Салықтардың экономикалық мінездемесі.

Үйымдық-қүқықтық жағынан салықтар - бүл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипат-тағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жүмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттілектері мен сүрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мем-лекет қүрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта қүрылуымен, жаңаруымен қабатгаса жүреді.

Салықтар барлық едцерде олардың қоғамдық-экономикалық қүрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан үлтгық мемлекет кірістерінің негізгі кезі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттік кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекетгің экономикалық мазмүны нақты түрде көрінеді, ал са-лықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық қүрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэн-сис Бэкон салықтарды төлеу - әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.

Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:

1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;

2) “қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидаты. Алынған игіліктерге және төлем қабілетгілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.

Салықты үтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А.Смит үсынған еді. Олар мынаған саяды:

1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);

2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі адцын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағвдаты);

3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғүрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс (колайлылық кағидаты);

4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағи-даты).

Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбы-лықты жоқ етгі, бүл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке “салықтар - оны төлейтіндерге қүлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың түжырым-дамалары дәлденді, толықтырылды.

Түңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың қағидаттары баянды етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқыңцығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді.

Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар және бюджетке теленетін басқа да міндетгі төлеадер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міңдеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңіддіктерін беруге тыйым салынады.

Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салык төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-қүқықтық актілер ресми басылымдарда мівдетгі түрде жариялануға жатады.

Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдык қажетгерге кейін иесіз пайдаланушы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, совдай-ақ бас-қа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатгы жарна-лардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударым-дар, соның ішівде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, үзақ мерзімді көлемде өнімнің, жүмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік күнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.

Салықтардың әлеуметгік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан салықтар қосалқы категория болып та-былатындығын есте үстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының қүрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.

Қазіргі кезде салықтар фискадцық, ретгеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бүлардың әрқайсысы осы қаржы категориясыньщ ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бүл орайда салықтардың нысандарын тандау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бүл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өңцірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен түтыну көлеміне ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына етеді.Бүл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол үлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бүл үлес 1997 жылы - 19,7%, 1998 жылы - 16,6%, 1999 жылы - 17,4%, 2000 жылы - 22,6%, 2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру үшін: Украинада - 29%, Ресейде - 33,3%).

Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметгік-эконо-микалық мақсатгар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономика-лық саясатқа сәйкес жүргізеді.

Нарықтық қатынасгардың қалыптасу жағдайыңцагы салық саясатының негізгі бағыты түтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып та-былады. Бүл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғүрлым тиімді және берік әлеуметгік қорғалуы қам-тамасыз етіледі.