Аржылық бақылаудың қолдану шеңбері және оның объектілері.

Қаржылық бақылау деп әдетте тиісті ақша қорлары бойынша қоғамдық жалпы өнімді құндық бөлу және оларды белгілі бір мақсаттарға жүмсаудың негізділігін тексеруге бағытгалған айрық-шалық қызмеггі айтады.

Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функционадцық элементтерінің бірі, ол басқарудың басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгідце жүзеге асырылады.

Қаржылық бақылаудың болуы экономикалық категория ретіндегі қаржыга бақылау функциясьшьщ тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы қаржы бөлудің қалып-тасып отырған үйлесімі, қорлардың ара салмағы, оларды қалып-тастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Қар-жының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өңдіру, айыр-бастау, белу және түтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бүл мүмкін-дік тек қоғамдық қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шартгардың кезінде: бақылаудың айрықша органдарын қүрғанда; оларды білікті мамандармен толықтырған-да; бұл оргаңдардың құқықтарын реттемелегенде шындыққа айна-лады.

Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың қүралы ретівде пайдалану үшін объективті жағдай жасайды, ал оны сана-лы түрде қоддану қоғамдық өндірісте қаржының іс-әрекет ету ба-рысында жүзеге асырылады. Егер қаржы экономикалық базистік қатьшастарды, яғни өндіріеіік қатынастардьщ бір бөлігін біддірсе, қаржыны басқару элементтерінің бірі ретіңцегі қаржылық бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асы-рылады, бірақ бұл үғымдарды бірдей деуге болмайды.

Бақылау функциясы - қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыга тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функ-циясын пракгикалық қолдану болып табылады.

Ғылыми негізделген қаржы саясатьш, тиімді қаржы механизмін Қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады. Қаржылық бақылаудың көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-шаруашылық қызметінің ұиымдастырылуы тексеріледі. Басқа ж^ынан, қаржылық бақылаудың нетижелігі қаржылық жоспарлауДа, оперативті басқаруда паидаланылады.

Қаржылық бақылаудың өзгешелігі - оның ақша нысанында жүзеге асырылатыңдығыңца. Табкдстар мен қорланьщдардың қалыптасу процестері, ақша қорларын құру және пайдалану оньщ тікелей объектісі болып табылады. Алайда, қаржылық бақылаудың іс-қимылы ақша қатьшастарьшьщ аса кері аясына таралады, өигкені қаржы басқа экономикалық категоршялармен: еңбекақымен, өншнщ өзіндік құнымен, табыспен, пайдамен, өндірістік қүрал-жабдықтармен (негізгі, айналым капиталымен), күрделі жұмсалымдармен, инвестициялармен тығыз байлаысты. Ал мекемелер мен ұиымдардың бюджет қаражатгарын дұрыс пайдалануын бақылау олардың барлық жағын - желі мен квонтингентгерді өрістетудің толықтығын, кдражатгарды жұмсаудың белгіленген нормаларьш сақтауды қамтиды.

Қаржылық бақылаудың іс-әрекетінің сферасы бақылаудың бас-қатүрлерімен: әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалық, саяси бақылаумен жиі тура келуі мү;мкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржы жағы шаруашылық қызшетпен тығыз байланысты болатыңдықтан қаржылық бақылаудел шаруашылық бақылаудан бөлш алу қиынға түседі, ал кейде мүмкін болмайды, өйткеш қаржы операцияларының көбіңце шаруаішылық щлзметгің баскз процестері қамтып көрсетіледі.

Бақылауды жүзеге асырудың негізгі қағидаттары мьшалар болып табылады:

бақылаудың реттілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылығы;

бакылаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;

әрекеттілік, нақтылық, жариялылық - бұларға бақылау жұмысын дұрыс ұйымдастырғанда, негізделген әдістерді қолданғанда, істі ұқыпты зерделегенде, нақты ұсыныстар енгізгенде ғана жетуге болады;

бақылаудың алаламаушылығы (біреуге тартпаушылық);

бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.

Қаржылық бақылаудың мазмұны ашылатын негізгі міндеттеріне мына төмендегілер жатады:

1. Мемлекет, ұйымдар және халық алдындағы қаржылық міндеттемелердің орындалуын тексеру;

2. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағындағы ақша ресурстарын (бюджет және мен;шікті қаражаггарды, банк несиетерін, бюджетген тыс қаражаттарды) пайдаланудың дүрыстығын тексеру.

3. Қаржы операцияларын, есеп-қисаптарын жасау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің ақша қаражаттарын сақтау ережелерін орындауын (сақтауын) тексеру.

4. Өндірістің ішкі резервтерін - шаруашылық рентабелдігін арттырудың, еңбек өнімділігін өсірудің, айналым активтерінің айналымдылыган тездетудің, материал және ақша қаражатгарьш неғүрлым тиімді әрі үнемді пайдаланудың мүмкіндіктерін ашу.

