СИНТАКСИС ВА ПУНКТУАЦИЯ
§ 9. Гафарин ибарйир
Гафар ихь улхбариъ чиб-чпихъди аьлакьайиъ
духьну ккунду. Кит1ну ишлетмиш ап1ури, дурари
гафарин ибарйир к1уру жутар арайиз хуру. Месела,
уъру ва пайдагъ гафар китГбиинди, уъру пайдагъ
к1уру ибара арайиз гъюра; хьадан ва йигъ гафар
кит1биинди, хъадан йигъ к1уру ибара арайиз гъюра.
Шей'ар (мутмйир), дурарин лишнар, гьяракат,
гьял саб гафнутГан ачухъди улупру кьюб вая
сабшвнуб асас гафарин ц1арназ гафарин
ибара к1уру. Гафарин ибарйир асас гафнахъ
асиллу вуйи, яна думу ачухъ ап1урайи гафар
хъаъри, арайиз гъюру. Месела: гьава - таза гъава,
ачухъ гъава, мич1ли гъава.
23-пи илч1ихуб. Скобкйир ачмиш ап1ури, гафарин
ибарйир дюзмиш ап1инай. Скобкйириъ айи гафарихьна
лазим вуйи суалар дивай. Гафарин ибарйирин мяна ачухъ
ап1инай.
(Гъулан) жигьилар, (нирин) гъирагъ, (гафнан)
гъурулуш, (йишван) падежар, (абурлу) инсан, (ачухъ)
сес, (к1убан) бай, (абайин) васият, (гьюлин) гъирагъ,
(зарбди) т1ауб, (гизаф) багьалу.
24-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ибарйир кидик1ай.
Мелзналан суалар диври, лазим вуйи аьхирар хъаай.
Яваш... улхура, бахт... инсан, кьарни т1ибху..., ма...
уьл, ягъ... гьар, баяр жик1у..., Мевлюд дахъ...,
кьуткь... арфани, кагъзар ...к1ура, мархь ...гъура, тумар
... зура, зарб... жабгъура, китаб ...хура, кагъаз ... к1ура.
25-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Дурариъ айи
гафарин ибарйир жа-жаради дик1ай.
1. Камил Аьлиевич ужур мялим вуйи. 2. Гьямид
гьар йигъан мектебдиз вахтниинди гъюру. 3. Радиойи
ухьуз гьар йигъан ц1ийи хабрар хуру. 4. Кьюрд
улубкьубси школьникар ничхрариз хъайивал ап1уз
хъюгъю. 5. Урхурайидар мектебдин багъдиз йимишар
уч агЛуз гъушу. 6. Халачачйири цехдиъ гизаф ужудар
халачйир урхура. 7. Чру ук1аригъян уьру ц1ийирсдар
нимкъар гъит1игънайи. 8. Колхозникари шадди хярар
уршвурайи. 9. Пионерари мектебдин багъдиъ уччву
кюкйир киврайи. 10. Мирзабегу ярквраъ бата гъибисну.
26-пи илч1ихуб. Тувнайи чешнейиз дилигну, шу-шубуб
гафарин ибарйир дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ
дик1ай.
1. Прилагательное + существительное: лизи к1аж...
2. Наречие + глагол: ухди хъиргуб...
3. Числительное + существительное: хъубпи класс...
4. Существительное + существительное: пионер
галстук...
§ 10. Ибарйириъ гафарин арайиъ шлу
аьлакьйир
Гафарин ибарйир, чпиъ айи асас гаф ч1алнан
фуну пай вуш, гьаддиз дилигну,
существительноейиндариз, прилагательное
й и нд а р и з , гл а г о л индар из,
числительноейиндариз ва гь. ж. паяриз
жара шулу. Месела: уъру парча, гъатху дяхин,
гъабгъу шид (существительноейин ибарйир); уъл
убжуб, малар хъауб, гвач1нин ухди гъудужвуб
(глаголин ибарйир) ва гь. ж.
Гафарин ибарйириъ гафар чиб-чпихъди
аьлакьайиъ хьпан кьюб жюре а: табигъвалин
аьлакьа ва табигъсузвалин аьлакьа.
Табигъвалин аьлакьа айи ибарайиъ саб гаф жара
гафну ачухъ агЛурайиб, тмуну гаф дидкан асиллу
вуйиб ва чав асас гаф ачухъ агЛурайиб вуди шулу.
Ибарйириъ асиллу вуйи гафар асас гафарик жубуб
къайдайиинди кит1ру: тархьуб,идара ап1уб
вахъахьуб.
Месела: юкъур адми, к1ару хюни, урч1вуб к1ари,
ужур бай, албагу дустар. My ибарйириъ адми,
хюни, к1ари, бай, дустар - асас гафар ву, хъа юкъур,
урч1вуб, ужур, албагу - асиллу гафар ву.
Табигъсузвалин аьлакьайиъ гафар чпик сабсабдилан
асиллу дарди, сабсдар вуди, яна, асас гаф
ва асиллу гаф жара ап1уз даршлуси, кит1ри шулу.
Месела: ришна бай; я йигъ, я йишв; хъад ва кьюрд
ва гь. ж.
27-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир
кидик1ай. Гьарсаб ибарайиъ асас гафнаккан саб ц1ар,
асиллу гафнаккан кьюб ц1ар ккадатай.
Пеълин шурпа, мархьлин ц1адлар, таза кюкйир,
гъалин яркур, аьхъю январь, ктГубшву ц1а, яртуб
мярхяриинди, шубуб самолёт, хьубдиз зарб ап1уб, ухди
хъиргуб, гъабгъу булагъ, ужур адми, багъри ватан,
азгар йигъар, гьюлин гъирагъ.
28-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи жутарикан ибарйир
дюзмиш ап1инай. Дурарин арайиъ айи аьлакьйирин
жюрйир (табигъвалин вая табигъсузвалин) тяйин ап1инай.
Меъли, чай. ХутГил, гъирагъ. Хул аз, гъюб. Хил,
иццру ап1уб. Машин, лицуб. Самолёт, тГибхуб. Хьуб,
йигъ. Леэф, ккуч1вуб. Даре, ккидипуб. Гьюлик, жик1уб.
Риш, мяъли. Гарк1ал, бихъуб. Улар, дярякъюб. Зарбди,
улхуб.
29-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Гьар гафнан ибарайиъ асас
гафариккан ц1ар ккадатай. Асиллу гафар ч1алнан фу ну
паяр вуш, йипай.
Шубуб машин, советарин гьюкумат, Гъушт1ларин
гъул, даре дубгъуб, диктант бик1уб, ихтилатар ктитура,
сарпи ученик, мектебдин багахь, китабдин маш, юк1в
ал и дуст, йирхьуб хюни, вичар айи зах, багъдиъ уч1вуб,
уччвуди алахьнайи, айван кайи хал, аьлхъюри улхуб,
ергру ялхъван, ишру бай, к1ваин гъубзру гаф, зарбди
ишуб.
30-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир гафарин
ибарйириз жара ап1инай. Дурарик кайи асас гафар ч1алнан
фуну паяр вуш, йипай.
1. Дюн'яйиъ мясляаьт яратмиш ап1урхьа.
2. Урхурайидарин вазифа мектебдиъ гьарсаб илим
дубгъуб ву. 3. Ич хул ар тепейиин алийи ва дилин
варишвар уччвуди рякъюйи. 4. Йирхьуд йис гъабши
баяр гвач1нин ухди мектебдиз гъягъюра. 5. Гвач1нин
ухди гъудужвур саб вахтнара пашман шулдар. 6. Урус
ч1алнан дарсназ учухьна директор гъафну. 7. Советарин
халкьари ц1ийи электростанцйир дивра. 8. Колхозникари
дяхин убзура.
Гафарин ибарйир разбор ап1бан къайда
1. Гафарин ибара урхуб.
2. К1улин гаф ва асиллу вуйи гаф тяйин ап1уб, су ал
дивуб.
3. К1улин гаф фуну ч1алнан пай фуш, тяйин ап1уб.
Мелзналан разбор ап1бан чешне.
Гъюдли гъван. Гъюдли гъван к1уру ибарайиъ
к1улин гаф гъван ву. Гъван (фициб?) гъюдли. Гъюдли
- асиллу гаф ву. Шулин гаф существительное ву, асиллу
гаф - прилагательное.
Дибик1ну разбор ап1бан чешне
фициб?
гъюдли гъван
(прил.) (сущ.)
31-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир разбор
ап1инай.
Колхоздин жил, ккуни чйир, уьру вич, чюлиз
удуч1вну, чарасуз гьюрмат ап1уб, багъбанчийиз кюмек
ап1уб, классдиъ уч1вну, хюрч гъабхну, гъабгъу мик1,
аьхъю йигъ, йиз дуст.
32-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин ибарйир кади
предложенйир дюзмиш ап1инай ва дурар ичв тетрадариъ
дик1ай.
Табасаран халкь, мяналу макьала, багахьлу дуст,
рукьан т1ул, зирек бай, убшвурайи хяр, ягъли айван,
к1ак1нан доярка, аьхиримжи ихтилат, адашин васият,
гъюрай машин, дабхънайи ху.
§11. Предложение
Гафарина гафарин ибарйири жюрбежюр
формйирин, интонацияйин ва дурар ишлетмиш
хьпан къайдайин кюмекниинди предложенйир
арайиз хуру. Месела: Чвлин ваз улубкъну. Сунайи
гъяятдиъ шюхъярихьди тамашйир aniypauu.
