ЛЕКСИКА 4 страница

277-пи илч1ихуб. «Узканра гьамцир инсан духьну

ккундийзуз» ччвур али сочинение бик1ай. Сочинение

бик1руган, гьамцдар месэлйириз фикир тувай:

1) У вуз шлиз

ухшар вуйир духьну ккундийвуз? 2) Думу кас фу кеспнан

эйси ву? 3) Уву кадагънайи кас халкьдин арайиъ фит'инди

гьюрматлу духьна? 4) Дугъаз бинДидар айин, дарш адарин?

5) Эгер аш, дурар чпин абайиз, бабаз ухшар вуйин?

§ 57. Существительноейин кьадарар

Табасаран ч1алнан аьхюну пай существительнйириз

кьюб кьадар а: я лгъуз кьадар ва

гизаф кьадар.

Ялгъуз кьадарнаъ айи существительноейи

анжагъ саб тек шейънан ччвур улупуру. Месела:

мялумат, шагъиднама уьл, яракъ, китаб, аърш ва

гь. ж. Гизаф кьадарнаъ айи существительноейи

кьюб вая сабшвнуб шейънан сат1и вуйи ччвур

тувру.

Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир къанажагълу

классдиъ фуж? хъа къанажагъсуз классдиъ

фу? к1уру суалназ жаваб шулу. Месела: фуж?

аъяндар эскер, дерзечи, шагурт, Муслимат ва гь.

ж. фу? аъраба, фургъун, гъяд, чюнгюр, йиф къун,

Каштанка, шишал ва гь. ж.

Гизаф кьадарнаъ айи существительнйир фужар?

(аьяндрар, эскрар, дерзечйир) ва фйир? (аърабйир,

фургънар, гъядар, шишлар) куру суаларикан сабдиз

жаваб шулу.

278-пи илч1ихуб. Пирмягьмад Кьасумовдин «Гвач1нин

таза хьар гъюру...» шиир урхай. Хъасин дидик кайи

существительнйир кьюб дуниъди дик1ай. Сабпи дуниъ

ялгъуз кьадарнаъ айидар, кьюбпи дуниъра гизаф

кьадарнаъ айидар.

Чешне:

Ялгъуз кьадар Гизаф кьадар

(Фуж? фу? (Фужар? фйир?)

хьар (фу?) нурар (фйир?)

Гвач1нин таза хьар гъюру,

Ригъдин шад нурар гъюру.

Мягьмарсиб халачииихъна.

Гюлперийин хилар гъюру.

Халачийик багълар, гъядар

Каъна зегьмет ва уьмур.

Ук1у зав, аьлхъру хядар Ислягьвалин

бахтлу нур.

Агъзур музей, агъзур хал

Яв зегьметну балгура.

Яв т1убарин зирек'вал

Варидариз рябкъюра.

Ляхник гьяракат хъана

Кип, дагъдин гъуш Гюлпери.

Увуз икрам anlypa,

Шик л ар зигру устйири.

279-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай.

Существительнйирин зиин суалар диври, дурарин класс

ва кьадар тяйин ап1инай.

1. Гьей инсан, инсан! Увуз рябкъюравузки, гапри

гъап1у зиян сагъ шулу, амма гафну гъап1у зиян сагъ

шулдар. (Махъв.). 2. Люкь дубснайи к1ак1нахьан саб

кьадар исина вуйи ч1улиъ рукар-кюлер кади чруди вуйи.

(А. Ж.). 3. Балашри сулаз гъапи: «Хъа имбу швеэр

наши? Ургуб швеъдин ерина саб кьаби швеъ гъабхунва»

(Э. X.). 4. Ничхрар дикъатниинди гуганайихъ

хъпехъурайи. Дурариз фалчи гуганайин мясляаьт

кьабул гъабхьнийи. Луфар, ппазйир, псинч1ар, люкьяр,

сиси жакьвар, хъютар, гьяжилеглегар, гъазар, гъюдар,

дурнийир ва гизаф жара ничхрар дишла ляхнихъ

хъюгъю. (III. Къ.).

Табасаран чГалнаъ чпиз саб кьадарт1ан адру

существительнйирра а.

1. Анжагъ ялгъуз кьадарт1ан адру

существительнйир. Месела: дюн'я, табиаып,

махлукъат ва гь. ж.

Саб хайлин вахт улупру существительнйирра

анжагъ ялгъуз кьадарнаътГан ишлетмиш апТуз

шулдар. Месела: гъир, лисун, хябяхъ, лаблан ва

гь. ж.