5. Қаржы тәртібін бүзушылықты жою және ескерту. Олар ашылған жағдайда үйымдарға, лауазымды адамдарға жөне азаматтарға белгіленген тәртіппен ықпал етудің шаралары қодцанылады, мемлекет пен үйымдарға келтірілген залалдың орньш толтыру қам-тамасыз етіледі.

Қаржы тәртібі - бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің, оның шаруашьшық жүргізуші субъектілерінщ ақша қорларын жасаудың, бөлудің және пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.

Қаржылық бақылаудьщ міндеттерін, олардың түрлерін, ны-сандары мен әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың деңгейіне қарай қарастырған жөн, яғни ол микро- немесе макродеңгейде жүргізіледі.

Макродеңгейдегі қаржылық бақылау - бұл бүкіл мемлекет ауқымында қаржыны үйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін ба-қылау. Оның міңцеттері мыналар болып табылады:

ақшалай қаражаттардың орталықтандырылаған қорларын қалыптастырьш, тиімді пайдалану процесін қамтамасыз ету;

қаржы қатынастарын іске асырудың қолданылып жүрген нысандары мен әдістерінің объективті қажеттілікгеріне нысандар мен әдістердің сай келуін бақылау;

қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану, салалар мен аймақтардың қаржы ресурстарына деген қажеттілігін оптималды түрде және саралай отырып қанағаттандыру, азаматтардың әлеу-метгік-мәдени сферасының қызметтеріне деген қажеттіліктерін барьшша қанагатгандьфу мақсатында оларды салалар мен аумақтар бойынша бөлудің алшақтықтарьш анықтап, жою және басқалары.

Бұл деңгейде мемлекетгік қаржылар бақылаудың объектісі болып көрінеді.

Құрама қаржы жоспарлары (сметалары), аумақтық, салалық тұрғыда олардың атқарылуы туралы есептер бақылаудьщ предметі болып табылады. Әр түрлі қаржылық көрсеткіштер және жоспар-лардың (сметалардың) және есептердің бірқатар өндіргіштік көрсеткіштері талданады, жинақтап қорьпылады жөне осының негізіңде қаржы қатынастарының нысандары мен өдістерін жетілдіру жөнівде ұсыныстар жасалады.

Биліктің заң шығарушы органдары мен баскарудың мемлекетгік органдары бүл деңгейде бақылау субъектілері болып келеді.

Микродеңгейдеіі қаржылық бақылау - меншікгің барлық нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілер деңгейіндегі ба-қылау.

Микродеңгейдегі қаржылық бақылаудың міндеттері:

кәсіпорындардың қаржы саласындағы қолданылып жүрген заңдардың сақталуын қамтамасыз ету;

шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы міндеттемелерін орындауының дер кездігі мен толымдылығын қамтамасыз ету;

қаржы ресурстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін табу;

ресурстардың барлық түрлерін үтымды пайдалануға, бухгал-терлік есепті дүрыс жүргізуге, есептеме жасауға жөне басқаларға жәрдемдесу.

Шаруашылық жүргізуші субъектшердің қаржы-шаруашылық қызметі бүл деңгейде бақылаудьщ объектісі, ал қаржы көрсеткіштері (табыс, пайда, өзіндік қүн, аударымдар, салықтар және басқалары) оньщ предметі болып табылады. Қаржылық бақылауды кәсіпорындардың экономикалық службасы, оньщ жеке мамаңдары жүзеге асырады. Бүл мақсатқа тәуелсіз аудиторлық үйымдар да тарты-лады.

Қаржылық бақылау нарықтық қатынастар жағдайьшда айтар-лықтай өзгерістерге үшырауда. Жаңа экономикалық өзара қарым-қатынастар қаржы операцияларын, әр түрлі мәмілелерді үнемі тексеруді, қадағалауды жақтырмайды. Тегіс қамтитын бақылау қалыпты нарықтық қатынастарға тежеуіш болып келеді. Бірақ өтпелі кезеңнің қиьшшылығы қоғам үшін қолайлы бағытта қара-жаттар ағынының қозғалысын басқаруды және бақылауды ысырап етеді. Бұл жағдайда қаржы тәртібін, қаржы заңнамасын бұзудың тенденциялары күшейеді, мемлекеттік меншікті пайдалану жөнін-дегі қиянатшылық жиілейді. Сондықтан қаржылық бақылау ша-руашылық өмірдегі кез келген келеңсіз көріністерге берік тоскау-ыл болуы тиіс. Мемлекет қоғамдық мүдделерді, әлеуметгік өділдікті қорғай отырьш, қаржыньщ бақылау функциясының мүмкіндікте-рін реттеудің қүралы ретінде пайдалана отырып, үдайы өндіріс, бөлу процестеріне араласуы, қаржылық бақылаудың нысандарын, әдістерін жөне оны үйымдасгаруды жетілдіріп отыруы тиіс.