Сызба. Қаржы механизмінің жүйесі

Нақтылы нысандар деп жоспарлана алатын, түрін өзгерте ала-тын, адамдар есепке алатын категориялар үғынылады. Нақтылы нысандар - бүл экономикалық категориялардың іске асу нысандары. Жалпы қаржылар арқылы емес, бірақ оның нақтылы нысандары (қаржылық қосалқы категориялар) - бюджет, кірістер, шы-ғыстар арқылы экономикалық зандарды адамдар өз мақсатгарына пайдаланады. Бұл мағынада жоғарыда аталған нақтылы нысандар үдайы өндіріс процестерін басқарудьщ құңдық категориялары бо-лып табылады.

Әдіс - бүл басқару функцияларын орындау жөніндегі іс-әрекеттердің тәсілі, әрі бүл жағдайдағы анағүрлым ұтымды тәсіл. Ықпал ету әдістері белгілі бір категориялардьщ ішкі мағынасындағы (бағадағы, қаржьщағы, табыстағы, пайдадағы, салықтардағы, кірістердегі және басқалардағы) экономикалық заңдардың көрінісінің әр түрлі нысандарына қолданылады.

Экономикалық реформалар мен нарықтық қатынастар тұтқалардың іс-әрекетінің жүйесі больш табылатьш қаржы механизмшің қүрылымы мен элементтеріне әсер етпей қойған жоқ.

Нарықтық реформалардың терендей түсуі жағдайында сапа-лық жағынан жаңа қаржы механизмі қолданылады. Бұл шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бюджет жүйесімен, сақтық компанияларымен өзара қарым-қатынастарына қатысты.

Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатынастарының бар-лық жақтарын қамтиды. Сондықтан пәрменді жақсы жолға қой-ылған қаржы механизмінің көмегімен өндіріске белсенді ықпал жасау, оның тиімділігін артгыру және экономиканы өсіру үшін оны қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.

Қаржы механизмін оның қоғамдық үдайы өндіріске ықпал жасауы түрғысынан қарағанда оның функционалдық буындары: ресурстарды жүмылдыру, қаржылавдыру, ынталавдыру және т.т. бөлініп шығады.

Қаржы механизмінің әрбір сферасы мен жеке буыны бірыңғай бүтіннің құрамды бөлігі болып табылады. Олар өзара байланысты жөне өзара тәуелді. Сонымен бірге салалар мен буындар біршама дербес іс-әрекет етеді. Бұл жағдай қаржы механизмі қүрамдаста-рыньщ үнемі қиысуын қажет етеді. Қаржы механизмінің қүрамды (құрылымдық және функционалдық) буындарының іштей үйлесуі оның үтымдьиығының (әрекеттілігінің) маңызды шарты болып табылады.

Қаржы механизмінің сфералары мен буындары жеке эле-мештердің күрделілігімен және тарамданушылық дәрежесімен ерекшеленеді. Мысалы, бюджет механизмі салықтардың көп түрінен тұратын жүйе, оған қаржыны пайдаланудың сан алуан бағыттары мен қаржыландыру әдістерінің болуы тән. Шаруашылық жүргізуші субъекііперде қорланымдардыңжеке нысаңдары арасындағы қарым-қатынас анықталады, табыс (пайда) бөлініске түседі, қорлар қүры-лып, пайдаланылады. Сақтық үйымдарда резервтік қор жүйесі кең дамыған.

Қаржы механизмі элеменггерінің - қаржы катынастарьш ұйымдастырудың нысандарының, түрлерінің, әдістерінің үйлесуі “қаржы механизмінің конструкциясын” құрайды, ол механизмнің әрбір элементінің сандық параметрлерін белгілеу жолымен, ягни алудың мөлшерлемелері мен нормаларын, қорлардьщ көлемін, шығындардың деңгейін және басқаларды анықтау арқылы қозғалыс-қа келтіріледі. Сандық параметрлер мен оларды анықтаудың сан алуан әдістері қаржы механизмінің ең шамдағай бөлігі болып табылады. Олар түзетулерге жиі ұшырайды, өндіріс жағдайлары мен қоғам аддыңда тұрған міндеттердің өзгерісін сергек сезіп отырады. Мысалы, табысты (пайданы) бөлудің әдістері және кәсіпорын мен мемлекет арасында оның бөлінуінің ара қатысы әлденеше рет өзгерді, салықтардың мөлшерлемелері түзетідді және т.т.