Гьацира ихь ч1алнахъ числительнйирихъди

существительнйир гьарган ялгъуз кьадарнаъди

ишлетмиш anlypy. Месела: Ягъч1вур манат, варж

марчч, къюб гъяфта, агъзур йис ва гь. ж.

2. Табасаран ч1алнаъ анжагъ гизаф

кьадарнаъдит1ан ишлетмиш дарап1ру

существительнйирра а. Месела: пирпйир, аъйнар,

йичврар, терезар, рич1и къулар, хиччвар ва гь. ж.

Гьацира бязи жутди ишлетмиш anipy шей'арра

гьарган гизаф кьадарнаъди шулу. Месела: мярхяр,

ami нар, чекмийир ва гь. ж.

280-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Анжагъ

ялгъуз кьадарнаъди ишлетмиш anipy существительнйириккан

диш ц1ар, гизаф кьадарнаъди ишлетмиш

anipy существительнйириккан лепе ц1ар ккадатай.

1. Хьад улдубч1вну чвулра гъафи. 2. Хялижвуван

гьяйвниин али чергес пирпйир кешрайин гьюрбйири

лапра уччвуди балгурайи. 3. Илдан рукьт1ан гизаф

ижмиб ву. 4. Доярка Шагьпери никк ккудубзбаъ

варит1ан улихь душна. 5. Шагьриз гъушу абайи

Ризвандиз рукьан мярхяр гъадагънийи. 6. Исварин

мягьял Эвзерин мягьялт1ан гужлиб ву. 7. Табасаран

халкьдин аьхю шаир Мут1алиб Митаров бабкан духьну

миржиДур йис тамам гъабхьну.

§ 58. Гизаф кьадарнан существительнйирин

аьхирар дюзди дик1уб

Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир гизаф

кьадарназ илт1ик1руган, дурарихъ гьамцдар

аьхирар гъюру:

1. Ялгъуз кьадарнаъ айи существительнйир, эгер

ачухъ дару сесниинди ккудук1уради гъашиш,

дурарихъ гизаф кьадарнаъ -ар, -яр аьхир гъюру.

Месела: хил - хилар, ул - улар, бай - баяр, тай

-таяр.

2. Ялгъуз кьадарнаъ айи существительниир

ачухъ сесниинди ккудук1ури гъашиш, гизаф

кьадарнаъ дурарихъ -йир аьхир гъюру. Месела:

беъли - бейлийир, уълке - уълкйир, уста — устйир

ва гь. ж.

К ъ а й д . Бязи существительнйириъ дюднин уь (ю) ва

аъ (я) сесерин тясирнаккди -ар аьхир -аър -риз дюзмиш

шулу. Месела: бяъ - бяаьр; мюрх - мюрхяр ва гь. ж.; хъа

ккуру уь (ю) ва (е) сесерин тясирнаккди гизаф кьадарнаъ

-ар -эр (ер) -риз дюзмиш шулу. Месела: сеъ - сеэр; кюл кюлер

ва гь. ж.

3. Бязи существительниир гизаф кьадарназ

илт1ик1руган, дурарихъ -лар, -лер аьхирар гъюру.

Месела: багъ — багълар; чюл — чюллер, эл — эллер,

дагъ - дагълар.

281-пи илчГихуб. Йсихъ дунариъди тувнайи

существительниир гизаф кьадарназ илт1ик1ури, тетрадариъ

дик1ай. Кьадар улупбан аьхирар жара ап1инай.

мал багълама

Дерддюаь

сел

тая

халкь

илхи

пеъ

халу

4. Бязи существительниир гизаф кьадарназ

илт1ик1руган, асул дигиш шулу. Месела: хал

хулар, риш - шубар, Щудихъ -Щудхъар ва гь.

ж.

5. Ухьу гафнан состав аьгъю ап1руган къайд

гъап1ганси, бязи существительнйир ялгъуз

кьадарнаан гизаф кьадарназ илт1ик1руган,

ударение гьюдюхбахъди сабеи ачухъ сесер

гъядахьуб арайиз гъюру. Месела: уьрдег — уърдгар;

дяхин - дяхнар; дуракъ -дуркьар ва гь. ж.

