Мемлекеттің кірісі және табыс көздері.

Мемлекет қаржысының іс-әрекеті кезінде өзара тығыз байла-нысты екі процесс пайда болады: мемлекетгік қүрылымдардың қарамағына қаржы ресурстарын жұмылдыру және қаражаттарды мемлекеттің әр турлі қызметтеріне пайдалану. Бүл процестердің алгашқысы өзінің көрінісін мемлекетгің кірістері үғымывда, екіншісі мемлекеттің шығыстарында табады.

Мемлекеттің кірістері деп экономикалық қатынастардың жүйесін айтады, бүл қатынастардың процесінде мемлекетгің жүмыс істеуінің материаддық базасын жасау үшін мемлекеттің меншігіне түсетін қаражатгардың жиынтығы қүрылады.

Жиынтық қоғамдық өнімді бөлудің нәтижесінде мемлекетгің, жеке кәсіпорындардың, шаруашылық ұйымдардың және халықтың бастапқы табыстары жасалынады. Бастапқы табыстар бөлу мен қайта бөлудің күрделі процестеріне үшырайды, мүнда маңызды рөлді қаржы орындайды. Бүл процестердің нәтижесінде ақша қорлары, ең адцымен бюджет қоры жасалынады.

Жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қаржы арқылы халықтың табысының бір бөлігі алынады; кәсіпорындардың табысы (пайдасы) бөлініске үшырайды - оның бір бөлігі бюджетке түседі, басқа бөлігі кәсіпорындарда қалады және ішкі-шаруашылық қажетгіліктеріне пайдаланылады.

Сонымен бірге халықтың бастапқы табыстары да қызметтің өңцірісгік емес сферасының мекемелері көрсететін қызметгерді төлеу арқылы қайта бөлінеді. Бүл түсімдер өндірістік емес сфера кәсіпорындарының (мысалы, халыққа түрмыстық қызмет көрсе-ту, түрғын үй-коммуналдық шаруашылық және т.т.) табыстарын құрайды. Сөйтіп, табыстар қоғамдық өнімнің құнын шаруашы-лық жүргізуші субъектілер бойынша бөлуге байланысты адамдардың қарым-қатынастарын білдіретін дербес экономикалық категория ретівде болады.

Мемлекеггің кірістері мемлекеттік көсіпорындардың қарама-ғына қаржы ресурстарын қалыптастырумен байланысты болатын қаржы қатынастарының бөлігі ретінде көрінеді. Сонымен бірге жұмыддырылатын мемлекетгің қаржы ресурстары орталықтанды-рылған кірістер қатарына, мемлекеттік кәсіпорындардың қарама-ғында қалғандары орталықтандырылмаған кірістерге жатады.

Орталықтандырылған қаржы кірістері негізінен салық түсімдері, сыртқы экономикалық қызметтен алынатын кірістер, халық төлемдері есебінен қалыптасады. Орталықтандырылмаған кірістер кәсіпорындардың өздерінің ақшалай табыстары мен қорланымда-рынан қүрылады.

Мемлекетгің орталықтаңдырылған кірістерінің қүрамывда басты орынды бюджетгің кірістері алады, оның есебінен қогамды дамытудың экономикалық және әлеуметтік міндеттерін шешу қам-тамасыз етіледі.

Мемлекет кірістерінің басым бөлігін түрлі деңгейдегі бюджеттерге орталықтандыру біртүтас қаржы саясатын жүргізуге, қара-жаттарды үлтгық шаруашылықтың басым салаларының пайдасына қайта бөлуді қамгамасыз етуге, өндірістж емес сфера қажетшііктерін қанағаттандырып отыруға мүмкіндік береді. Бюджет қаражатта-рынан басқа мемлекетгің орталықтандырылған кірістеріне бірқатар мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар жатады.

Табыстар үғымының материалдық-заттыкқ жағы мемлекетге, шаруашылық жүщізуші субъектшерде, халықта жинақталатын ақша қаражаттарының анықтамасы болып табылады.

Мемлекет кірістерінің экономикалык, мағынасы және оларды үйымдастыру мемлекеттік шаруашылық жүргізудің саяси және эко-номикалық рөліне байланысты болып келеді. Әрбір коғамдық эко-номикалық формация үшін тауар-ақша қатынастарының даму дәрежесімен, өндіріс әдісімен, мемлекетгің табиғатымен және функ-цияларымен байланысты болатын оған тән мемлекет табыстарының жүйесі сипатты болады.

Мемлекет табыстарының қалыптасуы мемлекеттін тікелей белсенді қатысуымен жүзеге асырылады: ол бюджетке орталық-тандырылатын және шаруашылық жүргізуші субъекгілерге қалды-рылатын қоғамның таза табысының үлесін белгілейді, сондай-ақ халықтың жеке табыстарының бір бөлігін жөне қоғамның басқа қаражатгарын шоғырландырады.