Гафарин ибараси дарди, предложение
грамматика ва интонация жигьатнаан дюзмиш
дубхьнаии тамам вуйи фикир ачухъ anipy ч1алнан
уьлчме ву.
Гьарсаб предложение саб метлеб, кьаст ади к1ури
шулу. Предложенйирин кюмекниинди ухьу ихь
фикрар, гьисс ап1бар мялум ап1урхьа, сар-сарихьна
суалариинди, т1алабариинди, теклифариинди
илт1ик1урхьа. Предложениейи саб ляхнин
гьякьнаан хабар тувру, гьерхру ва гь ж.
Гьаддиз улхурайири предложение пубан
кьастназ, мянайиз ва интонацияйиз лигну дурар
хабар тувбан, дих ап1бан вагьерхбан
предложенйириз жара шулу.
33-пи илч1ихуб. Предложенйир дюзди урхай:
предложениейин аьхирихъ сес ис ап1инай ва лазим вуйи
йишваъ пауза уьбхяй.
1. Баяр-шубар мектебдин багъдиз гъушну. 2. Дарснаъ
учу читин месэлйир гьял гъап1унча. 3. Чвул улубкьубси
адаши мани палтар алахьуз хъюгъю. 4. Гъийин газетдик
космонавтарикан дибик1на. 5. Ярхлаанси мяълийин сес
ебхьура. 6. Китабар уьрх. 7. Уьл ипГруган китаб мурхан.
8. Китабдигъ карандашар, ручкйир ва жара шей'ар
мигъиван. 9. Рьи Гьясанбег маларихъ гъушну. 10. Назлу
дадайихъди халачи убхуз гъушну. 11. Йиз чи гатйир
ккунир ву.
34-пи илч1ихуб. Урхай. Мушваъ швнуб предложение
аш, йипай. Сабпи ва кьюбпи предложениейиъ фуну гафар
чиб-чпихъди аьлакьайиъ аш, суалариинди аьгъю ап1инай.
1. Хябяхъ гъабши. 2. Хуларин унч1вариъ аквар
кархьу. 3. Кьавлари зурнйирик кучу. 4. Жигьилар
ялхъвнариъ арагъу. 5. Чвул улубкьу. 6. Яркврариъ
гьарар гъяпДли гъахьи. 7. Колхозникари бегьер уч
дап1ну ккудубк1у. 8. Гьавйир мичГли гъаши. 9. Гьа
раригъ ничхрарин сесер ц1иб гъахьи. 10. БицГидари
ничхрариз гъуллугъ ап1уз хъюгъю. 11. Учву кьюрдну
фуну ничхрариз хъайивал апГури шулчва?
35-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар ишлетмиш
ап1ури, саб, кьюб гафнакан ва шубуб гафнакан ибарат вуйи
предложенйир дюзмиш апГинай. Предложенйир ичв
тетрадариъ дик1ай.
Чвул, шула, аьхю, жилар, аргъуб, йиф, ктубгъуб,
убгъру, йигъар, гизаф, шуб, гьарар, к1ажар, алдахьуб,
шаду жакьвар, гъит1ирхну, сабпи аьхълушнар, чвул,
мархьар, амси йигъар.
§ 12. Хабар тувбан предложение
Чаъ саб ляхнин, мутмуйин, гьядисайин
гьякьнаан хабар туврайи, ктибтурайи
предложениейиз хабар тувбан предложение
к1уру. Месела: Йиф убгъура. Баяр-шубар мектебдиз
гъягъюра. Ич дада халачйир урхру фабрикайиъ
лихура. Гьаму предложенйириъ жюрбежюр
гьядйсйирикан мялумат тувра.
Хабар тувбан предложение ктибтбан
нугъатниинди к1уру ва дидин аьхириъ сес ис шулу.
Бик1баъ хабар тувбан предложениейин аьхириъ
точка дивру. Аьдат вуди хабар тувбан
предложениеииъ подлежащее сказуемоейин улихь
шулу.
Месела: Чвул улубкьну. Гъарарин к1ажар
гъатху гъахъну.
36-пи илчГихуб. Хабар тувбан предложенйир урхай.
К1ваин уьбхяй: хабар тувбан предложениейин аьхириъ сес
ис шулу.
1. Сарун чвул ву. 2. Чру мяхмарстар яркврар йигъйишвди
гъатху шула. 3. Баяр нирихъ сарун жик1ури
имдар. 4. Дурар дарсарин кьяляхъ ярквраз аьмлюхъяр,
чимлар уч ап1уз гъягъюри шулу. 5. Дагъларихъан
гъалин амсар хът1игъурадар. 6. Жилин диф гъюблангъюбаз
багахь шула. 7. Гъалин мархьар ургъру вахтар
дуфну хъуркьу.
37-пи илч1ихуб. Шиклариз лигури, хабар тувбан
предложенйир кайи ихтилат дюзмиш ап1инай ва ичв
тетрадариъ бик1ай.
38-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан хабар тувбан
предложенйир дюзмиш ап1инай. Дурар дик1ай.
1. Баяр-шубар, колхоз, к1арариз, хъайивал ап1уб.
2. Гъуландар, аьхю машквриз, гьязур хьуб.
3. Чиркей ГЭС, Кавказдиъ, варит1ан аьхюб ву.
4. Ич класс, баяр, гьар йигъан, мектебдин багъ,
гъягъюри хьуб.
5. Аьлина Гьясан, аьмлюхъяр, уч ап1уз гъягъюб.
6. Ихь уьлкейи дюн'яйиъ, ислягьвал бадали, зегьмет
зигуб.
39-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи текстнаъ
предложенйирин сяргьятар агай, аьхириъ лазим вуйи
ишарйир дивай ва дурар дик1ай.
Нариман хьубпи классдиъ урхура Фаридлиз урхузбик1уз
аьгъю гъабхьнийин дарсариъ учву гьап1ри
шулчва ихь эскрари багъри ватандин сяргьятар ижмиди
уьрхюра учвуз табасаран ч1алнан дарсар шли кивра баяр
ничхрар уьрхяй иццури айирин багахьна нубатар ап1ури
хпирна жилир гъягъюри шуйи уста фицир вуш, дугъан
ляхинра гьациб шул марччлихъан, акв мялум хьуз
хъюгъю вахтна, марччарихьна рякъюъ уч1ву.
§ 13. Гьерхбан предложение
Чак суал, гьерхуб кайи предложениейиз
гьерхбан (суалнан) предложение к1уру. Месела:
Увук гъаз хъял кавук? Гъи концерт шулин? Сяаът
швнуб ву? Гьаму предложенйириъ саб ляхнин
гьякьнаан суал дивра, гьерхра.
Гьерхбан предложенйирин аьхириъ интонация
за шулу. Гьерхбан предложенйириъ суал фуж?
фила? наан? швнуб? ва жара суалнан гафариинди
улупуру. Гьерхбан предложениейин аьхириъ
гьерхбан ишара дивру.
40-пи илч1ихуб. Лазим вуйи интонация уьбхюри,
предложенйир урхай. Рьерхбан предложенйир фундар вуш,
улупай.
Дерд дубхьнайи бата майдандин гъирагъдихъ
рукаригъ пашманди дубсу. Сарун дидиз тамшир ап1уз
ккун шулинхъа?
Гьамусяаьтназ батайиз чан баб к1ваин гъабхьундайи.
Хъа гьамус кьаби ушвхърин гафар гъеерхьган, фикир
дарап1ди гъубзуз шулин? «Яраб йиз баб наан айк1ан?
Диди гьаз узу абгдайк1ан? Дарш бабу, узу кьабул дарди,
гат1абхышйк1ан? Гьаз? Фу тахсир кахъа узук?» фикрар
ап1урайи гъюран юк1в кур пашман гъабши.
(Ш. Къ.)
41-пи илч1ихуб. Жара дап1найи гафариин сес за ап1ури,
гьерхбан предложенйир урхай.
а) Шарариз гъуллугъ ап1урайир Мурад вуйин?
Мурад к1арариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
Мурад к1арариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
Мурад кГарариз гъуллугъ ап1урайир вуйин?
б) Шарариз гъуллугъ агЛурайир фуж ву?
Мурад гьапГрайир ву?
Табшуругъ . Сабпи гъварч предложенйириъ чип'ин
сес за гъап1у гафар улупай.
42-пи илч1ихуб. Учвуз фицдар суалнан (гъерхбан) гафар
аьгъяш, йипай. Исихъ тувнайи гафар кади предложенйир
дюзмиш ап1инай.
Фуж, фу, фунур (фунуб, фундар), фицир, фициб,
фила, наан, наана, гьаз, наънан, фукьан, швнуб.
Табшуругъ . Тувнайи гафарикан суалнан ччвурнан
еринар ва суалнан наречйир фундар вуш, улупай.
43-пи илч1ихуб. Тувнайи текст урхай. Гьерхбан
предложенйир ичв тетрадариъ дик1ай.
- Фу гъап1ва, Мюгьюдин? - гьерху дадайи ч1урариан
бизар духьну дуфнайи чан балхьан. - Сул
гъибихънийвуз?
- Ав, гъябкъюнзуз, - жаваб туву Мюгьюдинди.
- Тюфенг йивну гъабкТунна думу ихъ гъятти гъубху
душман?
- Ваъ.
- Гьаз?
- Узу дидиз гъивундарза.
- Гьаз гъивундарва?
