Тақырып - 7. ҚР Президентiнің конституциялық құқықтық мәртебесi

мақсаты:мемлекет басшысы ретінде ҚР Пре-зидентінің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны мен рөлін көрсету, негізгі өкілеттіктерін ашу, басқа органдармен өзара-қатынасының қағидаларын көрсету, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының негізгі кепілі ретіндегі, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын мемлекеттік тұлға ретіндегі рөлін көрсету.

міндеттері:

- Қазақстанда Президент институтының қалыптасу және даму тарихын саралау;

- билік бөлінісі жүйесіндегі ҚР Президентінің рөлі мен орнын ашу;

- ҚР Президентін сайлау мен қызметінен босату тәртібін анықтау;

- ҚР Президенттің өкілеттіктерін қарастыру;

- ҚР Президентінің Парламентпен, Үкіметпен, Конститу-циялық Кеңеспен өзарақатынасын көрсету;

- ҚР Президенттің актілерінің ерекшеліктерін анықтау.

Негізгі терминдер:

мемлекет басшысы, ең жоғары лауазымды тұлға, кезекті сайлау, инаугурация, импичмент, жарлық, өкім, заң күші бар жарлық, экс-президент, өкілеттік беру, кепіл, нышан, қызмет-тен кетіру

Президент институты Қазақстанда алғаш рет 1990 жылы 24 сәуірде қабылданған “Қазақ ССР Президенті қызметін тағайын-дау және Қазақ ССР Конституциясына (негізгі заңына) өзгеріс-тер мен толықтырулар енгізу туралы” заңға сәйкес құрылды. Сол күні ҚазССР-ң тұңғыш Президенті ҚазССР Жоғарғы Советімен алты жыл мерзімге сайланды. Бұл заңда Қазақстанда Президент қызметін тағайындаудың негізгі себептері ретінде келесілер көрсетілді: елімізде жүзеге асырылып жатқан терең саяси және экономикалық өзгерістердің одар әрі дамытылуын қамтамасыз ету; конституциялық құрылысты нығайту; азамат-тардың құқықтары мен бостандықтарын, қауіпсіздігін нығайту; ҚазССР-ң мемлекеттік өкімет мен басқаруының жоғары органдарының өзара іс-қимылын жақсарту.

1991 жылғы 1 желтоқсанда бірінші рет бүкілхалықтық Пре-зидент сайлауы өтті. Президент Республика халқымен бес жыл мерзімге сайланды. 1990 жылғы заңда Президенттің мемлекет басшысы болып табылатындығы бекітілді. “Қазақ ССР-ң мемлекеттік егемендігі туралы” Декларацияда Президенттің Республиканың басшысы болып табылатындығымен қатар онда ең жоғары өкiмшiлiк-атқару билiк болатындығы реттелді. 1993 жылғы Конституция ҚР Президентінің мемлекет басшысы болып табылатындығын және республиканың атқарушы өкімет билігінің біртұтас жүйесін басқаратындығын жария етті. Ал, 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Президент атқарушы биліктің басшысы емес, ол енді Үкіметті басқармайды, оған тікелей басшылықты жүзеге асырмайды. 1995 жылғы Конституция бойынша ҚР Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға; халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Президент мемлекеттiк билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.

Республика Конституциясына енгізілген 07.10.1998 жылғы өзгертуге сәйкес Республика Президенті жеті жыл мерзімге сайланды. 2007 жылы 21 мамырда қабылданған “ҚР Конститу-циясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” заң бойынша ҚР Президентiн конституциялық заңға сәйкес жалпыға бiрдей, тең және төте сайлау құқығы негiзiнде Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзiмге сайлайды және 5 жылдық өкілеттік мерзімі 2005 жылғы 4 желтоқсандағы сайлауда сайланған Республика Прези-дентінің жеті жылдық өкілеттік мерзімінің аяқталуына байла-нысты өткізілетін президенттік сайлау қорытындысы бойынша Республика Президенті болып сайланған адамға қолданылатын болады. Республика Президентi болып тумысынан республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған, мемлекеттiк тiлдi еркiн меңгерген әрi Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады.

Республика заңнамасында Президентті сайлаудың тек кезекті түрі ғана өткізілетіндігі реттелген. Республика Президентiнiң кезектi сайлауы желтоқсанның бiрiншi жексенбiсiнде өткiзiледi және ол мерзiмi жағынан Республика Парламентiнiң жаңа құра-мын сайлаумен тұспа-тұс келмеуге тиiс. ҚР Президентін кезектен тыс сайлау өткізілмейді. Себебі, ҚР Президентiнің өкілеттігі мерзiмiнен бұрын тоқтатылған жағдайларда Республика Президентiнiң өкiлеттiгi қалған мерзiмге келесі тұлғалардың біріне көшеді: Парламент Сенатының Төрағасы, Парламент Мәжiлiсiнiң Төрағасы, Премьер-Министр.

