Салықтардың жіктелуі және топтастырылуы. Салық салу әдістері.

“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетге алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы оргавдарының жиын-тығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін едце көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қодца-нуға және мемлекетгік ретгеп отыруға бағытталған болатын. Қазақ-стан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылда-ған бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жүмыс істей бастады. Ол “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы” заңға негізделді. Бүл заң салық жүйесін қүрудың қағидатгарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардьщ бюджетке түсу төртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізідді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жыддың басында салық реформасының ұзақ мерзімді түжырымдамасын қабыдцап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Презвдентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бүрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-1 заңьша сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының зандарымен бүл зануа өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептөуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша былайша жіктеледі:

салық салу объектілері бойынша;

салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;

пайдалану тәртібі бойынша;

объектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді.

Тура салықттар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегіңде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар - бұл жеке адамдар мен занды үйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы - жеке салық салу әрбір салық төлеу-шінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар - баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байла-нысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салына-тын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сырт-қы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олар-дың фактуралық құнының айырмасы) жатады.

Жанама салықтар мемлекетгің фискалдық мүдцелерін білдіреді. Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және түтынудың қүрылымына әсер етуі мүмкін.

Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (не-месе қызметгің тарифіне) қосылатьшдығында, кіріктірілетшдігівде. Бүл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты түтынушысы төлейді, алайда түтынушы мен мемлекет арасында тікелей байла-ныс болмайды.

Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.

Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы) болып бөлінеді.

Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырлан-дырылады және жалпымемлекеттік қажетгіліктерді қаржыланды-руға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі арнаулы қорлардың кар-жы базасын қүруға арналады.

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салына-тын салықтар және түтынуға салынатын салықтар болып ажыра-тылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салына-тын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен қызметгер көрсетуі тұтьшу кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен үстап қалу, патенттік негізде.

Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объекгілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімде-месі негізінде жүзеге асырылады.

Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есеп-теп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлүм-дамасын есепті салық кезеңіне сөйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығьш, жеке табыс салығын, келік қүралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режімін қолданатын занды түлғаларды қоспағанда) салык, органына олар бойынша мағлүмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-інші наурызына дейін береді.

Жеке табыс салығы бойынша мағлүмдаманы мынадай салық төлеушілер:

төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;

түрғын үй салу мен осындай қүрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды қоспагавда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғавдар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар

алатын жеке түлғалар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шотгарда ақшасы бар жеке түлғалар;

Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлүмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;

Қазақстан Республикасы Парламентінің депутатгары, судья-лар табыс етеді.

Салық төлеушіден салык мағлүмдамасьш табыс етудің белгілен-ген мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекетгік орган салық мағлүмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге үзартуға хүқылы. Бірақ салық мағлүмда-масын тапсыру мерзімін үзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.

Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жүмыс істейтін үйым-ның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, үстайды (төлейді).

Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент - арнаулы салық режимін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат.

Салық есебінің екі әдісі қолданылады:

1) кассалық;

2) есептеу әдісі.

Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жүмысты

орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады. Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жүмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бүл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі - салық төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бүл айналым қаражатгарын оқшауландыруға үрыңцырады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін қүқықтық нормаларды және салық службасының органдарын қамтиды.

Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналарды қамтиды:

1. Салықтар:

1. Корпорациялық табыс салығы.

2. Жеке табыс салығы.

3. Қосылған қүнға салынатын салық.

4. Акциздер.

5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.

6. Әлеуметтік салық.

7. Жер салығы.

8. Көлік құралдарына салынатын салық.

9. Мүлікке салынатын салық.

2. Алымдар:

1. Заңды түлғаларды мемлекетгік тіркегені үшін алынатын алым.

2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекетгік тіркегені үшін алынатын алым.

3. Жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.

5. Механикалық көлік қүралдары мен тіркемелерді мемлекетгік тіркегені үшін алый.

6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемле-кеттік тіркегені үшін алым.

7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алы-натын алым.

8. Дәрі-дәрмек қүралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.

9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аума-ғы арқылы жүру алымы.

10. Аукциондардан алынатын алым.

11. Елтаңбалық алым.

12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін ли-цензиялық алым.

13. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рүқсат беру үшін алым.

3. Төлемақылар:

1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.

2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.

4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін телемақы.

5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.

6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін телемақы.

7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.

8. Кеме жүретін су жоддарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемаіды.

4. Мемлекеттік баж.

5. Кеден төлемдері:

1. Кеден бажы.

2. Кеден алымдары.

3. Төлемақы.

4. Алымдар.

Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы “Бюджет жүйесі туралы” Заң мен тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджетгердің кірісіне түседі.

Салық жүйесі өзінің қүрамына мемлекеттік салық службасының - Қаржы министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы аудандардың салық комитетгерін қамтвды. Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті телемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарна-ларының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніңдегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міңцетгемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.

“Салық” және “салық салу” ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағдайда - бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісіңде - экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.