Мемлекет өндіріс қүраддарының және тиісінше, қосымша өнімнің иесі болып отырған жағдайда мемлекет меншігінен алынатын табыстар мемлекет кірістерінің айтарлықтай көзі болып та-былады. Мемлекет кірістерінің бір бөлігі жалпымемлекеттік қажетгіліктерді канағаттандыру үшін мемлекеттің салық жүйесі жүмылдыратын кәсіпкерлік сектордың, кооперативтік ұйымдар-дың және хшіықтың табысының бір бөлігі есебінен қүралады. Та-быстардың белгілі бір белігін мемлекет өзіне қарасты қаржы активтерін (акцияларды және т.с.с.), жылжымайтын мүлікті сату-дан алуы мүмкін.

Мемлекеттік меншікген алынатын табыстарға мыналар жа-тады:

1) мемлекеттік кәсіпорындар мен үйымдардың жалпы табысы (пайдасы), қосылған қүнға салынатын салық, акциздер, кеден табыстары ретівдегі табысы;

2) мемлекетгік мүлікген алынатын табыс (мемлекетгік түрғын үй қорынан, жерден, ормандардан, жер-судан, басқа табиғи ре-сурстардан, мемлекетгік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелеңціруден түсетін қаражатгар);

3) мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар керсететін ақылы қыз-метгерден алынатын табыстар (тіркеу алымдары, өлшемдер мен өлшеуіш приборларды тексеру, таңбалау және сараптау, қымбат метаддан жасалынгән бұйьщцарды таддау және таңбалау үшін төлем) мен шаруашылық емес қызметтер үшін төлем (мемлекетгік баж, жол полициясының алымы, тауар белгілері үшін өтінім алымы);

4) бюджеттік мекемелердің үй-жай үшін жалгерлік төлемді, қосалқы шаруашылық табыстарын және басқаларды қамтитын ар-наулы қаражаттары.

“Мемлекеттің кірістері” мен “Мемлекеттің қаржы ресурстары” үғымдарын ажырата білген жөн. Қаржы ресурстары - уақыттың бір мезетіндегі мемлекеттің, көсіпорындар немесе шаруашылық үйымдардың меншігіндегі ақша қорларьшың жиынтығы.

“Қаржы ресурстары” үғымы мазмүны жағынан “мемлекетгің кірістері” үғымынан кең. Мемлекеттің кірістерінен басқа қаржы (ресурстарының қүрамына кірістерге жатпайтын, бірақ қоғамдық ^: қажеттіліктерге пайдаланылуы мүмкін қаражатгар кіреді. Мыса-лы, негізгі қүрал-жабдықтарды (капиталдарды) қалпына келтірудің амортизациялык аударымдары, айналымдағы қаражаттардың артығы, қуыным мерзімі өткен несиетік және депоненттік бере-шектің сомалары, істен шыққан, иесіз мүлікті (өлген адамнан қалған мүлікті), тәркіленген, мұрагерлік қүқық бойынша мемлекетке өткен, талап етілмеген (көліктегі талап етілмеген жүк, талап етілмеген депозит сомалары, таратылмаған пошталық жөнелтім) мүлікті өткізуден түскен түсімдер. Бүл ақша қаражатгары (сондай-ақ мүлікті өткізуден түскен түсімдер де) тура мағынада табыс, яғни қаражаттарды жүмсаумен байланысты белгілі бір қызметгің нәтижесі болып табылмайды. Осындай себептерге байланысты әр түрлі айыппүлдар, бересілер, өсім (өсімпүл) кіріс болып есептел-мейді. Мемлекетгік қарыздардан түсетін түсімдер де мемлекетгің қаржы ресурстары (қарыздарды өтегенге дейін) болғанымен мемлекеттің кірістері болып саналынбайды, өйткені бұлар - қарыз қаражаттары. Қаржы ресурстарына сондай-ақ мемлекетгік сақтық оргавдардың қарамағындағы қаражатгардың барлық сома-лары жатады. Мемлекеттік кәсіпорындардың түрақты пассивтері өсімінің сомалары ретіндегі ішкішаруашылық ресурстар да мемлекетгің кірістері болып саналмайды. Сөйтіп, мемлекетгің қаржы ресурстары негізінен мемлекетгің кірістері мен басқа көздер есебінен қүралады.

Мемлекет кірістерінің көзі ұлттық табыс болып табьшады, ал қаржы ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің барлық сомасын бөлу және қайта бөлу кезінде жұмыддырылады.