Қаржы механизмін қалыптастыра отырып, мемлекет сол бір кезеннің қаржы саясаты талаптарына оның толығырақ сәйкестігін қамтамасыз етуге тырысады, бүл саясаттың мақсаттары мен міндеттерін толық жүзеге асырудың кепілі болып табылады. Со-нымен бірге қаржы механизмі мен оның элементгерін жеке және ұжымдық мүдделермен неғұрлым толық үйлестіруге деген үнемі ұмтылушылық сақталынады, бүл - қаржы механизмі тиімділігінщ кепілі.

Қаржы қатынастары көрінісшің нысандаріл экономиканы бас-қарудың деңгейіне карай (жалпыұлттық шаруашылық, экономи-каның секторы, экономикалық аймақ, сала, ішкі сала, шаруашы-лық жүргізуші субъект, әкімшілік-аймақтық құрылым) неғүрлым толық нақтылануы мүмкін. Сондықтан анағүрлым нақтылы нысандар - басқару түтқалары қолданылады: мысалы, кірістерде қосылған қүнға салынатын салық, акциздер, табыс салығы, мемлекетгік мүліктен түсетін табыстар, ренталық төлемдер жөне т.т., шығыстарда — экономикаға (әрі қарай тәтіііггеледі), елеумег-тік-мәдени мақсатгарға, (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру және қамсыздаңцыру жене басқалары, ғылымға, басқаруға) жүмсалатын шығыңдар бөліп көрсетіледі. Бастапқы буьш деңгейінде — фирмаларда, компанияларда, үйымдарда, мекемелер-де сан алуан қаржы қатынастарын реттеу үшін басқарудың нақты-лы нысандары мен әдістерінің сан алуан түрлері қолданылады.

Шаруашылық және қаржы механизмдерщце қаржы-экономи-калық нормативтер мен лимштер пайдаланылады. Нормативтер - шығындардың немесе ресурстарды бөлудің есептік түрде негізделген мөлшерлері, лимиттер - ресурстарды пайдаланудың шекті мөлшерлері (көлемдері) қаржылық жоспарлауда пайдаланылады. Олардың көмегімен жалпымемлекеттік, үжымдық және жеке мүдделердің бөлгіішік қатьшастарындағы оңгайлы үштасуы, экономикалық және әлеуметгік дамудың перспективалық және ағымдағы жоспарлары-ның тапсырмаларын іске асыру үшін мемлекеттің, аймақтың, басқарудың салалық және ведомстволық органдарыньщ, шаруашы-лық құрылымдардың ресурстарға деген қажетгіліктері қамтамасыз етіледі.

Қаржы саясатының түбегейлі өзгеруімен байланысты қаржы механизмі қайта қүрылуда. Қаржы механизмін қайта құрудың мақсаты - нарықтық қатынастарды дамыту негізінде қоғамдық өндірістің тиімділігіне ықпалын күшейту, қаржы ресурстарын пайдаланудың тиімділігін артгыруды қамтамасыз ету. Қаржы меха-низмін қайта қүрудың негізіне үлпық шаруашылықта қаржылық өзара байланыстарды үйымдастыруға деген қағидалы жаңа көзқарас қойылған, ол жұмыстьщ түпкілікгі нәтижелері үшін кәсіпорын-дардың, үйымдардың, аймақтардың шаруашылык. ынтасы мен жа-уаптылығын барынша дамытуды қамтамасыз етеді.

Нарықтық экономикада өндірістік құрал-жабдықтарды жақсы пайдалануда кәсіпорындардың ынталылыіъш артгыру үшін ерекше қаржы әдістерін қодданудың, олардың қаржы қызметін қатаң реттемелеудің қажеттігі болмай қалады. Нарықтык бәсеке кәсіп-орынды өндіріс тиімділігі, қаржыны жоспарлаудың сапасын арт-тыру, қаржы ресурстарын пайдалануға ішкішаруашылық қаржы-лық бақылауды терендету туралы үнемі қамқорлық жасап отыруға итермелейді. Сонымен бірге мемлекет тарапынан нарықтық қаты-настарды қаржылық реттеудің маңызы артады. Ол кәсіпорындар табысына (пайдасына) салық салу (мөлшерлемелерді, салық жеңілдіктерін өзгерту, салық салу объектілерін саралау арқылы), қосымша салықтар енгізу (мысалы, экспортталатын және импорт-талатын тауарлар үшін кеден бажы, басқа табыстарға салынатын салық, қосымша құнга салынатын салық), азаматтардың табысына салық салу, мақсатты бағдарламаларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Шаруашылық келісімшартгарды, шығарыла-тын өнімдердің параметрлерін бұзғаны үшін, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі санитарлық нормалар мен ережелердің талапта-рын сақтамағаны үшін салынатын қаржы санкциялары қатайтыла-ды. Бюджет алдындағы қаржылық міндетгемелерді орындамағаны және толықтау орындамағаны, табысты және басқа салық салу обьектілерін жасырып қалғаны үшін санкцияларды мемлекет күшейтеді. Аудиторлық қаржылық бақылау кең қанат жайып ке-леді.

