ретгеледі.

Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін кдражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын, кірістері тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатьш занды түлга коммерциялық емес акционерлік коғам деп танылады.

Коммерциялық емес акционерлік қоғамдардың артықшылык-ты акциялар, туынды және айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыруға қүқығы жоқ.

Коммерциялық емес акционерлік қогамның қүрылтай шарты осы шартқа әрбір қүрылтайшының немесе оның уәкілетгі өкілінін қол қоюы арқылы жасалады.

Жоғарыда аталған коммерциялық емес қызметгің үйымдарын, мекемелерін және басқаларын нарық жағдайындағы олардын кызметінің сипаты мен қаржыландыру әдістеріне қарай шартгы түрде үш топқа біріктіруге болады.

Бірінші топқа материалдық өндіріске өте жақын шығындары материалдық емес қызметтер мен игіліктерді өткізуден алынатын түсім-ақшадан өтелетін үйымдар мен мекемелер жатқызылуы мүмкін. Олар “Мемлекеттік кәсіпорьш туралы” занды басшылыққа ала отырып, өздерінің қызметін шаруашылық-коммерциялық есеп әдісінде жүзеге асырады. Бүл үйымдардың қызметтері ақыға керсетіледі. Бұларға ақылы негізде жүмыс істейтін білім беру мен денсаулық сақтау мекемелері, салалық ғылыми-зертгеу институт-тары, бірқатар шығармашылық мекемелері, ойын-сауық орывдары жатады. Бүл әдісті коммерциялық емес үйымдар мен мекемелер пайдаланады. Кәсіпорыңцар қызметпен байланысты әр түрлі ақша-лай шығындар жасайды: игіліктер мен қызметтерді өткізе отырьш, олар түсім-ақша алады; кірістердің шығыстардан асып түсуі қор-ланымды қүрайды. Оларда қаржы материалдық өндіріс кәсіпорын-дарындағыдай үйымдастырылады.

Үйымдардьщ екінші тобына олардың толық емес шаруашы-лық есептегі, яғни өзін-өзі өтеу әдісін қодданатын бірқатары жата-ды. Бүл әдіс ақылы қызмет негізіндегі шаруашылық қызметін ұйымдастыруды қарастырады, бұл қызметгердщ бағасы қорланым-сыз шығыстардың көлеміне қатысты анықталады. Шығындардың өзін-өзі өтеу әдісі мәдени-ағарту қызметі, бос уақытты ұйымдастыру саласында (тұрмыстық, көсіби машықтар мен білім алу жөніндегі, шет тідцерді, мүдделер бойынша үлттық клубтарды оқып үйренудің курстары мен мектептері) қоддалынады.

Үйымдардьщ үшінші тобына бюджет қаражаттары есебінен ұсталатын мекемелер мен салалар жатады. Олар көрсететін қыз-меттер тегін, оларды қаржылаңцырудың көзі мемлекеттік бюджет болып табылады.

Бюджет мекемелерінің шығындарын қаржыландырудың негізі смета брльш табылады. Ол - қаржы жоспарының айрықша нысаны. Қазіргі кезде бюджеттен қаржыландырылатын мекемелер шығандардың сметасын жасайды, онда бюджетпен қатынастардьщ оіржақты сипаты, бюджет қаражаттарының ауқымы және оларды шығыңцардың баптары бойынша бөлу қамтылып керсетіледі. Сметалық тәртіппен білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері, мемлекеттік биліктің, мемлекеттік басқару ен қорғаньістьщ органдары, ғылыми, шығармашылық, мәдениет Қаржылаңдырылады. Бірқатар мекемелерді кезінде шығындарды қамтамасыз етудің көздері пайдаланылуы, қызметтерді түтынушьшардың жарналары мен телемдері бағытталуы мүмкін. Ақша қаражаттары бюджеттен қаржы бөлуге сәйкес беріледі және мекеменің қаржы жоспарында - шығыстардьщ сметасывда қамтып көрсетіледі, негізгі капиталдарды, материалдық босалқы қорларды сатып алуға, қыз-меттерді төлеуге, жалақы беруге, басқа шаруашылық мұқтаждарға жүмсалынады. Мекемеде шаруашылық немесе коммерциялық қызметтен алынатын табыстар болса, олар дербес кіріс-шығыс сметасында жоспарланады және айрықша тәртіппен пайдаланылады.