- Диди ихь гьяшти гъабхуз гъитувал ихь тахсир
ву.
- Фици ихь тахсир? Уву фу к1урава?
- Ухьу ихь гъазма ижми дарапГуб сарун шлин тахсир
шулу, дада? Сарун ачухъди гъазмайиъ гьяштйир
гъяркъган, гашди айи сулу гьап1ру? Закур гъазмайин
раккин ижми агЛурза, сарун сул душваъ убч1видар.
(Ш. Къ.)
§ 14. Дих ап1бан предложение
Чак шадвалин, дерд-хажалатнан, гуч1 хьпан,
тяжубвалин тясир вая дих ап1уб кайи
предложениейиз дих а п I б а н предложение
к1уру. Месела: Сагъ ишричву, юлдшар! Эй
инсанар! Марччаригъ жанавар гъябхьну! Яшамиш
ибшри ихъ Дагъустан! Пагь! Фици уччвуди
даринхъа дагълариъ! Гьаму предложенйириъ саб
ляхнин гьякьнаан гизаф тюнтди, гуж ли гьевес
кади, эсерлуди ктибтура.
Дих ап1бан предложениейиъ жюрбежюр
интонация шулу. Дих ап1бан предложениейиъ
жюрбежюр междометйир, частицйир, гьерхбан
гафар ва гь. ж. ишлетмиш anlypy. Дих ап1бан
предложениейин аьхириъ дих ап1бан ишара дивру.
44-пи илч1ихуб. Пунктуацияйин ишарйир диври, текст
кибик1ай. Хабар ап1бан предложенйир жара ап1инай.
- Увуз гаф-ч1ал гъапир айин, йиз риш? - Кас-масди
гиран ктап1уншулвуз гьа? Белки иццрушин, угрушин
кашулвук?
(Е. С.)
Кьюрд улубкьну. Йиф дабхъну. Нир мирккли
гъибисну. Аьхъю йигъан миркк ижмиди шулу.
(И. Ж.)
- Ай залум дарна, кьюл! - Залум вуйиш, узу гатди
бисидайи.
- Ай залум, дарна, гату!
- Залумра вуза!
- Калумра вуза!
Аьхю бабан улхьан ч1ук1ра гьит1ибк1идиза (Халкь.)
45-пи илч1ихуб. Фу, фукьан к1уру гафар кади кьюб
гьерхбан ва шубуб дих ап1бан предложенйир дюзмиш
ап1инай. Сабпи предложение ч1алнан паяриз жара ап1инай.
46-пи илч1ихуб. Препинанияйин ишарйир диври, текст
кибик1ай. Хабар тувбан, гьерхбан ва дих ап1бан
предложенйир улупай.
Ярквраз чвул хъубкьну. Гьараригъян жюрбежюр
успагьи рангарин к1ажар гъядахьурайи. Дурарин
кьяляхъди жюрбежюр ч1уру мейвйирра ахьрайи. Амма
батайиз я уччву к1ажар ясана ицци чинчар, вичар,
жихрар рякъюрадайи. Думу акв мялум
гъабхьихъанмина ярквраъ ялгъузди либцураии.
Саб дупну ярквраъ «къярр! къярр!» сес арабгъу
батайи к1ул за гъагЛу ва дидиз гьаригъ дубснайи
къяркъяр гъябкъю.
- Къярр Къярр Наана гъябгъюрава, бата - гъапи
диди.
- Узу йиз баб абгураза.
(Ш. Къ.)
47-пи илч1ихуб. Кибик1ай. Лазим вуйи препинанияйин
ишарйир дивай. Предложенйир лазим вуйи саягъниинди
урхай.
Учву гьап1рачва, гьюрматлу вуйи йиз биц1и дустар.
Учу мектебдин багъдиъ йимишар уч апIурача. Учвуз
яркврариъ фицдар гьяйванатар алахьунчвуз. Баяршубари
баркаллуди ляхин anlypa. Сейриъ фукьан шадди
дайинхъа. Ухьу тупмаргъ апIуз хъюгъхьа. Гъуландари
хьадну ляхнар ап1ури шулу. Йиз адаш хюрч'ан
гъюрайи.
§ 15. Предложениейин кIулин членар
Подлежащее. Диш дополнение ва сказуемое
48-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Подлежащеена
сказуемое улупай. Подлежащйир ч1алнан фуну паяр вуш,
йипай.
1. Шафийин иццру духьну вазкьан шулайи. 2. Кумсият
дишла гъудужву. 3. Биц1идар мгогьтал духьну
нимкъариз лигурайи. 4. Шубари чпин ккурттар ерццуз
чара ап1урайи. 5. Мархь убгъури имдайи. 6. Гьясанна
Мурсал гьарариккна хъуркьнийи. 7. Кумсиятди чан
юлдшар Шафи дахънайи хулан раккарихъна хъади
гъушу. 8. Биц1идар явашди раккнар т1аъну, ихтиятди,
са-сарди Шафи айи хулазди уч1ву. 9. Кумсият рякъюъ
айи кьалу ниризди алдаку. 10. Аьхъю дубхьнайи
шубарин сппар чиб-чип'ин йивурайи.
49-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1руган, мяна
жигьатнаан хъпалгру подлежащйир ва сказуемйир гъяай.
Дурар ч1алнан фуну паяр вуш, йипай.
1. Эрг'вал йивуз баяр чру (...) деу. 2. ГвачIнин ухди
мектебдин гьяятдиъ баяри (...) йивурайи. 3. Узу ич
халуйин сумчриъ (...) гъап1унза. 4. Шуру адашдин
кьалу гъаши палтар (...). 5. ГвачIнин узу гъудужвган,
жилариин йиф (...). 6. Кафари терефназди завариин
(...) улубч1ву. 7 Мирзамягьмадди картфариз шид (...).
8. Совхоздин (...) марччар галариз хъаъра.
Подлежащее предложениейиъ шилкан ва
фиткан улхураш, гьадму улупру ва фуж? фу? вая
гили? фти? к1уру суаларикан сабдиз жаваб шлу
к1улин член ву.
Подлежащее существительноейиинди вая
существительноейин йишв бисурайи ч1алнан жара
пайниинди дупну шулу. Месела: Узу (шли? ччвурнан
ерин) китаб урхураза. Аба (фуж? существ.)
айвандихъ деъна.
50-пи илч1ихуб. Подлежащйириккан саб ц1ар
ккадатури, предложенйир кидик1ай. Дурар фуну ч1алнан
пайниинди улупнаш, йипай.
1. Директори ужуди урхурайи баяриз пешкешар
тувну. 2. Учу гурлуди гарччлар гъивча. 3. Вари дагълу
районариз электрик акв хъубкьну. 4. Жвуву аьхю гъап1у
бачук1 жвуван улариъ абхъру. 5. Чан урхъаъ кьюлра
аслан ву. 6. Уву узуз Мягьячгъалайиан гъабхи китаб
ужуб ву. 7. Ярхи кьюрдун йишвари узу абайин
ихтилатарихъ хъебехъуйза. 8. Фарид гъулан мектебдин
хьубпи классдиъ урхура.
51-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан
предложенйир дюзмиш ап1инай. Подлежащйириккан саб
ц1ар ккадатай.
1. БипДидар, ккунди хьуб, хьадан йигъ, дахъуб,
гъумриин. 2. Пионерар, мяълийир ап1уб. 3. Наида,
классдин, унч1вар, т1ауб. 4. Аьхю танафус, баяр-шубар,
тупмаргъ, ап1уб.
Предложениейиъ ччвур падеждинра, актив
падеждин суалариз жаваб шлу гафар ади гъашиш,
актив падеждиъ айи гаф подлежащее, хъа ччвур
падеждиъ айи гаф диш дополнение шулу. Думуган
сказуемое улдубч1вру глагол вуди шулу.
Ляхнин тясир, гьяракат, натижа чаина
гъюрайи, учв ччвур падеждиъ айи предложениеиин
к1улин члендиз диш дополнение к1уру.
Месела:
Жакъвари мукъмар anlypa предложениейиъ
подлежащее жакъвари (фйир?) мукъмар диш
дополнение ву.
52-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ диш
дополненйир агай. Дурариккан ц1арар ккадатай ва дурар
ч1алнан фуну паяр вуш, йипай.
1. Халачачйири халачйир урхура. 2. Дояркайи чан
ликрихъ хъайи хюнйириккан марцциди никк
ккудубзура. 3. Бали уьру рягърягъ али датт гъибисну.
4. Адашди чан балин к1ул алдап1урайи. 5. Сулу жанавар
чаз ккуниси алдатмиш гъап1ну. 6. Мурадли чулихьди
нириъ балугъар дисурайи. 7. БицДи шуру аынкьниинди
китаб урхура. 8. Мялимди гюрчег сесниинди баяршубариз
даре ктибтура.
53-пи илч1ихуб. Тувнайи текст урхай ва бик1ай.
Подлежащйираккан саб ц1ар, диш дополненйириккан кьат1
ц1ар ккадатай.
1. Вичун гьарин к1ажари чип'ин али чиг алдабхьу.
2. Гъурбан машиндиъ деънайи. 3. Селминаздиз вари
халкь чаз лигури айиси вуйи. 4. Накьдин буран йиз
к1ваълан дишлади гъубшну. 5. Дяви адру йишваъ
гъалибвалра даршул. 6. Марччлихъан Мусайи ахсрар
ккивси марччар бинайилан алдау. 7. Шубари ипу
аьтирин ниъ гьубкьу йишвахъинди гъарабгъу. 8. Уьмру
хут1ил хъапIруган, вари гъяркъдар русвагь шуйи.
