Мемлекеттік шығындардың жіктелуі, құрылымы және тәсілдері.

Мемлекеттің шығыстары - бұл мемлекеттің жүмыс істеуімен байланысты ақша шығындары. Экономикалық категория ретівде олар қоғамдық өндірісті дамытып, жетілдіру, қоғамның сан алуан қажетгілікгерін қанағаттандыру мақсатывда жалпы ішкі өнімнің бір белігін бөлумен және түтынумен байланысты экономикалық қатынастарды біддіреді.

Мемлекеттің шығыстары - мемлекеттің қаржы саясатының маңызды қүралы, оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға байланысты болатын қаржы қатынастарының бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының өзгешелігі сол, ол қызметтің тек мемлекеттік сферасының қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты мемлекетгің экономикалық, әлеуметтік, басқару, қорғаныс және т.т. функцияларымен тікелей байланысты.

Шығыстардың диалектикасы “кірістер” үғымында қаралғанға үқсас болып келеді. Бүдан басқа, “шығыстар” үғымының қос мағынасы бар:

1. Ақша қаражатгарын олардың мақсатгы арналымы бойынша пайдалану, яғни ақша қаражатгарын айырбас процесінде тікелей рәсуалау. Бүл жағдайда шығыстардың қүрамына түпкілікгі табыс-тардың есебінен жүзеге асырылатын өңцірісгікжәне өңдірістік емес сфера кәсіпорындары мен үйымдарының, халықтың шығыстары кіреді, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын толтыру қорына, қорлану қорына, түтыну қорына ыдырайды.

2. Айырбас процесінде қаражаттарды нақтылы жүмсаудан бөлгідпік сипаттағы шығыстарды ажырата білген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы қалыптасады: жалпымемлекетгік қорларды пайдаланған және кәсіпорындардың қорларын мақсатты арналым бойынша бөлген кезде: ақша шығыстары барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің түпкілікті табыстарын қалыптастырудың негізі болып табылады.

Бұл екі аспект “шығыстар” үғымының оның “шығындар” үғьшына түрленген кездегі қарама-қайшылық пен күрделілікгі қамтып көрсетеді: егер “шығыстар” түпкілікті рәсуаны, түтынуды (“табыстарға” қарама-қарсы) қажет ететін болса, “шығындар” “есепке жатқызылатын” алдымен, келешектегі табысты немесе пайданы күтудегі шығындарды білдіреді.

Мемлекетгің шығыстары мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттің тікелей шығындары мен өндірістік және өндірістік емес салалардың мемлекеттік кәсіпорындарының, ұйымдарының, мекемелерінің шығындарынан тұрады.

Шаруашылык жүргізудің өр түрлі жүйесінде (нарықтық және әкімшіл-әміршіл) және тіпті экономика дамуының түрлі кезең-дерінде мемлекеттің рөлі, оның функциялары мен қызмет саласы өзгеріп отыратывдықтан, бүған сәйкес мемлекетгің жасайтын шығыстарының қүрамы мен көлемі тиісінше өзгеріп отырады.

Мемлекет шығыстарының қүрамына мемлекеттік бюджеттің, мемлекеттік бюжеттен тыс қорлардың, мемлекетгік кәсіпорындар мен үйымдардың, өндірістік және өндірістік емес сфералар меке-мелерінің шығыстары кіреді.

Мемлекеттік сектордың кәсіпорындары шығыстарының қүрамына мыналар кіреді:

өндірістік, шаруашылық-пайдалану қызметімен байланысты шығывдар;

үлғаймалы ұдайы өндіріске (негізгі қүрал-жабдықтарға және айналым капиталдарына) жүмсалатын шығындар;

бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төлемдер;

көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын ауда-рымдар.

Шығындардың біріңші тобы қорлардың (капитаддардьщ) ауыспалы айналымымен байланысты және өндіріс шығындарының ор-нын толтыру (өтеу) болып табылады және шартты түрде шығыстарға жатады (“шығындар” терминінің мағынасын қараңыз). Сон-дықтан кәсіпорындар бойынша мемлекеттің шығыстары шығыс-тардың екінші және үшінші топтарын қамтиды.