"Мемлекетгің кірістері" және “мемлекетгік бюджетгің кірістері” үғымдары да бір-біріне Іең әрі үқсас үғымдар емес. Бірінші жағдайда қатынастардың неғүрлым кең топтары туралы әңгіме болып отыр, өйткені мемлекеттің кірістері қүрамына, жоғарыда атап өтшгендей, мемлекетгік бюджетгің кірістерінен басқа мемлекетгік кәсіпорындардың, үйымдардың, бірлестіктердің таза табыстары, мемлекетгік мүліктен алынған табыс, мемлекетгік бюджетген тыс қорлар, салық түсімдері және т.т. қамтылады, ал мемлекеттік бюджеттің кірістеріне олардың жүмыдцырылған бөлігі ғана кіреді. Мемлекет кірістерінің сипаты айтарлықтай дәрежеде мемлекеттің өзіне қажет ақшаны жүмылдыратын әдістеріне байланысты болып келеді. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің кірістерін жүмыддырудың негізгі әдістері салықтар (оның түрлі нысаңдары), қарыздар және эмиссия болып табылады. Түрлі тарихи кезеңцегі бүл әдістердің арасалмағы әр түрлі болады және қар-жы саясатының мазмүнымен, шаруашылық жағдаятпен, нақты экономикалық және әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісу дәрежесімен және тағы басқа көптеген факторлармен айқында-лады.

Мемлекет кірістерінің жүйесінде орталық орынды салықтар алады. Олар нарықтық түрпатгағы дамыған экономикалық жүйеде әрекет ететін қаржының негізгі қасиетгерін білдіретін әмбебаптық және сонымен қатар басты категория болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында салық нысаны қаржылық өзара байланыстардың бүкіл жүйесіңде басымырақ болады.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық қүрылысы мен саяси іс-бағытьша қарамастан мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлтгық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі, мемлекет кірістерін, тиісінше, бюджетгік қордың кірістерін де қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.

Фискалдық маңызы бойынша екінші әдіс мемлекетгік қарыздар болып табылады. Олар тек бюджет тапшылығын жабуға емес, сонымен бірге әр түрлі күрделі шығындарды, әсіресе экономиканың мемлекеттік секторындағы қаражаттарды инвестициялауды қамтамасыз етуге пайдаланылады. Қаржы жүйесінің әр түрлі бу-ындарының шиеленісуі күшейе түсіп отырған экономикалық дағдарыс кезінде қарыздардың маңызы айтарлықтай артады. Қарыз-дар мемлекет қаржыларының түрлі буындарында, республикалық жөне жергілікті бюджеттерде, мемлекетгің тартылған қаражатгары қүрамыңца қолданыс тауып отыр. Соңғы жылдары әсіресе бюджет түсімдерінің көздеріндегі қарыздардың үлесі артып отыр. Олар түрлі деңгейдегі бюджет тапшылығын жабуда кеңінен қолдануда. Сонымен қатар қаржы рыногінің жүмыс істеуі қарыздарды мемлекеттік кәсіпорындардың шығындарын жабу үшін де пайда-лануға мүмкіңцік береді. Кәсшорындарды модернизациялауға, олар-дың материаддық-техникалық базасын жаңартып, ұлғайтуға бағытталатын күрделі жұмсалымдарды қаржылаңцыру енді қарыздар-дың облигацияларын өткізу арқылы қосымша қаржы ресурстарын тарту есебінен жүзеге асырылуы мүмкін.

Мемлекет кірістерін жүмылдырудың үшінші әдісі эмиссия, % оның үстіне тек қағаз-ақша эмиссиясы ғана емес, сонымен қатар несие эмиссиясы болып табылады. Эмиссияға мемлекет салық -және қарыз түсімдері мемлекетгің өсіп отырған шығывдарын жабуды қамтамасыз ете алмағанда, оның үстіне қаржы рыногівде жаңа қарыздарды шығаруға қолайсыз жағдайда ғана иек артады. Қағаз-" уяа эмиссиясы да, несие эмиссиясы да егер олар ша-шалымның қажеттілігіне байланысты болмай, бюд-тлн жабу қажетгілігімен байланысты болса, эконо- ^ Іиялық процестердің күшеюіне әкеп соқтырады. у ыған нарықтық шаруашылық еддері әдетге несие , "ірмей, оны қарызбен алмастырады. кірістерін жүмылдырудың жоғарыда сипатгалған _р ік басқарудың әр түрлі деңгейіндегі бюджеттік қорларды қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Бұл жерде эмиссия қолданылмайды. Орталықтандырылмаған ақша қорларын жасау барысында аударымдар, түрлі жарналар, ерікті түсімдер және т. б. әдістер кеңінен пайдаланылады. Бүл әдістер өте-мөте мемлекеттік көсілорывдарда қолдалынады.