9. Ашкьвари ширин мяълийир ап1ури баярин кефи
ачухъ гъагЛу.
54-пи илч1ихуб. Диш дополненйир кади йиц1уб
предложение дюзмиш ап1инай ва дик1ай.
55-пи илч1ихуб. Текстнаъ жара дап1найи гафар фицдар
суалариз жаваб шулаш, йипай. Дурар подлежащйирихъди
сат1иди гъядягъюри кидик1ай. Подлежащйириккан саб,
сказуемйириккан кьюб пДар ккадатай.
Мархь убгъури имдайи. Завун кьялаъ кьат1-кьат1
шулайи дифарин карвандигъян рякъюрайи хядари
ачухъди нур туврайи. Ярхла дагъларин к1ак1ариз багахь
духьнайи вазлин акв ч1илли дифарин арайигъян
кьалудиси рябкъюри айи. Исикк гьюл айи терефнан
горизонтдиин никкдин ранг али ахсрар хабар духьнайи.
Жилариин, улариз саб хайлин манзилнаъ айи нахшир
рябкърубси, акв дубхьнайи. Амма кин кайи саб шейъ
рябкъюри адайи. Уларикк ккархьрудар мушв'интушв'
ин али рукар-кюлер вуйи.
(А.Ж.)
Подлежащеейин гьякьнаан фу к1ураш, гьадму
улупру ва предметди гьап1ра? предметдиз фу шула?
думу дицир фуж ву? ва думу дициб фу ву? к1уру
суаларикан сабдиз жаваб шлу к1улин члендиз
сказуемое к1уру. Месела: Уъсмну (гъап1ра?)
урхура. Шериф (фици ву?) кет1ерцна.
Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ му,
магьа к1уру улупбан ччвурнан еринар аш, тире
дивру.
Месела: Ужуди урхуб - магьа ихъ сабли
ва зифа.
56-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан
саб, сказуемйириккан кьюб ц1ар ккадатай. Сказуемое фуну
ч1алнан пай вуш, йипай.
Гьаму юкьур касдикан cap халис чаландарси
рякъюйи. Нежбрин гъулай, милли палатну дугъаз
аьлава такабурвал тувнайи. Узуз думу дишла бегелмиш
гъаши. Тмундарин арайиъ думу, дугъриданна,
дюшкюндарси рякъюрайи. Думу кидит1найи саягъну
узуз дугъкан улихьмиди гюзел ва марцци фикрар aпlpy
мумкинвал гъаши. Дугъаз уьру гъахмийир гъяйи
гъит1иршу шаламар, элвен гъахма хъади кидит1найи
тулакъар, к1ул'ин али бачук1 ва хилиъ айи чамах лап
ярашугъ вуйи. (Б.Р.)
57-пи илчIихуб. Исихъ тувнайи существительнйир сабан
подлежащйир хъа сказуемйир вуди предложенйир дюзмиш
ап1инай ва тетрадариъ дик1ай.
Халачачи, тракторист, мялим, шид, мик1,
марччлихъан.
Ч е ш н е : Халачачи хулаз гъушну. Ялхъвниз
удуч1вур халачачи ву.
58-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан
предложенйир дюзмиш ап1ури, дик1ай. К1улин членариккан
ц1арар ккадатай.
1. Учу, мектебдин, багъдиъ, лихуб. 2. Баяри, ич1ар,
адат1уб. 3. Ученикар, чиб, ляхин, ап1уб, лигуб. 4. Дада,
кагъаз бик1уб. 5. Адаши, бай, шагьриз, гьауб.
6. Минара, хьубпи, класс, урхуб. 7. Думу, вари, дарсар,
отлично, кьиматар, гъадагъуб. 8. Элмира, латаккна,
гъягъюб. 9. Муслимат, картфариз, руг, тувуб.
1. Предложениейин к1улин членар фундар ву?
2. Подлежащее фтиз к1уру?
3. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?
4. Диш дополнение фтиз к1уру?
5. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?
6. Сказуемое фтиз к1уру?
7. Думу фицдар суалариз жаваб шулу?
8. Дибик1ну разбор ап1руган подлежащее, диш
дополнение ва сказуемое фици жара aпIypy?
§ 16. Предложениейин кьюбпи дережайин
членар
Определение
|| Предложениейиъ шейънан ери, кьадар, эйсивал,
тялукьвал улупру ва фицир? фициб? шлин? фунур?
фунуб? фукъан? швнурпи? швнубпи? к1уру
суаларикан сабдиз жаваб шулайи кьюбпи
дережайин члендиз определение к1уру.
Месела: Гъатху к1ажар ккахъра к1уру
предложениейиъ гъатху -фицдар? к1уру суалназ
жаваб шула ва думу гаф определение ву.
Определениейи предложениейиъ прилагательноейин,
причастиейин, тартибнан числительноейин,
ччвурнан еринарин ва тевбан падеждиъ айи
существительноейин йишв бисуру.
59-пи илч1ихуб. Шиир урхай. Фицир? фициб? шлин?
фтин? фунур? фунуб? швнур? швнуб? к1уру суаларикан
сабдиз жаваб шулайи гафар улупай.
Азадвалин асул, бина дюн'яйиз
Мюгькам вуйи шибрит1 ипу йигъ ву гъи.
Аьсрар'инди зулмикк гъаши халкьариз
Азад вуйи уьмур гъабши йигъ ву гъи.
Кюгьне девир кечмиш, ч1уру замана
Ургуд гьюлериз гат1абхьу йигъ ву гъи.
Муч1у йишвкан ригъ удубч1вну йигъ гъабши,
Акувалин улар т1ау йигъ ву гъи.
Фягьла нежбриз цIийи, азад гьюкумат
Лап яратмиш гъап1у нурлу йигъ ву гъи.
Азад деврин гьякь мюгькам вуй аьдалат
Яратмиш гъап1у шадлу йигъ ву гъи.
(Къ.Р.)
60-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи прилагательнйир, числи
тельнйир, ччвурнан еринар чпиз хаc вуйи
существительнйирихъ хъаъри, ибарйир дюзмиш ап1инай.
Аьхъю, к1ару, гъвандин, юкьур, миржибпи, ч1илли,
рукьан, кьюрд, дуст, ритин, ккуртт, класс, тахта, уста.
61-пи илч1ихуб. Зиихъ учву дюзмиш гъап1у
ибарйирикан учвуз ккунистар юкьуб ибара гъядягъну,
дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ
дик1ай. Определенйириккан лепе ц1ар ккадатай.
62-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан
саб, сказуемйириккан кьюб, определенйириккан лепе ц1ар
ккадатай. Определенйириз суалар дивай ва дурар фуну
ч1алнан паяр вуш, йипай.
Дахабгнайи жил мархьлиз ухдитIан ккилибгурайи.
Гьарсаб лит1ан жилик кубк1убси, диди бишируг
жилилан гъит1ибккуйи ва дидин ерина учв гьадушв'ин
фаркьат шуйи. Саб хайлин арайиъ мархь убгъбалан
кьяляхъ, зав ачухъ хьуз хъюбгъю. Думу чаин али к1ару
амсар алдауз гьацира ухдитГан ккилибгурайи. Дидиз
кюмек вуди ригъ гьудубч1вру терефнахъан хъиврайи
мик1ари амсар-дифарин лижар са-сабди ут1укку.
(А.Ж.)
63-пи илч1ихуб. Текст урхай. Определенйир фициб
суалназ жаваб шулаш ва предложениейиъ фуну гафнахъди
аьлакьайиъ аш, йипай.
Гьяснан шубуд йис гъабшиган, аба гъак1ну. Касиб
хизан вуйи. Абара гъачГихъантина, дуланажагъдин гьял
хъана пис ч1уруб гъабши. Аьхю бабра гъач1и. Йирхьуд
йисаъ айи чира бит1ари кечмиш гъап1у. Гьясназ агьли
духьнайи дадат1ан имдайи. Ут1усу гарпДларин, хъунти
хъюхъ гъяйи Гьясан касибди, уьзриккди дуланмиш
шули айишра, чагъир, ац1у жандкинур вуйи. Дада
гьаммишан гвач1ниндиан хябяхъдизкьан чпин гъулаъ
девлетлуйин хулаъ лихури шуйи.
(Б.М.)
Дополнение
Мутму (шейъ) улупру ва актив падеждилан
гъайри имбу падежарин суаларикан сабдиз жаваб
шлу кьюбпи дережайин члендиз дополнени е
кIуру. Месела: Мазну абайиз китаб урхура к1уру
предложениейиъ фу? - китаб ва шлиз? абайиз
к1уру гафар дополненйир ву.
Дополненйир глаголарихъди, глаголикан
духьнайи членарихъди аьлакьайиъ шулу.
Дополненйир существительнйирикан, ччвурнан
еринарикан, глаголин асул формайикан ва
существительноейин йишв'ин ишлетмиш дап1найи
фуну ч1алнан пайнакан вушра шулу.
64-пи илчIихуб. Предложенйир урхай. Жара дапIнайи
гафар, чиб тялукь вуйи гафарра хъади, гъядягъюри дикIай.
Асас гафналан асиллу вуйи гафназ суал дивай.