282-пи илчГихуб. Текст урхай. Душваъ айи

существительнйир сифте текстнаъ айибси, хъасин асул

формайиъди тетрадариъ дик1ай. Существительнйир асул

формайиан дигиш гъап1ган, фицдар дигиш'валар

гъахьнуш, кидибтай.

Колхоздин бригадирар, правлениейин членар ва

сасдар имбу гъулан активистар, аьдат вуйибси,

колхоздин контриз сат1и гъахьи. Дурарин улихь

йигъандин айит1 колхозникари гъагЯу ляхнин, ярквраз

гак1влар гьязур ап1бан бадали гьаъну ккуни хусуси

ксар тяйин агЛбан месэлйир хьайи. Магьа дурар гьаму

месэлйириин, машгъул духьну, гьял ап1урайи арайиъ,

машнягъ саб сеъ дук1 гъябхьишра гъядадабхьруси

хъял кади, гьич ихтиярра гъададабгъди дуфну

контризди уч1ву Атлуханди мушваъ айидарилан ул

илбицу. (М. Ш.)

283-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи

существительнйирин класс ва кьадар тяйин ап1инай. Дурар

предложениейин фуну членар вуш, йипай.

1. Ваъ, Гьяфизат, тахсир вари жилиин илипуз

шулдар. (А. Мягьямаев). 2. Айит1инди уч1ву Тагьирин

уларикк бедре дибисну дийигънайи Расулин чи

Фатмаханум ккархьу. (Т. М.) 3. Гъит, йиз дустар, кюкю

адабшври ихь хулаъ зегьметну ва гьам илимди. (Гь.

Ц1.) 4. Ягъч1вур йигъан бай гъуйдин к1анаъ, штун айит1

гъузру. (Махъв). 5. Булат революцияйин ляхниъ

активвалиинди иштирак шулайи. (Аь. П. Салаватов).

6. Зилфи ихь гъулаъ ва гьацира ихь райондиъ чан

зегьметниинди машгьур вуйи cap дишагьли ву. (М. Ш.)

7. Гъядухъна вуйи рякъди ханжлар, шюшкйир,

тюфенгар, гуч1 тувру саягъниинди т1урччвури халкь

гъюрайи. (М. X.)

§ 59. Существительнйирихъди глаголар класс

ва кьадар улупбаъ тархьуб

284-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай, чиб-чпихъди

аьлакьайиъ айи существительнйирна глаголар гъядягъюри,

ибарйир дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай.

Существительнйир глаголарихъди класс ва кьадар

жигьатнаан тархьбаз фти кюмек anlypain, йипай.

Мурад арчлиин деъна. Дугъан гъвалахъ вердиш

дапГнайи луфра деп1на. Динарайи сабан чан чвуччвун

ккуртт гъубччнийи, хъа аьхю абайин ат1нар

гъурччнийи. Хизанари сифте уьл гъип1у, хъасин

базарилан гъадагънайи йимишар гъит1у. Биц1и Седеф

жаргъури гьяятдизди архьу. Дугъан кьяляхъди

мудурра абхьу. «Хъа дициб аьхю зурна узуз наан

бихъуру?» - гьерху Мурадли.

Табасаран ч1алнаъ бязи глаголар

существительнйирихъди класс ва кьадар улупбаъ

ттархьну гъюра. Месела: Ц1икаб убжура. Уълер

уржура. Бай жаргъура. Дай жабгъура.

My тархьувал глаголиъ -р-, -б- инфиксар

ишлетмиш ап1биинди, гьацира дидин асулиъ сесер

гьюдюхбиинди арайиз гъюру. (Зиихъ тувнайи

мисалари му гьаци вуйивал тасдикь anlypa).

285-пи илч1ихуб. Шамил Къазиевдин «Хьадукран йигъ»

шиир урхай. Жара дап1найи глаголар чиб тялукь вуйи

существительнйирихъди фу жигьатнаан тархьраш, улупай.

Ихь баб-жилин бабкан гъахьи йигъ ву гъи,

Пешкеш хьади гизаф хялйир уч духьна.

Балин швушваз лишан кипрай бабси,

Чру валжагъ хьади хьадукар дуфна.

Кюкдин хядар ургура му валжгъиин,

Накьишар ка дидик чру мурсларин.

Жигьил гъабхьну ц1ийи к1улт1ан ихь баб-жил,

Хияларра дидин к1ваъ гъахьну жигьил.

Пешкеш хьади, гьялакди жабгъура мик1,

Чюнгринсиб сес тувуз ук1ар к1ажариз.