Сметалық қаржыландыру бюджеттің-қаражатгарын пайдалануды қатаң қадағалайды, тек баптардың белгілі бір шеңбері түрғысында ғана оларды қайта бөлуге шамалы мүмкіндіктер береді. Бюджет қаражатгарын жүмсауға мекемелерді қаржыландыруды жүзеге асыратын қаржы оргаңцары тарапынан бақылау қойылған.

Бюджетгік қаржыландырудың мынандай нысандары қолданылуы мүмкін: жәрдем қаржы (дотация), субвенциялар, субси-диялар.

Жәрдем қаржы (дотация) кезінде бюджеттен ақшалай қайтарусыз тәртіппен кәсіпорындар мен ұйымдардың зияндарын жабуға, сондай-ақ төменгі бюджеттерді теңдестіруге бөлінеді. Нарық жағдайында жәрдем қаржыны қолдану күрт төмендеуде.

Субвенциялар - халықты әлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі бағдарламалар мен шараларға және басқа мақсаттарға берілетін мақсатты мемлекеттің қаржылық көмегінің нысаны.

Субсидиялар - белгілі бір шараларды үлестік негізде қайтарусыз қаржыландыруға бюджет және арнаулы мақсатты қорлардың қаражаттары есебінен ақша немесе натуралдық нысанда берілетін жәрдем ақы.

Жоғарыда аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдайда) трансферттік қаржыландырудың түрін қабылдайды. Трансферттер кең мағынада - белгілі бір қажеттіліктерді қаржыландыру үшін бюджеттен қаражаттарды оларды қайта бөлгенде тегін және қайтарусыз беру.

Сөйтіп, коммерциялық емес ұйымдардың шаруашьшық қызметін жүргізудің әдісі сметалық қаржшандыру (көрсетілетін қызметтер мен игіліктердің өтеусіздігі кезінде) және шаруашылық есеп пен өзін өзі өтеу негізінде (өтеулігі кезінде) қаржыландыру болып табылады. Рынок жағдайында үйымдардың көбісі коммерциялық есеп негізіне көшуде - көрсетшетін қызметгерді сүраным бағасы бойынша сатады, өздігінен даму үшін жеткілікгі қорланым жасайды.

Негізінен коммерциялық емес қызмет қоғамдық тауарлар, игіліктер мен қызметтерді өндіру және олармен қамтамасыз етудін қажеттігімен айқындалады, олардың мазмүны 10.1 бөлімде баянялған Қоғамдық тауарлардың белгші бір түрлерін өндіруді едәуір яүыс пайдасымен байланысты мемлекет өзіне алады.

Кызметгің коммерциялық емес түрлері (мемлекетгік секторды шығара отырып) жөнге келтірілген нарықтық экономикасы бар елдерде айтарлықтай дамып отыр. Кітапханаларды, мүражайларды ауруханаларды, оқу орындарын, театрларды, әр түрлі қайрым-дылык қорларды, кәсіптік бірлестіктерді үйымдастырудың ком-мерциялық емес нысаны жекеше бастаманы қоғамдық-пайдалы қызметпен үйлестіруге мүмкіндік береді. Бүл тәрізді даму қоғам-дық игіліктерді өндірушілер пайдаланатын салық жеңілдіктерімен гана түсіндірілмейді. Жеңілдік беру кезівде мемлекет әр түрлі ұйым-дарды саралайды, мүңцағы басты критерий - керсетілетін қызмет-тердің қоғамдық пайдалылығының дәрежесі. Мемлекет совдай-ақ халыққа қызмет көрсететін белгілі бір ұйымдарды қаражатгандырады.

Коммерциялық емес үйымдар арқылы қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру жөніндегі мемлекетгің іс-қимылы халыққа қызмет көрсету жөніндегі олардың үлкен икемділігімен жөне жедеддігімен түсіндіріледі. Қызметгің коммерциялық емес түрлері-нен алынатын пайда немесе табысты пайдаланудың қаржы механизмі, мысалы, АҚШ-та олардың ұйым мүшелерінің арасында бөлінбейтінін анықтайды. Пайда немесе табыс не үйымның да-муына, не олардың қызметін пайдаланатын түлғаларға (аурулар, оқушылар, қажет ететін азаматтар және т. т.) бағытталады.