1. Урхурайидари багъдиз бер йивура. 2. Художникди
уьру рангниинди шикил зигура. 3. Мялимди
аьшкьниинди зегьметнан дарc кивра. 4. Шуру гвачIнин
ухди нирихъ дадайин ккурттар урччура. 5. Совхоздин
рабочйири келемар ккадатIурайи. 6. Физкультура
дарснаъ баяри гизафси тупмаргъ апIури шулу. 7. Халачачийи
лап зарбди гугар кахьуз хъюгъю.
65-пи илчIихуб. Текст кибик1ай. Подлежащйириккан
саб, сказуемйириккан кьюб, дополненйириккан кьат1 ц1ар
ккадатай.
Володяйи дарсар аьшкьниинди ва рягьятди
дургъуйи. Учв бай зирекур, зигьим айир вуйи. Дидлан
савайи, аьхюну чвена чиси, ич гагайи думура, туву
табшуругъ дикъатниинди ва марцциди тамам ап1ури,
вердиш дапIнайи. Классдиъ даре ктибтру вахтна Володя
гизаф дикъатниинди хъпехъуйи, гьадди бализ дарснаъ
аьгъю гьабшиб текрар апIуб чIяаьн шуйи. Мяъли апIувал
Володяйиз ккуниб вуйи, мукьминра бажаранвал кайи,
дидин ужуди гъаври шуйи.(Б.-Бруевичдинубдиан).
66-пи илчIихуб. Урхай. КIулин членариккан ва
определениейикканна дополнениейиккан цIарар ккадатай.
Дурар фицдар суалариз жаваб шулаш, йипай.
Дербент кюгьне заманайин шагьрарикан саб ву.
Думу Каспий гьюлин гъирагъдихъ хъа. Шагьрилан
зурба гъванарикан дап1найи ягъли бару илт1ибк1на.
Думу бардин саб пай цалар гьамусра сагъди ими.
1. Абумуслим Жяфаровди гизаф ужудар шиърар
гъидик1ну. 2. Зурба мик1лу гвач1ниндизкьан сес ипну.
3. Ухди удуч1ву кюкйири жигьиларин юк1вар шад
гъап1у. 4. Апрелин аьхиризкьан аьхъю йигъар гъахьну.
67-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарикан
предложенйир дюзмиш ап1инай. Предложенйир дик1ай,
дурар членариз жара ап1инай.
1. Пионерари, ктибтуб, аьжайиб, поход. 2. Чекмечи,
туфлийир, рас ап1уб. 3. Доярка, хюнйир, ккудурзуб.
4. Марччлихъан, сивиъ, швут1рам, йивуб. 5. Уьрдгери,
нир'ин, сирнав, ап1уб. 6. Зурначи, машквар, зурна,
йивури, шуб. 7. Ужудар баяр, колхоздин, хярар,
уршвуз, гъягъюб. 8. Комбайнер, хьадан мягьсул, уч
ап1уб.
Обстоятельство
Ляхин, гьядиса арайиз гъюбан жюрбежюр
саягъар, вахт, йишв улупру ва наан? фила? гъаз?
фици? фтиз гюре? фу себебназ? к1уру суаларикан
сабдиз жаваб шлу кьюбпи дережайин члендиз
обстоятельство к1уру. Месела: Гвач1нин
(фила?) зарбди (фици?) кулак ут1убччвнийи.
Обстоятельствйир гизафси глаголариз
(сказуемоейиз) тялукь вуди ва дурар ачухъ ап1ури
шулу. Обстоятельствйир мянайиз дилигну
сабшвнуб жюре шулу.
68-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ибарйир, аьксина
мянайиз ибарйириинди дивай.
1. Накь зарбди мик1 хъивнийи. 2. Клубдиз гизаф
халкьар уч духьна. 3. Йиз чве урхуз душна.
4. Мурадлихьан кетIерццну мектебдиз гъюз
гъабхьундар. 5. Хябяхъдиз ляхин ап1уз шлу вахт имийи
(М.Ш.) 6. Рапак ут1убччву сел ич гъулаз хъубкьу.
7. ГвачIнин ухди вари жямяаьт ляхнариина гъягъюз
рякъюъ уч1вну. 8. Жик1уз гъушу баяр лап кьаназ
ригъдикк дахъну гъузу.
69-пи илчIихуб. Исихъ тувнайи ибарйир, аьксина
мянариз ибарйириинди дигиш апIури, дикIай. ИлчIихуб
тамам апIруган, гьаму чешнейикан мянфяаьт кадабгъай.
Наан? Наънан?
Хулаъ учIвуб хул'ан удучIвуб
Москвайиз гъюб; дагълариз гъягъюб; жибдиъ ивуб;
классдиъ архьуб; столихъ деуб; мани уьлкйириз
т1ирхуб.
70-пи илч1ихуб. Жара дап1найи обстоятельствйир чиб
тялукь вуйи сказуемйирра хъади кидик1ай.
Обстоятельствйириз суалар дивай.
1. Мектебдиъ йиз чи аьшкьниинди урхура. 2. Кьюрдну
малариз гизаф алаф харж шулу. 3. Хябяхъ гъабшиган
маларин лиж гъулаз гъюри шулу. 4. Кьади Хивна почта
хуз гъупгау. 5. Мурад адашдихъди ярквраз гак1влар
гьязур ап1уз гъушну. 6. Йигъну зегьмет гъизигуриз,
йишвну ужуб нивк1 гъюру.
71-пи илчIихуб. Предложенйир, схемайиинди членариз
жара апIури, тетрадариъ дикIай.
Схемайин чешне:
1. Биц1и Аьлди аьшкьниинди китаб урхура. 2. Селим
гъулан мектебдин хьубпи классдиъ урхурайи бай вуйи.
(М.М.) 3. Гизафси дугъаз ккунидарра мудрар, ччилар,
к1арар, даяр вуйи. (М.М.) 4. Селим маш завузди дахъу.
(М.М.) 5. Ибрагьимди хурагнак хилра кучдар. (A.M.)
6. Чубнари эрг'вал йивурайи. (М.Х.)
72-пи илчIихуб. Жара ап1бан лишнарикан мянфяаьт
ктабгъури, предложенйир членариз жара ап1ури, дик1ай.
Гъидирчнайи гьярфар гъяай.
1. Узу уртахъди жар... дарин хут1лар у...зураза.
(М.Ш.) 2. Увуз швнуб р...бейин у...зру жил авуз,
Макьсуд? (М.Ш.) 3. Халис хьад...кар сарун улу...кьну.
4. Мурсали д...скайик мис.лар гьял aпIypa. 5. Жанаврари
и...ру вахтна к1ураб-мураб зат к1у...дар. 6. Волга
нир Каспий гь...лиз ахмиш шула. 7. Йиз дустар,
гьав...йиан т1и...хурайи гьагъму ничх...р
ря... къюрайчвуз?
(Аяв Акавов )
73-пи илчIихуб. Предложение, исихъ тувнайи
таблицайиз асас духьну, членариз ва ч1алнан паяриз жара
ап1инай.
Хяраъ, уьру, элвен, гъатху кюкйир битмиш шула.
Предложениейин
Гаф Суал ЧIалнан пай
член
хяраъ наан? Обстоятельство существительное
1. Предложениейин кьюбпи дережайин членар
фундар ву?
2. Дополнение фтиз к1уру ва думу фицдар суалариз
жаваб шулу?
3. Определение фтиз к1уру? Думу фицдар суалариз
жаваб шулу?
4. Обстоятельство фтиз к1уру?
5. Метлебназ дилигну, обстоятельствйир фицдар
жюрйириз жара шулаш, фикир тувай.
6. Шиклиз лигай. Учву фици спортдиин машгъул
шулаш, кидибтай.
§ 17. Саб жинснан членар кайи
предложенйир
Предложениейиъ саб члендиз тялукь шули,
сабсдар суалариз жаваб шлу членариз
предложениейин с а б жинснан членар к1уру.
Месела: Хяраъ диркьи, лизи, уьру, гъатху, беневш
кюкйирин кунц1 гъап1унча.
Саб жинснан членар саб-сабдилан асиллу
шулдар ва ктухбан нугъатнахъди к1уру. Саб
жинснандар хьуз мумкин ву к1улин ва кьюбпи
дережайин членарра.
74-пи илчIихуб. Предложенйир дик1ай, саб жинснан
членариккан ц1арар ккадатай. Дурар фуну ч1алнан паяр
вуш, йипай.
1. Йиз чуччу гвачIнин ухди аьхнар ккадагъуйи,
мургул йивуйи, мал ар ч1атна ут1урккуйи. 2. Абайин
улихь суфрайиин памадрар, вичар ва жихрар алийи.
3. Адаши мектебдиз гъягъюрайи шураз ручка, кьалам,
резинка ва портфель гъадагъну. 4. Халачачийи чан
халачийик элвен, ал, диркьи, ук1у, уьру ва к1ару рангар
кит1ра. 5. Мислиматди чан бистниъ я йигъ, я йишв
дарпиди зегьмет зигура. 6. Шагьриъ урхурайи баяршубариз
гьарган кино, театр, цирк, футбол ва жара
мушгъулатар ади шулу.
75-пи илч1ихуб. Шиир бик1ай. Предложениейин саб
жинснан членар агай ва дурариккан ц1арар ккадатай.
Уьмур гъубшну ич дадайин саб гъулаъ
Дагъдин гъарз'ин дивну айи саб хулаъ.
Гизаф йисар гъушну гъавриъ адарди,
Рягьятвалар ашна адарш аьгъдарди.