Мархьра хъубкьра пешкеш вуди му валжгъин.

Деккуч1имрин гъирагъ хъивуз канч1арихъ.

286-пи илч1ихуб. Гьаму предложенйир кидик1руган,

жара дап1найи глаголар чиб класс ва кьадар жигьатнаан

хъпалгрубси гъидирчнайи гьярфар гъяай.

1. Сяаьт миржиб ду...хьна. 2. Нежбри дурцихъди

хут1ил хъа...ра. 3. Зулейхатди медицинский

институтдиъ у...хура. 4. Йицар хъа...з Аьли душна.

5. Увура хюни хъа...уз гъарах, йиз ужур. 6. Камил

Къурбановди к1ваин anlypa: «Фестиваль йиз к1ваъ

уьмурлугъ вуди гъу...зди». (П. Кь.) 7. Гьей ап1ин, гьей,

йиз бай Мизах, хъасин гъада...гъ муччвурна зах. (Н.

С.) 8. Эрг'вал алда...гъ, ахъли булди ах. 9. Гьаци шулвуз

ризкьна бахт. (Н. С.) 10. Хъадакну гъафи малла чавчакди:

«Сабан гвачГнин ухди Гьесхъарин, хъасин,

жаргъури душну, Думурхьларин садакьа и...рза», - пну,

кьарарназ гъюру. (Махъв.).

287-пи илч1ихуб. «Касибвал» ччвур али халкьдин

мяълийиан гъадагънайи гьаму бендар урхай. Жара

дап1найи глаголар фуну существительнйириз тялукь

шулаш ва дурар классна кьадар улупбаъ фици тархьраш,

кидибтай.

Зегьмет дарди даршулки уьл,

Нирар дарфиш, адрабцГур гьюл.

Гъизил гъабшиш, абц1ну саб чюл,

Пай адар увуз, касибвал...

...Бахт либцуру, чан кьяляхъди,

Ч1илли палат ебццур ухди.

Дявдиъ ади му узухъди

Швнуд йис ву яв, касибвал.

Шаруб мубччан, шулдар лизи.

Даришри гьич к1ул'ин кьази.

Сабанкьан ич юк1в шуз рази

Гъитдарваки гьич, касибвал.

Маниб шулин леэф йифун,

Гаш гъабшиган, рябкъдар гъафун.

Ич1иди гьарган му ич фун

Гъибтрава, залум касибвал.

Эй инсан, дубгъ гьарсабдин гьял,

Лиг фу ляхнихъ хъаш яв мягьял.

Зулумкрарилан алдабгъну хъял,

Ут1убккурхьа му касибвал.

§ 60. Существительное падежариз дигиш

хьуб

Табшуругъ . I. «Ихь Ватан» к1уру гьаму макьала

урхай. «Ватан» к1уру гаф жара гафарихъди аьлакьайиъ

убч1вбахъди сабеи фици дигиш шулаш, фикир тувай.

Ухьуз ихь Ватан гизаф ккундухьуз. Ккундухьуз

дидин дюзерарна нирар, йифу ккеркнайи дагълар ва

миркклин гьюлер. Ихь Ватандиъ чвевалиинди

йипДбариинди миллетар яшамиш шула. Ухьухь гьарсар

инсан чан Ватандиз вафалу ву ва гьарган думу уьбхюз

гьязур ву. Ватанди ухьура гъахи веледарси уьрхюра.

Ухьуз ихь Ватандин гьарсаб п1ип1 гирами ва багьа

вухьуз. Читин йигъ улубкьган, Ватандихъан жанра

гьяйиф дарагЯди туву игитарра ухьухь ц1иб дар. Гъира

ухьу ихь Ватандиз вафалу вухьа.

П. Ихь Ватандин ччвур фу вуш, йипай. Дагъустандиъ

фицдар миллетар яшамиш шула?

Зиихъ тувнайи макьалайиан рябкъюрайиганси,

«Ватан» к1уру гаф предложенйириъ жюрбежюр

гафарихъди аьлакьайиъ убч1ври, жюрбежюр

аьхирар хъаъбиинди дигиш шула.

Существительное гьаму саягъниинди дигиш

хьпаз падежариз дигиш хьуб к1уру.

Эгер ухьу ихь табасаран чГалназ хае вуйи

падежарин кьадар жара ч1аларин падежарин

кьадарнахь тевиш, думу кьадар сабсиб дар.

