Аржылық басқарудың атқаратын қызметі және рөлі.

Қаржылық бақылаудың тиімділігі көп жағдайда оны үтымды үйымдастырумен, бақылаудың субъектілерін, олардың қүқықтары мен міндетгерін айқьш етіп анықтаумен, қаржылық бақылауды жүргізудің нысандарын және әдістерін дүрыс ұйымдастырумен анықталады.

Жалпымемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік билік пен басқарудың мына органдары жүргізеді: Президенттің аппараты, Қазақстан Республикасының Парламенті, Үкімет, жергілікті өкілетті органдар (депутаттардың жиналыстары), жергілікті әкімшілік органдар. Бақылаудың бұл түрін Республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау жөніндегі есеп комитеті де жүргізеді.

Құқықтық мемлекет қүрылысыньщ түжырьщцамасын негіздей отырьш қаржылық бақылауы жүзеге асырудағы заңнамалық органдардың рөлі күшейе түседі. Сондықтан бақылаудың субъектісі ретіндегі Қазақстан Республикасы Парламентінің функциясы және бақылаудың тиісті түрі - парламенттік (депутаттық) бақылау бөлектеніп көрсетіледі. Бүл бақылаудың объектісі:

мемлекетгік бюджеттің шығыстарын шамдандыратын кез кел-ген шараларды бекіткен кездегі;

бюджеттегі шығыстарды қабылданған зандардьщ мақсаттарына сәйкестігін тексеру кезіндегі;

бюджеттің жасалуьша тексеріс кезіндегі мемлекеттің шығыстары болып табылады.

Парламентгің алдын ала бақылауының негізгі мақсаты осы нақты саяси, экономикалық және әлеумепік жағдайлардағы қарас-тырылған шығыстардың жалпы тұтастығын анықтау болып табылады. Бюджеттің жасалуына тексеріс сметаларға қамтылған циф-ралардың д үрыстығын белгілі бір түрғыдан қарай отырып жүргізі-леді. Сонымен бірге парламент ағымдағы бақылауды және Республикалық бюджет туралы қабылданған заң бойынша қаражатгарды иеленушілердің есебін тексерген кезде өсіресе кейінгі (келесі) ба-қылауды жүзеге асыруы тиіс. Бұл орайда парламенттік бақылау-дың негізгі нысаны аддьш ала бақылау болуы тиіс. Қазақстан Республикасының Парламентінде екі Палатада - Сенат пен Мәжілісте арнаулы жүмыс органдары - экономика, қаржы және бюджет жөніңцегі комитеттер бар. Бүл органдар заң-жоба жұмыстарын, палаталардың қүзырына қатысты мәселелерді аддын ала қарау және әзірлеу процесінде қаржы-бюджет қызметінің сферасында мемле-кетгік бюджет қаражаттарының жүмсалуына бақылау жүргізеді. Қаржы-бюджет мәселелері бойынша сараптамалық бағалаулар мен қорытындыларды шаралар қабылдау үшін палаталар тиісті инстанцияларға - министрліктерге, ведомстволарга, сондай-ақ Республика үкіметіне жібереді.

Ел басының жарлықтарының, қаулыларының және өкшдерінің атқарылуын бақылауды ұйымдастыру, аталған актілердщ талапта-рьш лауазымды адамдардьщ атқармағаны үшін жауапкершілігін күшейту мақсатывда Президент аппаратында жұмыс істейтін ұйымдық-бақылау бөлімі бар. Жалпы Президент аппараты министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті әкімшіліктердің және мемлекеттік басқарудьщ басқа органдарының қызметін бақылауды жүзеге асырады. Аппарат Президентке ашылған кемшіліктер мен бұзушылықтарды жою жөнінде қабыдданған шаралар туралы хабарлап отырады, Президент актілерін тиісті төртіішен орьшдамаған кінәлі лауазымды адамдарды жауапқа тарту жөнінде ұсыныстар жасайды; Президент актілерінің атқарылмауына немесе тиісті тәртіппен ат-қарламауына мүмкіндік туғызатын ашылған бұзушылықтарды, себептерді және талаптарды жою жөніндегі үсыныстарды қарау үшін Үкіметке, әкімшілік басшыларына, мемлекеттік басқарудың басқа оргавдарьша табыс етіп отырады. Өзінің функцияларьш жүзе-ге асыруда Аппаратқа тексерілетін органдардың басшылары мен лауазымды адамдарынан қажетгі ақпараттарды алуға тиісгі екілетгік берілген.

Республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау жөніндегі есеп комитетінің негізгі міндеттері мен функцияларына мыналар жатады:

1) республикалық бюджеттің атқарылуы жөніңцегі зандар мен басқа нормативтік акгілердщ атқарылуына бақылау жасау;

2) республикалық бюджеттің атқарылуымен байланысты мө-селелер бойынша мемлекет басшысының тапсырмаларьш орыңцау;

3) республикалық бюджетке қаражатгардың түсуін және оның пайдаланылуы зандылығын бақылау;

4) республикалық бюждетгік бағдарламалардың орындалуына және мемлекеттің қажеттіліктерін қаржыландыруға бөлінетін рес-публикалық бюджеттің қаражаттарын мақсатш пайдалануға ба-қылау жасау;

5) Қазақстан Республикасының Парламентіне қарауға респуб-ликалық бюджеттің орындалуы туралы есепті тапсыру.

Қазақстан Республикасының Үкіметіне бақылау сферасында кең өкілеттіліктер берілген. Үкімет республика дамуының индикативтік жоспарын, экономиканың сфералары мен секторларының, салалардың, аймақтардың даму бағдарламаларын, инвестициялық қызметтің маңызды бағыттарын жасап, қарау процесінде алдын ала бақылауды жүзеге асырады. Көрсетілген іс-қимылдарды орындау барысында Үкімет олардың жүзеге асырылуының, сондай-ақ ауқымы, мезгілдігі, атқарушылары бойынша мақсатгы қаржыландырудың толымдылығына ағымдағы бақылау жасайды. Республика Үкіметі мемлекетгік бюджетгің жасалуы мен атқарылуын бақылап отырады, мемлекеттің қаржы саясатын жүзеге асырады.

Өздерінің өкілетгігіне қарай бақылау функцияларын жергілікті жердегі атқарушы органдар орындайды, олар негізінен бюджеттерді, олардың атқарылуы туралы есепті қарау және бекіту процесінде қаржылық бақьшауды жүзеге асырады.

Қаржы министрлігі, оның Қаржылық бақылау комитеті жөне аумақтық қаржы органдары әлеуметтік-экономикалық сфераның қаржы саласьш тексереді. Олар жоспар, смета және қаржы тәртібінің сақталуын, кірістерді есептеудің дүрыстығын, толымдылығьш және дер кезділігін, мемлекеттің қаражатгары жүмсалуьшың зандылығы мен мақсатқа сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп-қисаптың және есеп-теменің дүрыстығын бақылап отырады. Қаржылық бақылау ко-митетінің маңызды функциясы бірлескен және шетелдік кәсіп-орындарды, экспорт-импортгық операцияларды валюталық бақылау болып табылады.

Мемлекеттік бақылауды Қаржы министрлігінің заңды тұлға құқығыңцағы Қазынашылық комитеті де орындайды. Қазьшашы-лық органдарының негізгі мшдетгерінің бірі республикалық бюд-жеттің кассалық атқарылуьш үйымдастыру, жүзеге асыру жөне бақылау больш табылады.

Қаржы министрлігінің Салық комитегі, оның аумақтық орган-дары есептелген салық және бюджетке төленетін басқа міңцетті төлемдердің, өсімдер мен айыппүлдар сомаларыньщ бюджеттерге толық және дер кезіңце түсуіне салықтық тексерулерді жүзеге асы-рады.

Экономика мен қаржы қызметі сферасында қаржы тәртібін сақтауға Қазақстан Республикасының Қаржы полициясының органдары да қатысады. Олар заңмен белгіленген өкілеттіктері шегінде жедел-іздестру қызметін, алдын ала тергеу және анықтау, әкімшілік іс жүргізу арқылы экономика мен қаржы қызметі сферасыңда адам мен азаматтың қүқықтарына, қоғам мен мемлекет мүдцелеріне қылмыстық және қүқыққа қайшы өзге де қол сүғушылықтың адцын алуға, оны анықтаға, жолын кесуге, ашуға және тергеуге бағытталған қүқық қорғау қызметін жүзеге асыратын арнаулы мемлекеттік органдар болып табылады.

Қаржы полициясы органдарының негізгі міндетгері мыналар болып табылады:

1) өкілетгігі шегінде мемлекеттің экономикалық кауіпсіздігін, кәсіпкерлік қызмет субьектілерінің, қоғам мен мемлекеттің заңцы қүқықтары мен мүдцелерін қамтамасыз ету;

2) салықтарды төлеуден жалтаруга байланысты қылмыстардьщ, экономика мен қаржы саласьшдағы өзге де қылмыстар мен қүқық бұзушылықтардың алдын алу, оларды анықтау, жолын кесу, ашу хәне тергеу;

3) экономика саласындағы сыбайлас жемқорлық пен қылмыс-қа қарсы күрес ісінде мемлекетгік саясатты әзірлеуге жөне іске асьфуға қатысу;

4) қаржы полициясы органдарының қарауына жатқызылған мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру.