Кьюрдну йифукк, чвну мархьликк гъилицну,
Йигъан кьюбан ч1урарилан илдицну.
Хьадну гюрчег кюкйир гъут1ну сивариъ,
Гъабгъу булгъин сес ат1абгну ибариъ.
Сабан дагъдиъ, жилар писди дут1урччвну,
Хулар ахьган, вари гъул'ан удуч1вну.
Имдар вахтна ап1уз шлу саб чара,
Ич дадара гъулхьан гъахьну лап жара.
(Ю.Б.)
76-пи илч1ихуб. Юкьуб саб жинснан подлежащйир кади,
юкьуб саб жинснан сказуемйир кади предложенйир
дюзмиш ап1инай.
Саб жинснан членар союзариинди кит1ну адру
вахтна, дурарин арайиъ запятая дивру. Месела:
Шару ярквраъ пирпун, мяхъюн, мухъан, хярдин
гъарар а. Запятая дивдар, эгер предложениейин
членар ва союздиинди китГраш. Месела: Увуз ихъ
яркврар ва дагълар багъа вувуз.
77-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар ишлетмиш
ап1ури, саб жинснан членар кайи предложенйир дюзмиш
ап1инай.
1. Мал ар, марччар. 2. Мае, айран, никк. 3. Элвен,
лизи, гъатху, к1ару. 4. Ихтилатар, махъвар, мяълийир.
5. Ергуб, жаргъуб, жик1уб. 6. Шагьрар, заводар,
фабрикар. 7. Дарги, гъуллугъ, авар, лезги, табасаран.
8. Зарбди, сес хъади.
78-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи абйирин гафариъ саб
жинснан членар агай. Лазим вуйи препинанияйин ишарйир
дивай.
1. Жарари гъап1уб хилариз рягьят жвуву гъап1уб
к1ваз рягьят. 2. Ляхин жарарин ад жвуван. 3. Суал
фициб вуш жавабра гьациб шулу. 4. ДапДаркну деъ
дюзди улх. 5. К1ваъ саб мелзниин жараб. 6. Жарарин
сир увуз к1уруш яв сир тмунуризра к1уру. 7. Абайи
бализ т1умт1ин багъ тувну бали абайиз т1умт1ин каб
гьяйиф гъап1ну. 8. Гъван гъюрд'ина гъябгъюр, бала касибриина.
9. Уж'влиз - кьимат писвализ нянат тувру.
10. Гашу хул'ан ут1уккур гъяц1лишну хулаъ уржур.
79-пи илчГихуб. Тувнайи саб жинснан членар кайи
предложенйир лазим вуйи нугъат уьбхюри урхай. Дурар
саб жинснан фуну членар вуш, йипай.
1. Ич совхоздиз тракторар, машинар, комбайнйир
а. 2. Гъуландар багъбанчивалиин ва малдарвалиин
эллешмиш духьна. 3. Совхоздин бистниъ ужудар
келемар, кьут1ар, картфар хъуркьна. 4. Хут1лариъ,
хярариъ, багълариъ лихурайи гъуландарин сесер
ерхьуйи. 5. Хиварин хозмагдиъ гаран, рукьан, шюшдин
гъабар масу тувра. 6. Пягьливнариз лигуз жигьил
шубар, кьаби гъарйир, биц!и баяр, аьхю адмийир
дуфнайи. 7. Узу биц1иди вуйиган, ич адаши аьрабайиъ
итуйи, гьяивнихъ хъитуйи ва гьяивниин илитуйи.
§ 18. Ккат1ат1арццу ва ккат1арццу
предложенйир
Табшуругъ. Предложениейин к1улин членар агай.
Арчул терефнаъ айи предложенйиринна гагул терефнаъ
айи предложенйирин арайиъ фициб фаркьвал аш, йипай.
1. Жакьв рабхура. 1. Гьарин цирклиин али
жакьв аынкь кади рабхура.
2. Даттли уь-уь anlypa. 2. Ахсрар ккивайизра
зангар даттли зарбди уьуь
anlypa.
3. Аба даахна. 3. Дивандиин кьаби аба
сакитди даахна.
Анжагъ к1улин членарикан арайиз дуфнайи
предложенйириз аьдатнан ккат1ат1арццу
предложенйир к1уру. Месела: Жакьв рабхура.
К1улин членарин гъайри кьюбпи дережайин
членарра кайидариз аьдатнан ккат1арццу
предложенйир к1уру. Месела: Гъарин
цирклиин али жакьв аъшкъ кади рабхура.
80-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай ва к1улин
членариккан ыДарар ккадатай. Ккат1ат1арццу
предложенйир улупай.
Хъухърумар гъап1у. Мархь и л иву. Кючйир вуйибси
биц1и нирар гъягъюз хъюгъю. Инсанар, мархьлихьан
гуч1 дубхьну, далдайикк ккуч1внийи. Кьюркьлин ц1а
гьеребчу. Мархь гъалинди убгъуз хъюбгъю. Вари
терефарихъанди муч1у гъабхьи. Саб арайилан мархь
яваш гъабши. Зав марцц гъабхьи. Ригъ гьудубч1ву.
Дюн'я аку гъабхи. Биц1идар са-сарди хулариан удучГвуз
хъюгъю.
81-пи илч1ихуб. Гьаму ккат1ат1арццу предложенйир
ккат1арццай. Дюзмиш гъабши ихтилатниин к1ул иливай.
Зенг гъиву. Баяр деу. Мялим гъафи. Вари ккебехъу.
Раккник кучу. Фарман уч1ву. Мялимди гьерху. Фармну
к1ул эбху. Урхурайидар гъяаьлхъю.
82-пи илч1ихуб. Саб жинснан членариккан цIарар
ккадатури, предложенйир кидик1ай.
1. Майдандиин к1арари, ччилари, мудрари ук1 ип1ура.
2. Йигъ ригъ алиб, амма мичIлиб вуйи. 3. Шем'яйи
тукандиан кьалмар, тетрадар ва перйир гъадагъу.
4. Баяр-шубар гьяятдиъ жаргъура, ергура. 5. Мик1
гагь явашди, гагь зарбди хъиврайи. 6. Йишвнура,
йигънура даърахрур му гьапГрур ву? Гьарарин
к1ак1аригъ гагь сесер ап1ури, гагь мукьмар ап1ури
фицдар-вуш дугъаз зат дярякъстар ничхрар ергури айи.
Табшуругъ. Учву ц1арар ккадату гафар предложениейин
фуну членар вуш, йипай.
1. Ккат1ат1арццу предложенйир фицдариз к1уру?
2. Ккат1арццу предложенйир ккат1ат1арццдарихьан
фит'инди жара шула?
Аьдатная предложение разбор ап1бан къайда
1. Предложение урхай.
2. Пубан кьастназ лигну предложениейин фуну жюре
вуш, йипай.
3. К1улин членар агай.
4. Кьюбпи дережайин членар айивализ дилигну,
предложениейин жюре тяйин апГинай.
5. Предложениейиъ кьюбпи дережайин членар аш,
дурар агай.
Мелзналан разбор ап1бан чешне.
Ук1у зав'ин к1ару дифар улуч1вура. My
предложение хабар тувбануб ву. К1улин членар - дифар
(подлежащее), улуч1вура (сказуемое). Предложениейиъ
кьюбпи дережайин членарра а, гьаддиз думу
ккат1абццуб ву. Дифар (фицдар?) к1ару - определение.
Зав'ин (фициб?) ук1у - определение.
Дибик1ну разбор ап1бан чешне.
Ук1у зав'ин к1ару дифар улуч1вура.
§ 19. Обращение
Ихь улхбариъ ухьу cap касдиз дих ап1руган,
дугъахъди улхруган, дугъан фикир
ктибтураиибдиина жалб ап1бан бадали, думу касдин
ччвур бисурхьа. Месела: Яда, Исмаил, уву ич хулаз
гъаз гъафундайва?
Шлихъди улхураш, шлихьинди илт1ик1наш,
гьадму кас улупру гафназ вая гафарин ибараииз
обращение к1уру. Месела: Асли, къябак кайир
ишуз мигъитан кГуру предложениейиъ Асли к1уру
гаф обращение ву.
Аьдат вуди обращение ччвур падеждиъ айи,
существительное шулу: Мягъяммад, закур
кьюридра сивиз ук1 убшвуз гъягъюрхъа: саспиган
обращение существительноейин йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи прилагательное вуди шулу:
Хъебехъ узухъ, ужу р.
Гизафси обращение инсанарихьна илдицнайидар
шулу. Шиърариъ, поэзияйиъ жансуз шей'арихьна,
гьяйванатарихьна илдицнайи обращенйирра шулу.
Арабир обращениейихъ чаз тялукь вуйи жара
гафарра {эй, я, дусткас, ягъадаш, я бай, аман жан
ва гь. ж.) шуб мумкин ву.
Предложениейиъ обращение саб члендихъдира
грамматикайин аьлакьайиъ ади шулдар, гьаддиз
обращение предложениеиин я к1улин, я кьюбпи
дережайин член вуди шулдар. Обращениейихьна
предложениеиин членарихьан суалра дивуз шулдар.
Улхбаъ обращение дих ап1бан интонацияйиинди,
хъа бик1баъ запятаяйиинди ва дих
ап1бан ишарайиинди жара anlypy.
Обращение предложениеиин к1улиъ ади
гъабшиш, дидихъ запятая вая дих ап1бан ишара
дивру: My рту з, биц1идариз лиг (Ш.Ш.). Я жан
дада! Дяви ккудубк1ну гьамус сумч1ур йист1ан
артухъ ву (Ш. Ш.).