Басқа категориялардың арасында мемлекет шығыстарынын жайы мемлекеттік меншіктің маңызымен және мемлекетгің қазіргі жағдайындағы цөлімен анықталады. Мемлекет өндіріс қүралдары-ның иесі болып табылады, өндірістік процестердің үйымдастырушысы болады, жалпы қоғамдық өнімді жасауға және бөлуге қатысады және өзінің функциялары мен міңцеттеріне сәйкес мемлекет шығыстарының жуйесі арқьшы қоғамдық қажеттіліктердің едәуір бөлігін қанағаттандырады. Реформалау кезеңінде республика эко-номикасында мемлекетгік сектордың үлесі шүғыл төмендегенімен, бірақ тіпті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарла-масының орындалып отырғанымен, бүл үлес 30-40% (табиғи ре-сурстарды есепке алумен) шегінде қалады, мүның өзі дамыган нарықтық қатынастарға сай келеді. Сондықтан “мемлекеттің шығыстары” категориясы түрақты экономикалық қатынастарды тып көрсетеді және келешекте өзінің маңызын сақтайды.

Мемлекет шығыстарының басым бөлігі қоғамдық тауарды, игіліктерді және қызметтер көрсетуді ендіруге немесе олармен халыкты қамтамасыз етуге бағытгалады, бүл мемлекет шығыстарының рөлін айқындайды. Әлеуметтік-мәдени мақсаттарға, қорға-нысқа, құқық тәртібін қорғауға, басқаруға, мемлекеттің инфра-қүрылымдық кәсіпорыңдары мен үйымдарының өнімі мен қызмет көрсетулеріне жүмсалатын шығыстар мемлекет, сонымен бірге эко-номиканың нарықтық секторы тарапынан рыноктік тауарлармен және қызметтер көрсетумен қамтамасыз етуге қосымша ретінде халықтың жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс.

Бағыттары мен мақсатты арналымы бойынша шығыстардық барлық түрлерінің жиынтығы мемлекет шығыстарының жүйесін кұрайды. Мемлекет шығыстарының басым бөлігі мемлекеттің бюджетіне орталықтандырылган немесе мемлекетгік кәсіпорындар-дың қарамағында болатын қоғамның таза табысы есебінен жүргізіледі. Олар сондай-ақ өнімнің өзіндік қүнына кіріктірілетін амортизация сомасымен етелуі мүмкін, бүл сома мемлекеттік шаруашылықтың өндірістік капиталдарын көбейту үшін қарастырыл-ған күрделі жүмсалымдарға бағытталады. Мемлекет шығыстарының бір бөлігі салық төлемдері, қарыздардан түсетін түсімдер түріндегі халықтың қаражаттары есебінен жабылады. Мемлекет шығыстарын қаржыландыру үшін негізгі өндірістік капитаддарды көбейту және жетілдіру мақсатында және кейін кәсіпорындардың табыстарынан өтелетін банктердің ұзақ мерзімді кредштері тарты-лады.

Мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыруға оларды болжау, сондай-ақ оларды каржыландыру мен қаражатгарды пайдаланудың қатаң тәртібін белгілеу арқылы қол жетеді. Сондықтан мемлекетгің шыгыстарын үйымдастыру қағидатгарының бірі жоспарлылық болып табылады. Үлттық шаруашылықты баланстандырылмалы дамыту және халықтың әлеуметтік түрмыс деңгейін арттыру мақсатында мемлекет жалпы қоғамдық өнім мен үлтгық табысты өндірістік және өндірістік емес сфералар, салшіар, экономикалық аудандар арасында бөлуге және қайта белуге қатысады. Мемлекеттің шы-гыстарын жоспарлаудың басты әдісі баланстық әдіс болып табылады.

Мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың мақсатты си-паты мемлекеттің қаражатгарын қатаң белгілі бір шараларға пай-Далануды талап етеді. Мүның негізінде үлттық шаруашылықтың және аймақтың жекелеген салаларын дамытуда үйлесімділіктерге ^ету, Қаржылардьщ ең адцымен ғылыми-техникалық прогресті ай-неғүрлым перспективті жөне прогрессивті салаларға бөлу және аса маңызды әлеуметтік проблемаларды шешу қамтама-сыз етіледі.

Мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың қайтарусыз сипаты берілген ресурстарды (несие механизмінен айырмашылығы) тікелей өтеуді талап етпейді. Бұл қағидат бойынша қаржы ресурстарын беру соңғы уақытга мемлекеттік бюджетген қаржыландыру-дың несиетік әдістерімен қатар қолданылады (мысалы Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдаудың мемлекетгік қоры) - бүл пайдаланылатын қаржы ресурстарының тиімділігін артгырады.

