Аржылық болжамдау және жоспарлау.

Қаржылық жоспарлау мен болжау - бүл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың құрамды бөліп. Олар экономиканың үйлесімді және тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық буыңдарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға багытталған. Қаржылық жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бүл жоспарлау өндірістің материалдық-заттық элементгері турасында, ақшамен қоғамдық үдайы өндіріске белсеВДІ ықпал жасау турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шартгасылған ақша нысаныңца жүзеге асырылады.

Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаР*" ресурстарының қозғалысын, шаруашылық жүргізудің барлЫ* Деңгейлеріңде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын өлшеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті нысандарын қолдануды қажет етеді.

Қаржы көрсеткіштерін, белгіленетін қаржы операцияларын негіздеп дәледдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржьшық жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бүл өте үқсас үғымдар экономикалық әдебиет пен практикада жиі тендестіріледі. Іс жүзінде қаржылық болжау жоспарлаудың аддында болуы және көптеген нүсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро- және микродеңгейлерде қар-жы ресурстарының қозғалысын басқарудың мүмкіндікгерін анықтауы тиіс). Қаржылық жоспарлаудың көмегімен белгіленетін болжамдар нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ тандалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістер анықталады.

Қаржылық жоспарлау - бұл белгілі бір кезеңге арналған қар-жы ресурстарының және тиісті қаржы қатынастарының қозғалы-сьш негіздеудің ғылыми процесі.

Қаржылық жоспарлауда қабылданатын экономикалық және әлеуметгік шешімдердің (оларды қаржыландыру көздерімен қам-тамасыздығын ескере отырып) тиімділігін, белгіленетін шығьш-дарды және ощайлы түпкілікті нәтижелерді онтайлаңдыру жөніндегі мемлекетгің, шаруашылық жүргізуші буындар мен субъектілердің мақсатга қызмегі ретінде қарастырған жөн. Адамдардың субъективті қызметі ретіндегі қаржылық жоспарлау тек қоғам дамуының объективті заңцылықтарын танып білуге, қаржы ресурстары қоз-ғалысыньщ тенденцияларына басты негізді, бүрын жүргізілген шаралар мен қаржы операцияларының нәтижелілігін зерделеуге негізделген жағдайда ғана ол нәтижелер береді. Бүл процесте жос-парлаудың, шешімдерді бағалаудың прогрессивті әдістерін пайда-ланудың, ғылымның, техниканың дамуымен, тиісті аппаратгың жоғары біліктілігімен қамтамасыз етілетін өте жаңа техниканың негізінде жасалынатын есеп-қисаптардың көп нүсқалылығының үлкен маңызы бар.

Қаржылық жоспарлаудың тікелей объектісі - табыстар мен қорланымдарды жасау және бөлу, орталықтандырылған жөне ор-талықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру және пайда-лану.

Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау, бөлу және қайта бөлуді экономикалық про-цестермен оңтайландырудың күні бүрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде орталықтандырылған жөне орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру және пай-далану.

Қаржыны жоспарлаудың міндеті - жұмылдырылатын және пайдаланылатын қаржы ресурстарының үдайы өңдірістің материалдық-заттық элементтеріне онтайлы сәйкестігі негізінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жүйелердің дамуының үйлесімдігі мен теңгерілімдігіне жету.

Қаржылық жоспарлаудың мақсаттары мыналар:

1) қаржы ресурстарын қалыптастырудың кездерін және олар-дың жалпы мөлшерін анықтау;

2) орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында, ұлтгық шаруашылық салалары мен әкімшілік-аймақтық бөлімшелер арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үлесімдерін (пропорцияларын) белгілеу;

3) қаржы ресурстарын пайдаланудың нақтылы бағыттарын анықтау және қажетгі резервтерді жасау.

Сөйтіп, тарихи дамудьщ барлық кезендері мен басқарудың бар-лық деңгейлерінде қаржылық жоспарлау оны жалпы жоспарлаудың бірыңғай жүйесінен бөліп алуға мүмкіндік беретін жоспарлау-дың ерекше объектілері, сфералары, жоспарлаудың мақсаты мен сипаты, негізгі көрсеткіштердің нысаны сияқты жалпы белгілерді иемдеңці.

Экономикалық-әлеуметтік жоспарлау жүйесіңде жоспарлау белсенді рөл атқарады, өйткені ол, бір жағынан - қаржы ресурста-рын басқарудың қүралы, басқа жағынан - қоғамдық өндіріс процесіне ықпал етудің маңызды түтқасы.

Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың органдары, мекемелері жөне олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.

Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәти-желеріне ықпал етуші көптеген факторлардың екі үштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.

Болжам - арнайы ғылыми зертгеудің негізівде болашақтағы қандай болса да бір қүбылыстың жай-күйі туралы ықтималдық байымдау. Болжау - қандай болсада бір қүбылыстың, объектінің, процесгің дамуының нақтылы келешектері туралы болжамды әзірлеу. Қаржьиарға сәйкес болжаудағы қүбылыстың дамуы - бұл қаржы қатынастарын мүмкіндігінше жетідціру, объектісі - қаржы ресурстары, процесі - ақша қорларының қозғалысы.