Қазақстан Республикасының заңнамалық практикасы басқаша іс-әрекет етеді; мүнда кәсіпкерлік қызметген алынған кез кел-ген табысқа, салық салудың өзге де объектілеріне (айналымдар, тауарлар, мүлік және т.т.) сияқты салық салынады. Коммерция-лық емес үйымның сыйақы, грант, кіру және мүшелік жарналар, қайрымдылық көмек, өтеусіз берілген мүлік, өтеусіз негіздегі ауда-рымцар мен қайрьшдылық түрінде алған табысы салық салуга жат-пайды.

Коммерциялық емес мекемелер, үйымдар қызметінің материалдық негізі өндірістік емес арналымдағы капиталдар болып табылады, олардың натуралдық және ақшалай нысандары болады. Натуралдық нысандағы қорларды үйымдар мен мекемелер сатьш алады және олар тұтыну процесівде өзінің қүнын жоғалтады. Осылай жасалған игілік пен қызметтердің тек тұтыну құны ғана болады. атериалдық емес өнім мен қызметгерді жасау процесіңде жүзеге сырьшатьш ендірістік емес қорлардың қозғалысы нысандарыньщ, ндаи-ақ олардың үдайы жаңғыртылуының салалық ерекшеліктері болады. Қызметтің бұл түрівде көбінесе жоғары біліктілікгің ой еңбегі қолдалынады, сондықтан шығындарда әдеттегідей басты орынды еңбекке ақы төлеу алады. Материалдық емес өнім қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы қорға айналдыруға болмайды, бірақ оның мекеме, ұйым шығыңцарының сомасына тең ақшалай бағалауы болады.

Коммерциялық емес сфера мекемелеріндегі қызметгер көрсету (жасау) ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен, өзгеше қаржы қатьшастарымен қосарланып ртырады.

Бұл қатьшастардьщ бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен құру процесінде болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бірге олардың негізіңце өндірістік (коммерциялық) емес сала меке-мелері мен үйымдарьшьщ қаржы көздері қалыптасады.

Коммерциялық емес қызмет түрлері мен салаларында мынадай қаржы қатынастары қалыптасады:

сала мен бюджет арасыңцағы қаржыландыру ретіңде қаражат-тарды алумен жөне кейбір жағдайларда бюджет алдындағы қаржы-лық міндетгемелерді орывдаумен байланысты қатынастар;

қаржы ресурстарын бөлумен жөне орталықтандырумен байла-нысты жоғарғы және төменгі органдар арасындағы ішкісалалық қатынастар;

шаруашылық жүргізуші субъекгілердін,, яғни олардың бөлімше-лері арасыңдағы қаржы қатынастары;

салааралық - түрлі салалардың ұйымдары арасындағы ақша қатынастары;

еңбекке ақы төлеу жөніндегі ұйымдар мен олардың қызмет-керлері арасындағы қатынастар;

үйымдар, мекемелер және олардың тұтынушылары арасын-дағы (көрсетілген қызметтерге ақы төлеу жөніндегі) қатынастар және т.т.

Қызметгің айрықшалықты түрлеріндегі өзара байланыстардың тым қысаң анықтықты сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы мүмкін, мысалы:

қогамдық үйымдар мен олардың мүшелері арасында жарналарды - кіру жөне мүшелік жарналарды төлеу, сондай-ақ осы үйымдардың мүшелеріне белгілі бір жетістіктер мен қызмет нөти-желері үшін көтермелеулік сипатгағы төлемдер бойынша;

коммерциялық ұйымдар мен олардың демеушілері арасывда үйымның қызметін қолдап отыру үшін материалдық жөне акдііа-лай нысандарда қаражатгар беру жөнінде;

сақтық компанияларында ұйымдардың белгілі бір контингентінің (әскери қызметшілердің, күш ведомстволары мен салық службалары қызметкерлерінің жөне т.т.) қарым-қатынастары;

сондай-ақ белгілі бір шартгардагы несие қатынастарыньщ болуы мүмкін.

дталынғаи қаржы қатынастары ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды білдіреді, оларды мынадай негізгі топтарға бірікгіруге бол:ады:

үйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметін қамтамашз егетін қорлар;

күрделі жүмсалымдар қорлары;

көтермелеужөне ынталандыру сипатыңцағы қорлар;

қызметкерлер мен контингенттерге (мысалы, оқу орындарш-дағы оқушыларға, емдеу мекемелерівдегі ауруларға) қызмет көрсетушілердің материаддық, әлеуметгік-мәдени және түрмыстық мүқ-таждарын қанағатгандырумен байланысты қорлар;

негізгі қызметі дамыту қорлары.