Табасаран ч1ал чаз гизаф падежар айи ч1аларикан

гьисаб шула.

Чпи ч1алнаъ гъабхурайи ролиз ва эгьемиятназ

дилигну, ихь ч1алнан падежар кьюб группайиз

жара шула: асул падежар ва йишван падежар.

288-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи

существительнйир фици дигиш шулаш, фикир тувай.

Сабпи Майдин машквриз ич мектеб ужуди гьязур

шулайи. My машкврин гьюрматназ урхураиидари

мектебдиз фу дап1нура саб савкьат багъиш ап1уз кьаст

дап1найи.

Пионерарин сбориъ Тимури мектебдин дагъдиъ таза

гъелемар кивуб, хъа Муртузли Аьхю Ватандин дявдиъ

гъийихдариз мектебди диву ядигар балгуб теклиф

дивнайи. Чпин юлдшарин теклифниин вари пионерар

рази гъахьнийи.

Гьамци вари дюн'яйин зегьметкешарин сабвалин

йигъ - сабпи Май машквар къаршуламиш ап1уб хьубпи

классдиъ урхураиидари чпин гирами вазифа вуди гьисаб

ап1урайи.

§ 61. Асул падежар

Табасаран ч1алнаъ асул падежар юкьуб ву

1. Ччвур падеж фуж? хюрчабан, фу? сил.

2. Актив падеж шли? хюрчабни, фти? ели.

3. Тевбан падеж шлин? хюрчабнин, фтин? слин.

4. Тувбан падеж шлиз? хюрчабниз, фтизЧ слиз.

Ихь ч1алнаъ асул падежарин эгьемият гьамциб

ву:

а) Ччвур падеж чав шейънан ччвур мялум

ап1урайи асул формайиъ ади шулу ва ялгъуз

кьадарнаъ фуж? фу?; гизаф кьадарнаъ фужар?

фйир? к1уру суаларикан сабдиз жаваб шулу.

Месела: фуж? бай, фу? мал.

фужар? баяр, фйир? малар.

б) Актив падежди ляхин, гьяракат арайиз

хурайи шейъ улупуру ва ялгъуз кьадарнаъ шли?

фти?, гизаф кьадарнаъ

фужари? баяри, фйири? малари суалариз жаваб

тувру.

Существительнйир актив падеждиъ т1аъруган,

асул формайихъ -йи, -ди, -и, -у, -ри, -ли, -лу, -ни,

-ну, -ру аьхирар хъаъру. Месела: хил-и, хъар-у,

лик-ри, пеъ-ли, мик1-лу, ушв-ни, гаф-ну, лук1-ру.

Актив падежди ляхин, гьяракат арайиз хурайи

предмет улупубт1ан башкъа, ляхин чаин

алабхъурайи пред метра ади хьуб улупуру. Гьаддиз

актив падеж улдуч1вру глаголарихъди ишлетмиш

anlypy.

Месела: Велди мисалар гъял anlypa к1уру

предложениейиъ актив падеждиъ айи «Велди»

гьап1раш улупбан бадали, чаина гьяракат гъюрайи

мисалар к1уру существительноера ишлетмиш anlypa

ва мушваъ гъял anlypa глагол улдубчГвру формайиъ

а.

Ихь ч1алнаъ актив падежди варитГан аьхю роль

уйнамиш anlypa, фицики миди вуйи гьам асул,

гьам йишван падежар актив падеждин формайикан

арайиз гъюра. Месела: ятгъи - ятгъи-, ятгъи-з,

ятгъи-ъ, ятгъи-к, ятгъи-кк ва гь. ж.

в)Тевбан падежди мутму шлиз вая фтиз

тялукь вуш, дидин эйси фуж вуш, гьадму улупуру

ва ялгъуз кьадарнаъ шлин? фтин? гизаф кьадарнаъ

фужарин? фйирин? кГуру суаларикан сабдиз жаваб

шулу. Месела: шлин? Маратдин? фтин? малин;

фужарин? шубарин, фйирин? маларин.

К ъ а й д. Актив падеждиъ чпихъ -ру, -лу, -ну аьхирар

хъайи существительнйирихъ, дурар тевбан падеждиз

илт1ик1руган, актив падеждиъ гъюрайи -у тевбан падеждиъ

-а -йиз илт1ибк1уру. Месела: гафну -гафнан, луфру луфран,

мик1лу -мик1лан ва гь. ж.