Қаржы полициясының төменгі бөлімшелері жоғарғы тұрғандарына бағынатын бірыңғай орталықтандырылған жүйесі бар. Қаржы полициясының төменгі бірыңғай жүйесін:

1) мыналарды:

орталық атқарушы органды (уәкілетті орган); Қаржы полициясының аумақтық және мамандырылған орган-дарын қамтитын қаржы полициясының органдары;

2) оқу органдары және өзге де ведомстволық бағыныштағы мекемелер қүрайды.

Облыстардың, астананың, республикалық маңызы бар қаланың қаржы полициясының тиісті бөлімшелері, сондай-ақ қаржы полициясының аймақаралық, қалалық, қалалардағы аудандық бөлімшелері қаржы полициясының аумақтық органдары болып табылады.

Қаржы полициясының көліктегі тиісті бөлімшелері қаржы полициясының мамандырылған органдары болып табылады.

Қаржы полициясының аумақтық жөне мамандырылған органдары тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде уөкілетгі органның функцияларын жүзеге асырады.

Экономикалық қауіпсіздікгі қамтамасыз ету мақсатында экономика және қаржы қызметі сферасындағы қылмыстар мен құқық бұзушылықтардьщ алдын алу, оларды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеу жөніңцеіі басшылықты, сондай-ақ зандарда көзделген шектерде салааралық үйлестіруді жене өзге де арнайы атқарушылық және рұқсат етушілік функцияларды жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы уәкілетгі орган болып табылады.

Уәкілетті орган:

1) қаржы полициясының оргаңцары мен ведомстволық бағы-ныштағы мекемелер қызметінің негізгі бағыттары бойынша олар-дың іс-қимылына басшылықты, оның үйлестірілуі мен келісімділі-Іін қамтамасыз етеді;

2) қаржы полициясы органдарыньщ жедел-іздестіру, әкімшілік, тергеу жөне анықтау қызметінің практикасына талдау жасайды;

3) экономикалық жөне қаржылық қьшмыстарға қарсы күресгің нысандары мен әдістерін жетідціреді, жедел-іздестіру қызметінің стратегаясы мен такгакасьш белгшейді, қаржы полициясы органдары қызметінің тиімдшгін артгыру жөніндегі шараларды әзірлейді және іске асырады;

4) қаржы полщиясы органдары бөлімшелерінің жұмысьша ба-қылау жасайды;

5) Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде басқа мемлекетгік органдармен өзара іс-қимыл жасайды;

6) қаржы полициясы оргаңцарының мамандарын даярлауды және кадрларының біліктілігін арттыруды ұйымдастырады;

7) қаржы полициясы оргаңдары қызметінің басым бағыттарын белгілейді, оларды іске асырудың құқықтық, үйымдық және эко-номикалық текгіктерін әзірлейді;

8) экономикалық және қаржылық қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес мәселелері бойынша шет мемлекетгердің тиісгі органдарымен өзара іс-қимыл жасайды, өз өкілеттіктері шегінде халықаралық ұйымдардьщ қызметіне қатысады;

9) заңмен белгіленген өз өкілетгігі шегіңце нормативгік құқықтық актілерді қабылдайды.

Уәкілетті органның, оның бөлімшелерінің, сондай-ақ ведом-стволық бағыныштағы мекемелері қызметінің неіізгі мәселелерін қарау үшін уәкілетгі орган басшыньщ жанынан консультациялық-кеңесші орган больш табылатын алқа қүрылады.

Барлық деңгейлердің өкілдікті органдары (маслихаттар, депутаттардың жиналыстары) қаржылық бақылауды бюджетгерді және олардың атқарылуы туралы есепті қарау және бекіту поцесінде жүзеге асырады. Яғни олар бақылауды екі нысанда - алдын ала және кейінгі нысандарда жүзеге асырады. Ағымдағы бақылау бар болғанымен олардың қызметіңце негізгі болып саналмайды. Бақылаудың негізгі әдісі тексерулер болып табылады. Бақылаудың объекгісі ақша қаражатгарының жергілікті қорлары болады.