Обращение предложениеиин кьялаъ ади
гъабшиш, думу кьюбиб терефарихъандира
запятйириинди жара anlypy... Месела: Увузра,
Халумагъа, гъадгъвахъан улхуз аъгъю
дубхьнайиси вуки (Ш. Ш.).
83-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи шиир урхай. Дидиъ
обращенйир улупай.
Йиз дуст, ич бай, сагъул увуз, игитриз,
Лап гьарурин юк1вар гизаф шад гъап1у.
Увкан гъахьну намуслу бай аьхириз,
Табасаран халкьдин кьимат за гъапГу.
Рази гъахьну увкан му ихь гъуландар,
Уву дюрхну гьау гьякь вуйи фронтдиз.
Лап багьа ву ихь халкьариз яв гьунар,
Вафалу дуст, Советарин ватандиз.
Дагъдин аслан, фронтдин юк1в, ул уч1ру,
Ифи гъизмиш, к1вак паплар ка, хил рукьан.
Душмниз гъаних, халкь бадали гьунарлу,
Аьбдуллагь дуст, уву гъярдар ич к1ваълан.
(М.Ш.)
84-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи бендар дик1ай.
Обращенйириккан ц1арар ккадатай, дурарихъ лазим вуйи
препинанияйин ишарйир дивай.
Аьзиз дагълар гюзел дагълар йиз Ватан
Хил алдабгъай, ап1уразачвуз хаиш...
Жилир вуйиш, белки, игит шуй узкан,
Гьаз узу бабкан гъахьнийк1ан, вуди риш?
Рубас Рубас Йиз аьзиз нир
Туври тарами шид арсран,
Хиял ап1ин, гьаригъ йимиш,
Фу бадали узу инсан
Гъап1унвахъа яратмиш?
(Ш.Къ.)
85-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар обращенйир вуди
миржиб предложение дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ
дик1ай.
Совхоз, жигьилар, гъуландар, бюлбюл, юлдшар,
дада, дуст, Дагъустан.
§ 20. Аьдатнан ва ктикьу предложенйир
Табшуругъ. Исихъайи предложенйириъ
подлежащйирна сказуемйир агай.
1. Ц1ирц1ари ликарикк 1. Чвлин йигъар
сес anlypa. улуркьну ва кьарнийир
мани уьлкйириз гъит1ирхну.
2. Чвлин йишв багахь
2. Аьхю мик1ари сес
шула.
anlypa, гъавагъдин кюлер
тГурччвура, гъатху к1ажар
жилиина ахьра.
Гьаму предложенйирикан фундар аьдатнандар ва
фундар ктикьдар ву?
Ктикьу предложенйир швнуб аьдатнан
предложенйирикан арайиз дуфна?
Ктикьу предложенйирик кайи аьдатнан
предложенйирин арайиъ фицдар ишарйир дивна?
Предложенйираьдатнандар вактикьдар
шулу. Ктикьдар кьюб вая сабшвнуб аьдатнан
предложенйирикан арайиз дуфнайидариз к1уру.
Месела: Ахсрар ккиву, ва учу рякъюъ уч1вча.
86-пи илчЬгхуб.Шиир кибик1ай. Подлежащйирикканна
сказуемйириккан ц1арар ккадатай. Аьхиримжи бенднаъ
айи таредложенжирита схема дюзмиш ап1инай.
Ч е ш н е : Гьарубдик чан уйин кайи, сулу вари
хътирчуйи.
Жан бай, хъебехъ, аннамиш ап1ин йиз гаф,
Гъит думу вуз гъюру уьмриз даре ибшри!
Ватандиз хайир тув, душмниз мап1ан инсаф,
Гъит яв ччвур варидиз машгьур ибшри.
Ужуди аьгъю дарап1ди хасият,
Алахъу кас уьмрин дустди мидисан.
Уьмриъ бахтлу йихь! Anlypsa васият:
Дугъри юлдаш гъадагъуз шулдар йисан.
(П.Кь.)
87-пи илч1ихуб. Предложениир урхай. Ктикьу
предложенйир швнуб аьдатнан предложенйирикан арайиз
дуфнаш, йипай.
1. Гьясан гьяйвниинди гъягъюрайи, дугъан шей'ар
айи фургъунра кьяляхъ хъайи каравандихъди гъюрайи.
2. Ригъ алабхънайи, гьавара лалди вуйи. 3. Сабпи
ражари узу гьергунза, хъа узу дугъу гъагну. 4. Чубнар
рякъюри ад айи, хъа дурарин сесер ерхьурайи. 5. Акв
мялум гъабши, сиягьятчйир али йишвлан гъиришву.
6. Дугъаз хал адайи, уьл адайи, дугъаз мани anlpy ва
жан-юк1в anlpy кас адайи, амма дугъу дерд-гъам
зигдайи. 7. Я кючйириъ, я хулариъ адмийир имдайи вари
гъулан исккан к1ак1нахъна уч духьнайи. (Т.М.).
Табшуругъ . Ктикьу предложениирик кайи аьдатнан
предложенйир чиб-чпик фици кит1раш ва фици жара
anlypain, фикир тувай.
§ 21. Союзар кайи ва союзар ктру ктикьу
предложенйир ва дурариъ дивру ишарйир
Кпикьу предложениейиъ айи аьдатнан
предложенйир чиб-чпик я сеснан нугъатниинди
ясан союзарин кюмекниинди кит1ру. Месела:
1. Гвач1ин дубхъна, ахсрар ккивра аскканди.
2. Кьюрд хъубкъра, амма гъавйир маниди ими.
БикГруган ктикьу предложениирик кайи аьдатнан
предложенйир чиб-чибхьан запятйириинди жара
anlypy.
88-пи илч1ихуб. Сифте союзар ктру, хъасин союзар кайи
ктикьу предложенйир кидик1ай. Илч1ихбан кьюбпи пайнак
кайи предложенйир членариз жара ап1инай.
I. Думу булагъ гьадмукьан биц1иб вуки, дид'ан яв
кьушмариз шид тувуз мумкин дар. Учуз душмандиз
ич жил тувуз ккундарчуз, гьаци ич шидра душмандиз
тувидарча. Бали юрт архаинди за гъап1у ва думу
гъюнариинади илипу. Дурар балик кучуз хъуркьдар,
хъа бай дурарин улихь гъвандиз дюзмиш гъаши.
(«Гъван бай» махъвраан.)
П. Уву бизар духьнаву, эрг'вал йивру вахт ву. Йигъар
лисун гъаши, луфар т1ирхну гъафи. Я узуз гъеебхьу
саб ч1уру хабар адар, я йиз кГул'ина гъафи саб балакьаза
адар.
(«Гьюлин гьяйван» махъвраан.)
89-пи илч1ихуб. Аьдатнан предложенйир ва, хъа, амма,
на,ра союзариинди чиб-чпик кит1ри, ктикьу предложенйир
дюзмиш ап1ури, дик1ай. Лазим гъюру ишарйир дивай.
Кьюрд улубкьу. Гьавйир аьхъю гъаши. Узу гализ
марччарихьна гъягъюраза. Уву дагъдиз гъарах.
Марччлихънар сикинди суфрайихъ деънайи. Марччари
ятгъиъ гъебццу ук1 ип1урайи. Гвач1ин шул. Ухьу ухди
гъудужвну марччар ккитархьа. ГьапДишвар гъабхьи.
Хъухърумарин сес ут1убччву. Марччаригъ жанавар
гъябхьу.
90-пи илч1ихуб. Шиърин кьат1 кибик1ай. Учву ишарйир
дюзди дивнуш, ахтармиш ап1инай.
Гъайгъусузар улдудугри ихь рякълан:
К1улиъ т1ауз гьапГраза к1аж ярхлаан
Ватандашар гъягъюрадар йиз к1ваълан,
К1ваз ккунибси кефнаъ а йип дустариз.
Юк1в адруриз дюн'я, уьмур ву фана
Нянат алди дукЬну ккундар саб вахтна.
Багъри Ватан уьбхру касдин вахт дуфна,
Азадвалин женгнаъ а йип дустариз.
Читин вахтна игитур аьжуз даршул,
Бахтлу хьпу илт1ибк1ур дугъан к1ул.
Саб дарш саб йигъ мургужвуваз кьисмат шул,
Зурба гьациб кефнаъ а йип дустариз.
(ЕМ.)
91-пи илчГихуб. Предложенйир урхай. Ва, ра, хъа, амма
союзари наан саб жинснан членар ва наан аьдатнан
предложенйир чиб-чпик кит1раш, йипай.
1. Абйир-бабар ва урхурайидар мектебдин зализ уч
гъаши. Директори собрание ачмиш гъап1у, ва вари
ккебехъну деу. 2. Хябяхъ дубхьнашра, ч1ат акуди ими.
Йигънура, йишвнура пограничникари ихь сяргьятар
мюгькамди уьрхюра. 3. Йиз рякъ жикъиб, хъа гъагъиб
гъабхьнийи. Мурсал ч1атна удуч1вна, хъа Мурад хулаъ
ими. 4. Дашдемирин аба кьабир, амма сагъур вуйи.
5. Гьавйир амсиди ву, амма мархь убгъурадар.
92-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай ва лазим вуйи
ишарйир дивай. Кьюб предложение членариз жара ап1инай.
