Мемлекеттің қаржысының функциялары және құрылымы.

Мемлекетгің қаржысы мемлекетгің экономикалық, әлеуметгік, саяси функцияларын орыңцау үшін оны қажетгі ақша ресурстары-мен қамтамасыз ететін еддің қаржы жүйесінің маңызды сферасы оолып табьшады және олар экономика мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитьш мемлекетгік сектордың өндірісгік және әлеуметгік қатынастардағы іс-қимылымен байланысты.

Экономикалық мәні жағынан мемлекетгің қаржысы мемлекеттің, оның кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды мемлекет пен оның кәсіпорыңцарының функцияларын орыңцауға пайдалану үшін қоғамдық өнімнің құны мен үлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен бай-ланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді.

Мемлекет (өзінің билік пен басқару органдары арқылы), бір жағынан, жеке көсіпорындар. үйымдар, мекемелер, азаматгар, бас-қа жағынан, бүл сферадағы ақша қатынастарының субъектілері болып табылады.

Ішкі ұлттық өнімнің өсуімен салыстырғаңца мемлекеттің шы-гастары көлемінің озыңқы қарқынмен өсуі мемлекеттің қаржыла-рына тән сипат болып табылады. Бүл қүбылыс XIX ғасырдағы неміс экономисі - Вагнердің заңы – “Өспелі мемлекеттік белсенділік заңы” ретінде белгілі. Бүл заңға сәйкес өнеркәсіп саласы дамыған елдерде мемлекеттің шығындары өндіріс көлеміне қарағанда жылдамырақ өсуі тиіс. А.Вагнер мемлекеттік белсенділіктің өсуін үш фактормен байланыстырады:

1) экономика дамуының нәтижесінде экономикалық тірліктің күрделенуімен жөне еңбек бөлінісінің тереңдеуімен; бүл мемлекет тарапынан тиімді және үтымды экономиканы, қүқық тәртібін, заң қызметтерін кеңейтуді колдаудың қажетгігіне жеткізеді;

2) техника мен технологая дамуы капиталдың үлкен мөлшеріне қажеттілікті қажет етеді, бүл капитадды майда фирмалардың алдыңда артықшылықтары бар акционерлік компаниялар немесе мемлекеттік корпорациялар қамтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың қызметін реттеу үшін техникалық шарттар бойынша олар қүрылатын өндірістерге қатысуы тиіс;

3) көрсетілетін қызметтерден болатын пайда экономикалық бағалауға төзбейтін білім беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекет белсенділікті күшейтеді.

Сөйтіп, Вагаердің заңы нарықтық шаруашылықтың белгілі бір шектеулілігін және экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің кажеггігін делелдейді.

Мемлекет қаржысының функциялары экономикалық категория болып келеді: бұл - бөлу мен бақшау функциялары.

Алайда бөлгіштік функциядағы мемлекеттің қаржысын не-ғүрлым толық сипаттау үшін мемлекеттің реттеуші іс-қимылда-рының қажеттігінен туындайтын қүрамдас қосалқы функцияларды бөліп көрсеткен жөн (10.1 бөлімдегі 3, 4, 5-інші тармақтар); бүл:

1) орналастыру;

2) қайта бөлгіштік;

3) түрақтандыру қосалқы функциялары.

Орналастыру қосалқы функциясы қоғамдық тауарлар, игіліктер және қызметгер көрсету нарықтық жүйе арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін еместігінде, мемлекетгің оларды өндіру және халықты қамтамасыз ету үшін ресурстарды бөлуі және орналастыруы қажет екендігінде көрінеді. Мәселе шектеулі экономикалық ресурстарды “жекеше” және “қоғамдық” тауарлар арасында оңтайлы бөлуде және олардың қүрылымы мен мөлшерін таңдауда болып отыр. Қоғамдық тауарлардың ресурстары көбінесе салықтардың есебінен қалыптасатындықтан, жекеше, рыноктік тауарларды өндірудің мүмкіндіктері шектелінеді, ощайландыру проблемалары фискал-дық саясат үшін қиын болып көрінуі мүмкін.

Түрлі фискалдық күралдар арасында бөлініс көбінесе тікелей мыналар арқылы орындалады:

1) табысы төмен үй шаруашылығын қаражаттандыруды жоға-ры табыстарға үдемелі салық салумен ұштастыратын салықтық-трансферттік тәсім арқылы;

2) баламалы түрдегі бөлініс жалдаушылардан төмен табыс болатын түрғын үй сықылды қоғамдық шаруашылықты қаржылан-дыру үшін пайдаланылатын үдемелі салықтар арқылы орындалуы. мүмкін;

3) ақырында, қайта бөлуге табысы төмен түтынушылар пайда-ланатын басқа тауарларды қаражаттаңцыруды көбінесе жоғары та-бысты түтынушылар сатып алатын тауарларға салынатын салықтармен үштастыру арқылы жету мүмкін.

Саясаттын баламалы қүралдарын тандауда түтынушылардың немесе өндірушілердің тандауға араласуы болғанда көтерілетін толық нәтижеленетін ысыраптар немесе тиімділік шығындары есеп-ке алынуы тиіс. Салықтық-трансфертгік механизм арқьшы қайта, бөлудің жеке түтыну немесе ондірістік тандауға кедергі жасамайтын артықшылығы болады. Алайда тіпті бүл механизм де “тиімділік шығывдарысыз” емес, сондықтан жанжадцы теңдік пен тиімді мақ-саттарды теңгеруді табу қажет. Жүргізілетін оңтайлы саясат мүдделердің екеуіне қолданылуы тиіс.

Тұрақтандырудың қосалқы жуйесінің іс-әрекеті сыртқы сауда мен төлем балансының жай-күйінің нәтижелерін ескере отырып, жоғары жүмыспен қамтуға, бағаны түрақтандыру мен экономикалық өсудің қолайлы дәрежесін қамтамасыз етуге саяды. Сонымен бірге мемлекеттік бюджеттің шығыстары жөне салық салудағы өзгерістер бойынша қатаң не шектеулі шараларды қолдана оты-рып, мемлекет жиынтық сүранымға ықпал жасайды.

Мемлекет қаржысының экономикалық мазмүны бірынуай емес: олардың қүрамында жеке оқшауланған буындар бөлінеді, олардың әрқайсысы өзгеше функцияларды орындайды.

Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергілікті деңгейлерде іс-әрекет етеді және мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттік несиеті, мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржыларын қамтиды. Аталған буындардың түрлі функционалдық арналымының арқа-сында мемлекет экономикалық, әлеуметтік, саяси процестердің үлкен спектріне, салалык және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етеді. Экономикалық және әлеуметтік сфераға мемлекеттік басшылықтың деңгейіне қарай мемлекеттің қаржысы жалпымемлекеттік (республикалық, федералдық, үкіметтік) және жергілікті муниципалдық қаржылар болып бөлінеді.

Функционаддық арналымы бойынша мүвдай сан алуан қар-жылық байланыстардың арқасывда мемлекет аумақтық, соңцай-ақ салалық аспектілерде көптеген экономикалық және әлеумеггік про-цестерге ықпал жасай алады.

Егер қаржы қатынастарын топтастыру кезіңце мемлекетгің эко-номика мен әлеуметтік процестерге басшылық жасау деңгейіне сүйенетін болсақ, оңца Қазақстан Республикасындағы мемлекет қаржысының қүрылымын шамамен мынадай түрде көрсетуге болады (11.1 сызба).