Дамуды жоспарлар мен болжамдардың орындалуына қарай қаржыландыру қаржы ресурстарын тек өндірістік көрсеткіштер орын-далғанда және шараларды экономикалық-әлеуметгік дамудың болжамдарына сәйкес жүзеге асырған кезде бөлуді қажет етеді.

Ресурстарды пайдалануда үнем режимін сақтау - мемлекеттің шығыстарын үйымдастырудың маңызды қағидаты, ол ішкі резерв-терді жүмылдыруға, өндірістік және өндірістік емес сфералардың барлық бөлімдерінде мемлекет қаражаттарына бақылауды күшей-туге, оларды үтымды әрі қүнтты пайдалануға бағытгалған.

Мемлекеттің шығыстарын ұйымдастырудың қажетгі қағидаты оларды жабудың бюджет, несие және меншікті көздерінің оңтайлы үйлесуі болып табылады. Бүл қағидат мемлекет шығыстарын ортақ қаржыландыру процесін білдіреді.

Мемлекет шығыстарының жеке түрлері экономикалық маңы-зы мен мазмүны жағынан бірыңғай (бір текті) емес. Шығындарды қаржыландырудьщ көздеріңцегі, нысандарывдағы және әдістеріңцегі айырмашьшықтар осыған байланысты болады.

Мемлекеттің шығыстарын шектеудің (айырудың) аса маңызды критерийі материалдық өндіріс пен ұлттық табысты жасаудың процесінде олардың қатысы болып табылады. Осыған сәйкес мемлекеттің шығыстары экономикалық мазмүны бойынша үш негізгі топқа бөлігіеді:

1) материалдық өндіріспен тікелей байланысты және өндірістік сфераға жататьш шығыстар;

2) қызметгің өндірістік емес сферасындағы шығыстар;

3) мемлекеттік резервтерді жасау шығыстары; Шығыстардың бірінші тобы мемлекеттің шаруашылық қызметімен шарттасылған және үлтгық табысты жасаумен байла-нысты.

Мемлекет шығыстарының екінші тобы қогамдық қажетгіліктерді қанағаттандыру үшін үлттық табысты түтынумен байланысты. Өндірістік емес сфераға жұмсалынатын қаражатгар ең алдымен оқу-ағарту мен денсаулық сақтау мекемелерін үстауға, ғылым және мәдениетті дамьпуға, тұрғын үй және мәдени-түрмыстық қүры-лысқа, қызметкерлерді әлеуметтік сақтандыруға, сонымен бірге қоғамның барлық мүшелерін әлеуметтік қаржыландыруға бағыт-талады. Мемлекет совдай-ақ қаражатгарды қорғанысқа, мемлекетгік агшаратгы үстауға және мемлекетгік органдардың қызметімен бай-ланысты басқа шараларға жұмсайды.

Өндірістік емес сфераның қажеттеріне жұмсалатын шығыстар тұтыну қорына түсетін үлттық табыстың бөлігі болып табылады. Алайда өндірістік емес сферадағы шығындардьщ өсуі ақырын-да қоғамдық өндірістің өсу және оның тиімділігін арттыру қарқынында білініп, көрінеді. Бұған білікті кадрларды даярлау, ғылым жетістіктерін өндіріске енгізу, материаддық өндіріс сфера-сының қызметкерлеріне медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету есебінен қол жетеді.

Мемлекетгің шығыстарын қорлану қоры мен түтыну қоры ара-сында онтайлы бөлу мемлекеттің экономикалық саясатының аса маңызды міндеті болып табылады. Қорлану қоры мен түтыну қоры-ның арасалмағы өзгерді: соңғы жылдары түтыну қорының өсу қар-қыны қорлану қорының өсу қарқынынан асып түсті. Түтыну мен қорлануға пайдаланылатын үлтгық табыстағы түтыну қорының үлес салмағы Қазақстаңца 83 пайызға жуығын қүрайды.