Халыққа әлеуметгік қызмет көрсетуді жақсарту мақсатымен әлеуметгік сала мекемелері мен үйымдарында жаңа шаруашылық механизмі енгізідці. Бюджеттен олардың қажеттіліктерін қаржы-ландыру бір түрғыда жүмсалатын әлеуметгік шығьшдардың есебіне немесе басқа көрсеткіштерге қарай анықталатын ұзақ мерзімді түрақты нормативтердің негізінде жүзеге асырылады. Әлеуметтік сала мекемелеріне ақылы қызметтер көрсетуге, алған табыстарын өзінше жүмсауға қүқық берілген.

Мемлекетгің қаржы механизміне түбегейлі өзгерістер енгізілді. Мемлекетгік бюджет кірістерінің қалыптасуы салықтық негізге көшірілді, бюджет шығыстарының құрылымы мен қаржыландыру жүйесі қағидалы түрде өзгерді.

Нарықтық қатынастардың дамуы, басқарудың өдістерін жетіддіру мүлікті және өмірді сақтандыруды ұйымдастыру мен басқару саласьшда оң нәтижелерге жеткізді: кооперативтік сақтандыру дамуда, акционерлік сақтық қоғамдар пайда болуда; сақтан-дырудың міндетгі және ерікті нысандары арасындағы ара салмақ өзгеруде. Сақтық механизмді жақсарту сақтандырушыларға сапалы қызмет көрсетуге, сақтық ісінің тиімділігін арттыруға бағытталған.

Қаржы механизмін қайта құру процесі тиісті база жасаумен қосарлана жүргізілуде. Соңғы жылдары Парламент қаржы қызметі-нің құқықтық негізін қалайтын бірқатар зандар қабылдады. Оларға мемлекеттік кәсіпорындар туралы, шаруашылық серіктестіктері туралы, шетеддік инвестициялар туралы, жаңа салық кодексі тура-лы және басқа зандарды жатқызуға болады.

Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты практикаға акци-онерлеу, бағалы қағаздар, дивидендтер, еркін бағалар, лицензия-лар, көсіпорындардьщ түтыну және қорлану қорлары, валюта қор-лары сияқты үғымдар енді; салықтардың жаңа түрлері (акциздер, қосылган қүнға алынатын салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық, кеден баждары, жер қойнауын пайдаланушыларға салына-тын салық және басқалары), ақша қаражатгарының мақсатгы аударымдары енгізідді.

Экономикалық механизмнің аталынған жаңа компоненттері ғылыми-техникалық прогресгі тездетуді, адамдардьщ материалдық мүдделеріне ықпал жасау жолымен өндірісті интенсивтендіруді, қоғамның, негізгі шаруашылық есептегі буындардың, жеке қызметкерлердің мүдделерін жақындастыруға шаруашылық жүргізуші субъектілердің шығармашылық әлуетін жандандыруы тиіс.

Жүргізіліп жатқан реформа қоғамдық жүйедегі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың өзара іс-әрекетінің көрінісі болып табылатын шаруашылық механизмді қайта қүрудың кешенді тәсілдемесін қажет етеді.

Экономика дамуының қазіргі кезеңіндегі қаржы механизмінің міндетгері өндірісті кеңінен демократияландырумен, коммерция-лық негіздерді, нарықтық ретгеуді ендірумен, шаруашылық жүргізу-дің нәтижелеріне экономикалық ынталылықтың өсуімен байла-нысты болып отыр. Ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды үтымды пайдалану арқылы қаржы механизмі өндірістің түпкілікгі нәтижелеріне белсенді түрде әсер етеді.

Қаржы механизмі қоғамның өндірістік қатьшастарының бар-лық жақтарынан етеді. Сондықтан шьшайы, жақсы жолға қойыл-ған қаржы механизмінің көмегімен өндіріске белсенді түрде ыкдал жасауға, оның тиімділігін артгыруға және экономиканы өсіру үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.