Президент халыққа ант берген сәттен бастап қызметiне кiрiседi. Оның өкiлеттiгi жаңадан сайланған Республика Прези-дентi қызметiне кiрiскен сәттен бастап, сондай-ақ Президент қызметiнен мерзiмiнен бұрын босатылған немесе кетiрiлген не ол қайтыс болған жағдайда тоқтатылады. Ант беру қаңтардың екiншi сәрсенбiсiнде салтанатты жағдайда Парламент депутат-тарының, Конституциялық Кеңес мүшелерiнiң, Жоғарғы Сот судьяларының, сондай-ақ Республиканың барлық бұрынғы Пре-зиденттерiнiң қатысуымен өткiзiледi. Қазақстан Республикасы Президентiнiң өкiлеттiгiн өзiне қабылдаған адам Республика Президентiнiң өкiлеттiгiн қабылдаған күннен бастап бiр айдың iшiнде ант бередi.

Конституцияға сәйкес бiр тұлға қатарынан екi реттен артық Республика Президентi болып сайлана алмайды. Конституцияға енгізілген соңғы өзгертулерге сәйкес бұл шектеу Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне қолданылмайды.

Конституцияда және Президент туралы конституциялық заңда Президенттің өкілеттіктері айқындалған. Президенттің өкілеттіктері жеткілікті шамада кең және күшті болып табы-лады. Олар экономикалық, әлеуметтік және саяси салалардағы терең реформаларды ары қарай жүргізудің, қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтау мен нығайтудың міндеті ретінде болады. Президенттің өкілеттіктерін жинақтап келесідей түрлерге бөлу-ге болады:

- сыртқы саясаттағы өкiлеттiгi;

- мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiн және қауiпсiздiгiн қамта-масыз ету саласындағы өкiлеттiгi;

- Парламентке және оның Палатасына қатысты өкiлеттiгi;

- Үкiметке қатысты өкiлеттiгi;

- Конституциялық Кеңеске қатысты өкiлеттiгi;

- соттарға және судьяларға қатысты өкілеттіктері;

- прокуратура органдарына қатысты өкiлеттiгi;

- Орталық сайлау комиссиясына қатысты өкiлеттiгi;

- Ұлттық Банкке қатысты өкiлеттiгi;

- Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiне қатысты өкiлеттiгi;

- әкiмдерге қатысты өкiлеттiгi;

- өзiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдарға қатысты өкiлеттiгi;

- республикалық референдумға қатысты өкiлеттiгi;

- Республика Президентiнiң өзге де өкiлеттiгi.

Бұл өкілеттіктер “ҚР Президенті туралы” конституциялық заңда ашылып, нақтыланған.

1995 жылғы Конституцияға сәйкес Президентке бірінші рет заң актілерін шығару құқығы берілді. Президент Республика-сының бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар жарлықтар мен өкiмдер шығарумен қоса Конституцияда белгіленген жағдай-ларда заңдар және заң күші бар жарлықтар да шығарады. Парламент Президентке заң шығару өкілеттігін берген жағдайда Президент уақытша заңдар шығару құқығын иеленеді (Конституцияның 53 бабыны 3) тармақшасы). Ал, Президенттің заң күші бар жарлықтар шығаруының себебі болып Прези-денттің белгілі бір заң жобасын жедел (1 айда) қабылдануы тиістілігін білдіретін талабын Парламенттің орындамауы табы-лады. Толығырақ ол Конституцияның 61 бабының 2 тармағында қарастырылған.

Республика Президентiнiң жарлықтарымен:

1) Президенттiң Республика Президентiнiң актiлерiн шығаруды талап ететiн конституциялық өкілеттігі жүзеге асырылады;

2) мемлекеттiк билiктiң барлық тармақтарының келiсiмдi жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының Қазақстан халқы алдында Конституциямен және заңдармен белгiленген жауапты-лығын қамтамасыз ету мәселелерi шешiледi;

3) Парламенттiң заңдық құзыретiне кiрмейтiн, сондай-ақ Үкiмет пен басқа да мемлекеттiк органдардың заңмен белгi-ленген құзыретiне жатпайтын мәселелердi құқықтық реттеу жүзеге асырылады;

4) Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеу-меттiк-саяси дамуының стратегиялық мәселелерi бойынша шешiмдер қабылданады.

Республика Президентi шығаратын жарлықтардың ғана нор-мативтiк құқықтық акт күшi болады.

Республика Президентiнiң өкiмдерiмен:

1) әкiмшiлiк-өкiмдiк, жедел және жеке сипаттағы мәселе-лердi шешу жүзеге асырылады;

2) Республика Президентiнiң құзыретiне сәйкес конститу-циялық мәртебесi жоқ лауазымды тұлғалар қызметке тағайында-лады және босатылады.