Үшінші топтық мемлекет шығыстары - мемлекеттік резервтерді жасау мен толықтыруға жүмсалатын шығындар өндірістік, сондай-ақ өндірістік емес сфералардың төтенше жағдайлар кезіңцегі қажетгіліктерін қанағаттандыруға арналған. Мүндай резервтерді орталықтаңцырылмаған тәргіппен (жеке әрбір кәсіпорын мен үйымда) жасау үтымды болмас еді. Оларды жасаудың орталықтандырылған тәртібі олардың қажетгі мөлшерін салыстырылмалы төмендетуге және бүл резервтерді неғүрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Предметтік (мақсатты) белгісі бойынша мемлекеттің шығыс-тары экономикаға, әлеуметтік-мәдени шараларға, ғылымға, қорғаныс пен басқаруға жұмсалатын шығыстарға бөлінеді.

Аумақтық белгісі бойынша мемлекеттің шығыстары экономикалық аймақтар бойынша бөлінеді. Мұндай сыныптау өндіргіш күштерді орналастыруға және үлттық шаруашылықтағы үйлесімдіктерді жетідціруге белсенді ықпал жасауға мүмкіндік береді.

Салалық белгісі бойынша материалдық өндіріс сферасында мемлекетгің шығыстары өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруша-лығына, көлік пен байланысқа, саудаға, жабдықтау мен дайын-дауға жүмсалатын шығындарға бөлінеді; өндірістік емес сферада білім беру, ғылым, денсаулық сақтау мен дене шынықтыру, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандыру, қорғаныс, басқару шығындары болып бөлінеді.

Мемлекеттің шығыстары қаражаттарды ең жоғары тиімділікпен пайдаланған жағдайда мемлекетгік қажеттіліктерді неғүрлым то-лық қамтамасыз етуі тиіс. Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің ерекшеліктерімен анықталатын мемлекетгің шығыстарын қаржыландырудың екі әдісі болады:

1. Шаруашылық есептегі кәсіпорындар мен ұйымдарды қаржыландыру меншікті ресурстар, банк несиетері есебінен және жетіспе-ген бөлігі - бюджет қаражатгары есебінен жасалынады;

2. Сметалық-бюджеттік қаржыландыру. Сметалық тәртіппен ерекше құжаттардың - сметалардың негізінде әлеуметгік-мәдени шаралар, мемлекетгік билік пен басқару органдарын үстау, қорғаныс шығындары қаржыландырылады. Сметалық тәртіппен қар-жыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджетгік деп аталады.

Ерекше жағдайларда әдіс ретінде айналысқа қолма-қол ақша шығару және несиетік эмиссия есебінен (қолма-қол ақшасыз) эмиссиялық қаржыландыру қолданылады.

Бюджеттік қаржыландырудың мынадай нысандары қодданы-лады: демеуқаржы, субвенциялар, субсидиялар.

Демеу қаржылар кезіңде ақша қаражатгары қайгарусыз тәртішіен бюджет пен бюджет қорларынан кәсіпорындар мен үйымдардың зияндарын жабу үшін, сондай-ақ төменгі бюджетгерді баланстау үшін бөлінеді. Бүл нысан ауыл шаруашылығы өнімінің бағаларыңцағы айырманы өтеу, жеке өнімдер мен тауарлардьщ алеуметгік-қолайлы бағаларын қолдау, түрғын үй-коммунаддық шаруашы-лықтың зияндарын жабу, театр, ойын-сауық және басқадай ұйымдардың шығындарын ішінара өтеу түрінде тараған болатын.

Субвенциялар - халықты әлеуметгік қолдауды қамтамасыз ету жөніндегі бағдарламалар мен шараларға және басқа мақсаттарға нысаналы мемлекетгің қаржы көмегінің нысаны; мақсатгы пайда-лану бұзылған жағдайда қаражатгар қайтарылуға жатады.

Субсидиялар - үлестік негізде белгілі бір шараларды қаржы-ландыруға бюджет, бюджетген тыс және арнаулы қорлардың қаражаттары есебінен ақша және затгай нысандағы жәрдемақылар.

Аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдай-ларда) трансферттік қаржыландырудың түрін қабылдайды. Транс-ферттер деп кең мағынада бюджегген және бюджеттен тыс қор-ларды белгілі бір қажепіліктерді қаржыландыру үшін қаражатгарды қайта белу кезінде оларды өтеусіз және қайтарусыз беруді айтады. Әдеттегідей, бүл әлеуметгік сақтандыру мен қамсыздандыру бой-ынша төлеулер, жүмыссыздық бойынша, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және т.т. жүйесін үстауға берілетін жәрдемақылар.