г) Тувбан падеждиъ айи существительнйири

шейънан иштирак'вал ва гьяракат

шил'ина вая фит'ина диш дап1наш, гьадму улупуру

ва ялгъуз кьадарнаъ шлиз? фтиз?; гизаф

кьадарнаъ фужариз? фйириз? кГуру суаларикан

сабдиз жаваб шулу. Месела: шлиз? Маратдиз,

фтиз? мализ, фужариз? шубариз, фйириз?

малариз.

Актив падеждиъ айи существительное гьарган

подлежащее вуди шулу. Месела: Сулу (подл.) гъюр

гъибисну. Сунайи (подл.) сейир anlypa.

Тевбан падеждиъ айи существительное гьарган

определение шулу. Месела: Дагъдин (определение)

к1ак1 дифру ккап1на. Улзарин (опред.)

Аъбдулгъялим ужур зурначи вуйи.

Къайд . Ччвур падеждиъ айи существительное я

подлежащее, я диш дополнение вуди шулу. Месела: Гъясан

(подл.) шагьриз гъушну. Адашди Гъясан (диш доп.) шагъриз

гъаъну.

Тувбан падеждиъ айи существительное я чап

дополнение, ясана йишван обстоятельство вуди

шулу. Месела: Узу автобусдиз (чап. дополнение)

ккилигураза. Туристар дагълариз (обст-во) душна.

289-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара

дап1найи существительниир предложениеиин фуну членар

вуш, улупай ва падеж тяйин ап1инай.

1. Август вазлин кьюбпи гьанДра хъубкьу. (М.

Аьлиев). 2. Бахчайиъ йигълан йигъаз хумурзгарин

гъагъишин артухъ шулайи. (М. Аьлиев). 3. Гьялак

махьан, я Барсик1ай, - гъапи дугъаз жямяаьтди. (Ш.

Къ.) 4. My гьядиса гьар йисан марччар улт1укъури

шлу аьхю лизи ятгъиин гъабхьнийи. (Ч. Айтматов).

5.

Пейин зигури хут1лариз,

Нежбрар сикин шули адар.

Гъуллугъ ап1ури малариз.

Ипни хьуз сабкьан гъитрадар. (А. Агъа).

6. Хьадну ва хьадукра ч1урариъ ва яркврариъ

мукьмар ап1ури шлу ничхрар рякъюри имдар. (Э. X.)

7. Саб вахтналан швеъдин бякьйир халатдин канч1налан

ип1ури вердиш шулу. (Махъв.) 8. Хъа узу увуз фу

писвал гъап1нухъа, гъунши? (Махъв.) 9. Гьарин

гъебццу кюлиин дубснайи гуганайи гьарай гъап1у.

(Ш. Къ.) 10. Язухъ псинч1ар баламарин яснаъ уч1вру.

(А. Ж.)

290-пи илч1ихуб. Бачук1, аьраба. Угълан, аьшкъ, датт,

бишакъ к1уру существительнйир асул падежариз дигиш

ап1инай. Актив падеждин аьхирар жара ап!инай.

291-пи илч1ихуб. Текст кибик1руган жара дап1найи

существительниирихъ падеж улупбан аьхирар дюзди хъауз

чарйир агай.

Уьмар Исрафил... хул...ан удучГву. Гужли буран...

уч1ру сес ап1урайи. Аьхю гъарз... зурба сес хъади

дербедер... чвурхуйи. Гъярариъ йиф... буран атГабгнайи.

Архаинди нивк1уъ айи гъул... гъирагъдихъ гаш...

жанаврар... лижар рагурайи. Лижхьан жара гъаши кьюб

жанавар гъядухъ хъайи гъаравл... кума... багахь

гъахьнийи. Ялгъузди адми дяркъну, дурар лап

тямягькарди гамг..., за дип1ну, йиф...

ц1адларигъянмина дугъаз лигурайи. (М. Хуршилов.)