Қаржылық болжау - мемлекетгің мүмкін болатьш қаржы жағ-дайын алдьш-ала көре білу, қаржы жоспарларының керсетюштерін негіздеу (дәлелдеу). Болжамдар орташа мезгідді (5-10 жыл) жөне ұзақ мерзімді (10 жылдан астам) болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бүрын болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының түжы-рымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты — болжанған кезендегі қаржы ресурстарының шынайы мүмкін болатьш ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау бо-лып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетідцірудің түрлі нүсқаларын, қаржы саясатын іске асырудьщ нысандары мен әдістерін белгшеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:

экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары көрсеткіштерінщ динамикасьш бейнелеп көрсе-тетін экономикалық үлгілерді жасау;

корреляциялық-регрессиялық таддау;

тікелей сараптамалық бағалау әдісі.

Жоспар - іс-қимылдарды немесе шараларды жүзеге асырудың тәртібін, мерзімін, дәйектілігін анықтайтын тапсырмалардың біртүтас мақсатына жетуге бағытгалынған өзара байланысты жүйе.Жоспарлау - жоспардың өзін әзірлеуді, оның орындалуын үйым-дастыруды және атқарылуын бақылауды қамтитын процесс. Ша-руашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге инди-кативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық - үйлестіруші релді орындайды және қаржы қызметінің субъектілеріне экономикалық реттеуіштер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік ретгеуде және экономиканың страте-гиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мүның процесінде экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.

Қазақстанда иңдикатитік жоспарлау 1993 жылдан бері енгізілді. Оны жасау барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативтік (жылдық) жоспарлау негізінде мемлекепік бюджетті қүрау жүмыстары қалыптасты.

Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі зерттемелік қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан-жақты сараптама жасау арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың нысандары көзделінеді әрі алда түрған небір өзекгі мәселелер нақты белгіленеді. 2001-2005 арналған индикативтік жоспардың басты мақсаты - экономикада бәсекелестікті арттыру.

Индикативті жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық жоспарлау больш табылады, бүл жоспарлаудың басты мақсаты - болжанған дамуды қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымьш және олардың бағытын анықтау.

Индикативгік қаржы жоспарларының мемлекепік секторда ғана міндетті сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепіддемелік сипаты болады. Сощыға экономикалық теііктөр-ді - реттелетін бағаны, субсидияларды, несиегерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделдетілген амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды индикатор-ларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары.

Әлеуметтік-экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жос-парлау белсенді рөл атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезіңде өңдірісгік тапсырмалардың қауырпылығыньщ дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту бойынша өндірістік қуат-тарды неғүрлым толық пайдалану есебінен, шығындарды төмендету және өнімсіз шығасыларды қысқарту резервтері есебінен қаржы ресурстарьш көбейтудің мүмкіңціктері анықталады. Өндіріске қолда бар материалдық ресурстарды тартуды, айналым қаражаттарының айналымдылығьш тездетуді, қүрылыстьщ сметалық құнын төмен-детуді, басқару аппаратын үстау шығындарын қысқартуды және т.т. ескере отырып, соңцай-ақ ақшаға деген қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық жоспарлау, бір жағынан, қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан - қоғамдық өндірістің процесіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.

Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағи-датгарға негізделеді:

орталықтандырылған және орталықтандырылмаған көзқарастардың ұштасуы. Бұл қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың) - орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы барынша дамьпумен етене үштасу-ын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау мемле-кетке бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында қаржы ресурстарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік береді. Қаржылық жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бірліктер мен биліктің жергілікті органдарының нақты-лы жоспарлар жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нөгажелілігш арттарудың резервтерін іздестірудегі шы-ғармашылылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі;

биліктің жергілікті органдары бюджетгерінің олардың аума-ғында орналасқан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуедцілігін белгілейтін ұзақ мерзімді норматавтердің негізінде аймақтардың қаржыларын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып келеді. Сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік бюджетгің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық өңціріс дамуының әлеуметгік бағдарлануын күшейтудегі, тиімділікті арпырудағы оның рөлін арттыру қажет;

бірлік кағидаты каржылық жоспарлаудың экономикалық жөне әлеуметтік жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен езара тәуелділігінде көрініп білінеді. Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық жөне әлеуметгік даму жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлаудың барысында объекгінің дамуыньщ белгіленген параметрлері дәледценіп, анықталады, экономикалық және әлеуметгік жоспар-дың жеке элементері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара байланысын бідціреді. Жоғарғы үйымдардың қаржы жоспарларының көрсет-кіштері оган қарасты субъекгілердщ жоспарлы жобаламаларын қам-твды. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекетгік бюджет) басқарудың жергілікгі оргаңдарының кәсіп-орындары мен ұйымдарының қаржы жоспарларының керсегкшггерін тірек етеді;

жоспарлаудың үздіксіз қағидаты перспективалық және жылдық (ағымдағы) қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін қажет етеді, бүған перспективалық жоспарлаудьщ іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және перспективалық жоспарлаудың арасывда үзіліслі болдырмауға, шаруашылық жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай отырып, дүрыс бағыттауға мүмкіндік береді.

Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мы-налар:

1. Экстраполяция (немесе коэффиценттер) әдісі. Оның мағы-насы қаржы көрсеткіштерін олардың динамикасьш белгшеу негізіңде анықтауда болады. Есеп-қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе төмендеудің салыстырмалы түрақты қарқы-нына түзету негізінде жүргізіледі. Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар:

мүмкін болатын іішашаруашылық резервтерді анықтауды есепке алмайды;

материал және ақша ресурстарьш пайдалануға теріс әсер етеді, өйткені жоспарланатын кезеңде олардьщ көлемі қол жеткен дең-гейге қарай анықталады.

2. Сараптық бағалау әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің параметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың - сарапшылардың төжірибесін пайдалануды қажет етеді.

3. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржы көрсеткіиггері белгіленен нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шыға-рылады.

4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен қатар өндірісіік және қаржы көрсеткіштерінің өзара үйлесуін қарастырады. Қаржы балансыньщ талаптарын сақтау кәсіпорынның, саланьщ, бюджетгердің, бүкіл ұлттық шаруашылықтың шығында-ры мен табыстарының арасында үйлесімсіздіктің пайда болуынан сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен үйлесімдерін анықтауға; ішкі резервтерді жүмыл-дыруды ескере отырып оларды жан-жақты негіздеуге мүмкіндік береді.

5. Бағдарламалық-мақсатты әдіс нарық жағдайьшда түрлі деңгейлерде - жалпыұлттық, салалық, бастапқы деңгейлерде жүзеге асырылатын ғылыми-техникалық бағдарламалардың негізінде қар-жылық болжау әдістерінің бірі ретіңде дамиды. Қаржылық бағдарламалау - бағдарламалық-мақсатты тәсілдемені пайдаланатын қаржылық жоспарлаудың әдісі, бүл әдістің негізіне айқын түжы-рымдалған мақсаттар және оған жетудің құралдары қойылған.

Бағдарламалау мыналарды қажет етеді:

басымдылықтарды белгілеу (анықтау);

қаражатгарды жүмсаудың тиімділігін арттыру;

балама нүсқаны таңцауға сәйкес қаржыландыруды тоқтата түру.

Бағдарламаның нүсқасын тандау ең алдьшен экономикалық факторларға (ресурстық) байланысты болады. Қаржы саясаты са-ласындағы қысқа және үзақ мерзімді мақсатгар мен шараларды келістіру әдісі ретіндегі бағдарламалау қаржылық жоспарлаудың осы заманғы пракгикасында белсенді пайдалануы тиіс.

6. Есеп-қисаптың көп нұсқалылығы, ең жақсы шешімдерді таңдау экономикалық-математикалық әдістерді, ұзақ мерзімге жасалынатын қаржы болжамдары үшін ЭЕМ-ды неғүрлым кеңінен пайдалануды қажет етеді.

Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды үйымдасгыру оньщ негізгі қащдатгарьш саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық экономикалық әдебиетгерде қаржылық жоспар-лаудың қагадаттарын анықтауда әр түрлі көзқарас бар. Алайда қағидатгар басқарудың бүл стадиясының негізгі ережелері ретінде дамудың барлық дөуірі, кезеңцері үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды іске асырудьщ меха-низмі, өндіргіш күштердің, ғылымньщ жөне көптеген басқа фак-торлардьщ даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.

Қаржылық жоспарлауда тарихи мьша ұйымдық қағидаттар қалыптасты: ведомстволық, салалық, аумақтық жөне предметтік-мақсатты. Ведомстволық және салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң, әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатгы болды.

Нарықтық қатынастар жағдайыңца аумақтық және предметгік-мақсатты қағидатгар кеңінен қолданылатын болады. Аумақтық қаржылық жоспарлау әкімшілік-аумақтық бірліктердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік береді; ресурстар ауқымын шаруа-шылық қызметгің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға көмектеседі; объективті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы жағдай-ында аймақтың қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды орталықтандырылған қорлар арқылы қайта бөлу мүмкін.

Қаржылық жоспарлаудағы предметтік-мақсатты қағидат белгілі бір экономикалық, әлеуметгік, экологиялық, мәдени және басқа бағдарламаларды қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарын нақтылы қалыптастыруға жөне пайдалануға бағытталған.

Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде есеп беріліп отырылған мезгілдің қаржы көрсет-кшггерінің орындалуьша экономикалық талдау жасалады. Қаржы көрсеткіштерін талдау өндірістік мәліметгермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражатгарды толық жүмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін анық-тауға, ішкішаруашылық резервтерді табуға мүмкіңцік береді.

Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен бағдарламаларының көрсеткіштері негізіңце кірістер мен шығыстардың негізгі топтары бойынша жоспарланатын жылға арналған кірістер мен шығыстардың нақты түрлерінің есеп-қисаптары ыжасалады.

Үшінші кезеңде сметадағы тапсырмалар жәнв кірістердің баптары үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен қорланымдарды көбешудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді пайдаланудың жодцары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке түрлерін тікелей қысқарту қарастырьшады.