Қаржы оргавдары жүргізетін бақылау барлық нысанда жүзеге асырылады және де алдын ала жене ағымдағы бақылау оның ай-рықша нысаны болып табылады. Бақылаудың негізгі әдістері тек-серулер және есептемені шотгық тексеру. Салалық басқармалар-Дың (бөлщцердің) мамандары тексеріске ревизиялық бригадалар қүрамында тартылады.

Ведомстволық қаржылық бақылауды республика министрліктері, ведомстволары, жергілікгі органдардың басқармалары мен белімдері домстволарға қарасты кәсіпорьшдарға, ұйымдарға, мекемелерге жүрпзеда. Ведомстволық қаржылық бақылау алдын ала, ағымдағы не кеишп бақылау нысанында жүзеге асырылады. Бақылаудың пзп өдісгері кдржы жоспарларының жобаларын қарау, текеерістермен тексерулер больш табылады. Бақылау объекгісі аьц жаттардың орталықтандырылмаған қорлары болады.

Ішкішаруашылық бақылауды шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық службалары (бухгалтерияяар, қаржы бөлімдері және т.с.с.) жүргізеді. Бұл орайда бас (аға) бухгалтер маңызды рөл атқарады. Мұнда субъектінің өзінің, сондай-ақ оның құрылымдық бөлімдерінің өндірістік және қаржы қызметі бақылаудың объектісі болып табылады. Әр шаруашылық органдарда, жергілікті атқарушы органдарда ішкішаруашылық бақылауды жүзеге асыру үшін бұл қызметтерден басқа бақылау-тексеріс бөлімдер, топтары құрылады.

Қоғамдық қаржылық бақылауды еріктілік және ақысыз негізде топтар, жекелеген тұлғалар (мамандар) орындайды. Бақылаудың объектісі тексерушілер алдында қойылған нақты міндеттерге байланысты болады. Қоғамдық бақылаудың органдарына шаруашылық жүргізуші субъектілердегі, ведомстволардағы әкімшіліктің қызметіне жүргізілетін кәсіподақ ұйымдарының бақылауы жатады.

Нарыққа өту жагдайывда қаржылық бақылаудың ррөлі мен маңызы артпаса ешқандай кемімейді. Қазақстан аумағыңда кеңестік дәуірде қаржылық бақылау айтарлықтай дәрежеде дамыды. Түгелдей дерлік мемлекеттік меншік жағдайында мемлекет экономика мен қаржылық процестерге қатаң. жан-жақты бақылау жасауға ынталы болды. Шаруашылық жүргізуші субъектінің Қаржы-шаруашылық қызметі мемлекеттік басқару оргаңдары мен бақылау органдары (Халықтық бақылау комитеті) тарапынан (болған) қос бақылаудың қарамағында болды.

Басқарудың әкімшілік нысанынан нарықтық кезеңіңдегі қаржылық бақылау айтарлықтай әлсіреді. Халықтық бақылау комитеті жойыдды, ведомстволық бақылау іс жүзівде кысқарды, мемлекетгік орган тарапынан болатын қаржылық бақылауды жүзеге асыру жөніңдегі қызмет тарылды.

Нарықтық қатьшастар жағдайыңда экономикалық түтқалар мен ынталандырмаларға жақсы бақылаушылар деген сенім білдірілді. Алайда мүвдай көзқарас салық төлеуден бүлтарушылық нысанын-дағы экономикалық қьшмыстардьщ өсуіне, мемлекетгік меншіктерді тегін беру немесе символикалық сомаға сату түріңдегі талан-таражға жеткізді және басқалары.

Нарық жағдайыңда жаллы экономиканын, жеке шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық бақылауды қогам дамуының басқа кезеңдерінен де үлкен дәрежеде қажетсінетінін шет еддердің тәжірибесі, республиканың езіндік тәжірибиесі көрсетіп отыр.

Мемлекеттің аддыңца жан-жақты, жүйелі, кешеңді бақылау-ды, соның ішінде қаржылық бақылауды да үйымдастыру мівдеті туып отыр. Бүл шаруашылық жүргізуші барлық субъектілер мен олардың қаржы-шаруашылық қызметінің барлық жақтары қаржылық бақылаумен қамтылуы тиіс дегенді білдіреді. Қойылып отырған мівдетгі іске асыру үшін қаржылық бақылау мына бағыттарда дамуы тиіс:

мемлекеттік бақылауды нығайту;

тәуелсіз аудиторлық бақылауды дамьпу;

түрлі бақылаушы органдар мамандарының еңбегін компьютерлендіру;

бақылаудың барлық органдарының қызметін үйлеегіру және басқалары.