§ 62. Существительнйир асул падежариз

дигиш хьпан таблица

Ялгъуз кьадар

№№

п.-п. Падежар

Къанажагьлу класс

Суал Жаваб

Къанажагъсуз класс

Суал Жаваб

1. Ччвур п. фу ж? инсан фу? деве

2. Актив п. шли? инсанди фти? девейи

3. Тевбан п. шлин? инсандин фтин? девейин

4. Тувбан п. шлиз? инсандиз фтиз? девейиз

Гизаф кьадар

№№

п.-п. Падежар

Къанажагълу класс

Суал Жаваб

Къанажагьсуз класс

Суал Жаваб

1. Ччвур п. фужар? инсанар фйир? девйир

2. Актив п. фужари? инсанари фйири? девйири

3. Тевбан п. фужарин? инсанарин фйирин? девйирин

4. Тувбан п. _фужариз? инсанариз фйириз? девйириз

292-пи илч1ихуб. Майдан, гьясил, суфра

существительнйир зиихъ тувнайи таблицайи т1алаб

ап1урайибси ялгъуз ва гизаф кьадарнаъди асул падежариз

дигиш апТинай.

293-пи илч1ихуб. И. Искендеровдин «Майин машквар

тебрик ибшри» шиир урхай ва к1ваъланди аьгъю ап1инай.

Шиир фикриан тетрадариъ бик1ай ва асул падежариъ айи

существительнйир пДарар ккадатну, жара ап1инай.

Багахь шула Майдин машквар,

Учвуз машквар тебрик ибшри!

Ихь Ватандин азад халкьар,

Ичв Май машквар тебрик ибшри!

Хьадукра аи кюкйир хьади,

Уьру пайдгъар хилиъ ади,

Халкьарин юк1вар лап шадди

Гъабхру машквар тебрик ибшри!

Сабпи Май ву нурлу ишигъ,

Хьадан мейва битмиш шлу йигъ.

My аьламдиз хушбахт гъиллигъ

Туву машквар тебрик ибшри!..

294-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва к1ваъланди

членариз разбор ап1инай. Существительнйирин падеж

тяйин ап1инай.

1. Наиб ТГагьир гим'ин аьхю столихъ деънайи.

2. Наибдин гагул терефнаъ учв Дагъустандиъ чаз

мют1югъ даршлу халкьдихъди вягьши дяви

гъабхбиинди машгьур духьнайи атлу эскрарин жигьил

офицер Зайнал деънайи. (М. X.) 3. Шихдин айвнар,

икрар халкьди ац1найи (А. Ж.) 4. Сайд Гьябиев

революцияйиз улихьна бик1уз хъюгъю лакарин

шаирарикан cap ву. 5. Жигьил Мягьмуд зирингур ва

азадвал ккунир вуйи.

6.

Гъит, лап усал абайихъ.

Даришри зат дирбаш бай! Абайин

усал ляхник

Кидривуз дугъу чан пай.

7. Маллайиз марцци шитланра хах алдабпДуз ккун

шулу. 8. Улхрури убзуру, хъпехърури ккадабпДуру.

(Мисал.)

Существительное текрар ап1бан бадали суалар,

табшуругъар ва илч1ихбар

1. Шул'инди вуйи ч1алнан паяр швнуб ва фйир вуш,

йипай.

2. Существительное фтиз к1уру ва думу фицдар

суалариз жаваб шулу?

3. Предложенйириъ существительнйир фицдар

членар вуди хьуб мумкин ву?

4. Существительнйирин классарин гьякьнаан учвуз

фу аьгъяш, кидибтай.

5. Существительноейиз швнуб кьадар а? Сяаып,

танх, ягълачи существительнйир ялгъуз ва гизаф

кьадарнаъ дивай.

6. Существительнйир классариз жара ап1баъ

табасаран ч1алнаъна урус ч1алнаъ фициб фаркьвал а?

7. Анжагъ саб кьадарт1ан адру саб-кьюб

существительное йипай.

8. Хае существительнйир фицдариз кГуру, жинс

существительнйир фицдариз к1уру? Бик1баъ хае

существительнйир жинс существительнйирихьан фици

жара anlypy? Сабшвнуб хае ва жинс существительнйир

йипай.

9. Существительнйир фици падежариз дигиш шулу?

10. Ихь ч1алназ швнуб жюрейин падежар а?

11. Гьарсаб падеждиъ айи гаф, предложенийиъ фуну

член шулуш, йипай.

295-пи илч1ихуб. Текст урхай. Хае ва жинс ччвурнан

существительнйир улупай.

Кьюрид дустар хуларин кьяляхъ хъайи

гьарариккинди удуч1ву. Гьарар артухъ-артухъ шули,

хъасин дурар паркдиз илт1ик1урайи. Паркдиз

гъаншариъ «Детский мир» магазинра айи.

Велдинна Селимдин алабхьдар. Швнубсабан вари

йишварилан - тамшир anlpy шей'арин отделилан

гъадабгъну тап палтар айибдихънакьан - илдицнийи,

амма Жавад гъидихъундайи. Баяр Лениндин ччвурнахъ

хъайи кючейизди, хъа «Жигьил техникдихьинди»

удуч1ву. My тукан хъябкьну айи. Мумкин ву, думу

кинотеатр «Комсомолецдиз» вая Пушкиндин ччвурнахъ

хъайи библиотекайиз душнашул.

Жавад якьин хулаз дарфиб аьгъю дап1ну, дустар,

дугъаз ккилигури, паркдиъ гъаравлиъ дийигъу. (А.

М. Аьлиев).

296-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай.

Существительнйириккан ц1арар ккадатай. Дурарин класс,

кьадар в а падеж тяйин ап1инай.

1. Гьюлин шагьдихъ шубур риш хъайи. (Махъв.)

2. Кьалухъ Мирза Ч1ох гъулан к1анакк Надирин

кьушмарихъди гъаши кч1ихбариъ зийнар духьну,

кечмкш гъахьну. 3. Гьясан шагьриз рукьайиз йишв

гъабши. (Б. М.) 4. Чахъди Klapy гьюл'ин гъаши

Гьяжиевдин дуст - пягьливнихъна гъушу зурба жандин

офицер - думу йик1бакан гъеебхьган, к1ул столиин

дипну гьарай хъади ишуйи. (М. Зингер). 5. Шаири

Ватандикан гъапиган мяъли, шаирихьди хъана думу

пуз гъитри гъахьну. (Р. Гь.) 6. Узу саб парчи уьлихъди

дюн'яйиъ фукьан аьзабар, аьзиятар гъизигнуш, вари

ктибтбан бадали, гизаф вахт ккун шулу. (А. Гь.)

7. Рижвналан %±ар гъубшу к1ирихъ, жарари гъарзлан

урс гъапну к1ури, жвув урсурна? (Махъв.)

8. Сулейманди гьяса за aniypy ва ижмиди вардариз

суал тувру: «Вардариз узу рякъюри айчвуз?» (Э. К.)

297-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай ва членариз

разбор ап1инай. Существительнйир предложениейин фуну

членар вуш, йипай.

1. Аьлибеган гъуршнар ва гьяятар шибар

ккахьнайидар вуйи. (М. Ш.) 2. Сурхайи марччарин

сюрюйилан ул илбицнийи ва чаина гъюрайи кьюб

жанаварра дугъаз гъяркънийи. (Аь. Абу-Бакар)

3. Гьюрматна бахт дустар ву. 4. Гьюрмат адрушваъ

берекет шлуб дар. Гьюрматну бахтра, берекетра

гъазанмиш anlypy. 5. Аькьюл аькьюлсузрихъан

дубгъуру. 6. Кьаби фил му ляхниин гьяйран шул, хъа

лап якьин. (Гь. Щ.) 7. Селим гъулан школайин хьубпи

классдиъ урхурайи бай вуйи. (М. М.)

Табшуругъ . Исихъ тувнайи ибарйир гъяъри, гьаму

шикликан ихтилат дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ бик1ай.

Существительнйириккан ц1арар ккадатай ва, суалар диври,

падеж тяйин ап1инай.

Хьадан тятТиларин вахт, гъулаз бабахьна хялижвди,

марцци гьава, мани йигъ, гъулхьан ярхла дарди, сад

йигъан, шарар хьади балугъар дисуз, гьаригъ ничхрин

мукь, балугъар дисру рубдилан шар алдабгъну, бай

мюгьтал хьуб, шарар ничхриз дирчуб, гъулаъ бабаз

ктибтуб.

(Ихтилатнаъ ичв дустар, танишарин ччвурар ишлетмиш

ап1инай.)

298-пи илч1ихуб. Исихъайи гафарикан сифте ибарйир

хъасин дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

Муштулугъ, савкьат, урхьар, илдан, мурта, сябун,

Москва, нагъил, тят1илар, мужри, сурсат, жямяаьт,

арфани, хирччвар, Кавхйир (мягьял), Узун дере, гунт1ан

ук1ар, гаварзал, айран, гажин, гьалав, сюбгьнар.

Йискьубаъ вари ккудушдар текрар ап1уб

299-пи илч1ихуб. Предложенйир ибарйириз жара

ап1инай. Ибарйириъ асас ва асиллу гафар дагну, аьлакьайин

жюре тяйин ап1инай.