1. Кючйириъ каскьан имдайи гьаз гъапиш муч1у
дубхьнайи. 2. Яркур гьадмукьан гъалинуб вуйики
жил'ина ригъдин нураркьан хъуркьдайи. 3. Мурад
халуйиз бипДидарихъ хъергуз ккун гъабши хъа дурар
рякъру йишвариъра имдарди гъудургу (Къ!*.) 4.
Хьадан вахт ву вари игниъ а ялгъуз Ханум ляхниъ
адар. 5. Люкьру гагь хлинццар гьат1арццуйи гагь диди
чан к1ул гъарзлан исина эбхуйи (АЖ.) 6. Узу лап ужуди
гъахьунза хъа учву фици гъахьунчва? 7. Хъютли хиф
гъванариина ипну хъа къяркъри думу жил'ина
абхъайиз дибисну ярквраз гъит1ибхну. (Къ. М.)
8. Хябяхъ шулу амма Паша уьл ип1узкьан хулаз
гъюрдар. (М. Ш.)
93-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи аьдатнан предложенйир
ктикьдариз илт1ик1ай ва лазим вуйи ишарйир диври, дурар
ичв тетрадариъ дик1ай.
I. Ва союз кади: 1. Мик1лу сес агЛурайи. Гьюл
т1убччвурайи. 2. Кючейиан сес гъабши. Баб унч1вихъна
гъушу. 3. Кьавлари мукьам ккебгъу. Жамрар рякъюъ
уч1ву.
II. Хъа союз кади: 1. Узуз тарих ккундузуз.
Аьрифдиз литература ккунду. 2. Трактористари трактор
хъап1райи. Тумчийи тум алабхьурайи.
III. Амма союз кади: 1. Чиг кивнайи. Жилар кьяши
духьнадайи. 2. Шубуд йигъан гъушча. Чюл
ккудубкГурадайи. 3. Сулейман хюрчаз гъушу. Хюрч
гъабхьдар.
§ 22. Диш улхуб ва дидиъ дивру ишарйир
Сар касди гъапи гафар тмунури гьич саб жюре
дигиш'вал адарди тувбаз диш улхуб к1уру.
Месела: Аълисултну баярихъан гъерху: «Ичв
электростанция наанси а?»
Диш улхуб кавычкиириз гъадабгъуру ва аьхю
гьярфниинди ккебгъну бик1уру. Авторин гафар
улихь гъюрайиган, дурарин кьяляхъ кьюб точка
дивру. Месела: Колхоздин председатели гъерху:
«Вари рази вуйин?»
Диш улхбан кьяляхъ авторин гафар гъюруган,
дурар гьарган биц1и гьярфниинди ккергъну
дикГуру.
Табшуругъ. Предложенйир урхай ва суалариз жаваб
тувай.
1. Узу бабаз гьар йигъан 1. Узу бабаз гьар
к1уйза: «Жан баб, гъач йигъан, жан баб, гъач
ярквраз гъягъюдахьа!» ярквраз гъягъюдахьа,
2. «Гъучагъ вува, аьх к1ури шуйза.
ап1увал хъавухъ, 2. Бабу, йиз гъучагъ
удукьувалра шулвухъ», - вува, аьх ап1увал хъавухъ,
к1ури, бабу йиз тяриф удукьувалра шулвухъ
ап1уйи. к1ури, тяриф ап1ури
шуйи.
1. Жара дап1найидар шлин гафар ву?
2. Фуну предложенйириъ думу гафар дигиш дарап1ди
ва фуну предложенйириъ дигиш дап1ну тувна?
3. Балин ва бабан гафар ухьухьна рукьуз кюмек
ап1урайи гафар фундар ву?
Авторин гафар Диш улхуб
1.Аьлисултну баяри- «Ичв электростанция
хьан гьерху: наанси а?»
2. Аьхирра баярин «Мукьан ужуди
багахьнаси душну дугъу инсанарин юк1вар шад
(Шингъру) гьерху: ап1урайи игитар фужар
ву?»
94-пи илч1ихуб. Сесниинди диш улхуб жара ап1ури,
предложенйир урхай. Диш улхуб жара ап1бан бадали
дивнайи ишарйир улупай.
1. Девриш дугъахъди улхуз хъюгъю: «Уву гьап1рава,
биц1ир, йиз аьрабайиз рякъ тувуз ккадарива?»
2. Бит1 гъябкъюбси чиркквари гьарйир гъап1у:
«Кюмек ап1инай, кюмек апГинай!»
3. «Узу ич хул аз хьади гъарах!» - т1алаб гъап1у бали.
4. «Узу гьязур вуза», - гъапну девришди.
5. «Узу зазаригъ вердиш вуза, - гъапну
Гъют1рахьми. - Инжиквал адарзуз».
Табшуругъ . Зиихъ тувнайи предложенйирин
схемйир дюзмиш ап1инай. Диш вуйи улхуб кавычкйириз
гъадабгъай, лазим вуйи ишарйир дивай. Авторин гафар
лепе ц1арниинди, диш улхуб диш ц1арниинди улупай.
95-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай, хъасин кидик1ай.
Диш улхуб, нДарар ккадатну, жара ап1инай.
1. «Хил алдабгъ, бабкан дубхьну йисра дариз», к1уру
ччилу. 2. «Дийигъай, чвйир, дийигъай!» - ч1игъ
anlypy маймни. 3. «Гъавум, узу мюгьтал вуза: уву
хьадну гъилихнийва?» - к1уру дидиз зимзру. 4. «Агь,
уву, уьж! Агь, язид!» - мушв'ин кьасабри Мурадлиз
тягьнийир йивуру. 5. Дугъу, гъагъиди за духьну, гъапи:
«Узухыга Мусакайиз дих ап1инай». (С.Аъ.) 6. «Учу
ляхнихъан хътакуз ккадарча», - гъапи баяри. (М.Ш.)
К1ваин уьбхяй
1. Диш улхуб хабар тувбан предложение вуди
гъабшиш, дидин кьяляхъ запятаяна тире дивру
(« », — ...).
2. Эгер диш улхуб гьерхбан вая дих ап1бан
предложение вуди гъабшиш, дидин кьяляхъ дуфну
ккуни ишарана тире дивру. (« !-...) (« ? 96-
пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Лазим вуйи
ишарйир диври, диш улхуб авторин гафарихьан жара
ап1инай.
1. Мялимди гьерху Хулаз фициб табшуругъ тувна,
баяр.
2. Сабири жаваб туву Хулаз миржибпи параграф ва
хьуцДурна юкьубпи илч1ихуб тувна.
3. Узуз даре пуз ккундузуз гъапи урхурайири
сирайихъан за шули.
4. Юлдшар, архаин йихьай! Хил за дап1ну гъапи
Сулейманди.
5. Кьарнийир т1ирхура шад гъаши бипДир.
6. Уву наънан вува, юлдаш гьерху председатели
жигьилихьан.
97-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир, авторин
гафар хъаъри, диш улхбаз илт1ик1ай.
Ч е ш н е : Мирзагъа ужур ученик ву. «Мирзагъа
ужур ученик ву», - гъапи мектебдин директори.
1. Гъулан малар сивиз хъаъна. 2. Мектебдин бистниъ
урхурайидари гизаф зегьмет зигура. 3. Ярхлаъ акв
мялум шула. 4. Селимат гъулан мектебдин юкьубпи
классдиъ урхура. 5. Дугъан ччвур Бейдуллагь ву.
6. Сунайи сабпи сортнан халачи гъубхну. 7. Тукандиз
тетрадар гъахну. 8. Русланди вичар адат1ура.
9. Дарсариъ учу урхури, бик1ури шулча.
1. Диш улхуб фтиз к1уру?
2. Бик1руган диш улхуб фици жара anlypy?
3. Авторин гафар фундариз к1уру?
4. Авторин гафар диш вуйи улхбан улихь хьайиган
ва кьяляхъ хъайиган дивру ишарйирикан кидибтай.
§ 23. Диалог ва дидиъ тире
Кьюрин ва кьюрилан артухъ инсанарин улхбаз
диало г к1уру. Диалог дюзмиш шулайи
суаларизна жавабариз репликйи р кГуру.
Бик1баъ сюгьбатнаъ иштирак шулайи гьарсарин
улхуб аьхю гьярфниинди ва ц1ийи ц1арнаан, улихь
тире дивну, ккебгъру.
Месела: Сад йигъан гъуланжакъв ярквраз т1ибхури
шулу. Рякъди гъягъюрайи нежбри дидхъан гъерхру:
-Я жакъв, ягъур ибшри, наана гъябгъюрава?
-Ярквраз гъябгъюраза, халу, - жаваб туеру
жакьвли.
- Ярквраз гъап1уз гъябгъюрава, жакъв?
- Т1улариз гъябгъюраза, нежбер халу.
- Т1улар гъаз вуяв?
-Хал ап1уз, вуйиз.
-Хал danlny гъаз вуяв?
- Швушв хуз, хал ккебгъуз.
(Халкь.)
98 -пи илч1ихуб. Лазим вуйиси препинанияйин ишарйир
диври, текст бик1ай.
Бална Гьябал к1уру кьюр дуст Дербент шагьриз
гъягъюз рякъюъ уч1вну. Саб кьадар рякъ гъягъбалан
кьяляхъ мурари сари-сарихьан гьерхру. Ухьу
гъягъюрахьа. Хъа душваъ улхру ч1ал ихьуб дар - тюрк
ч1ал ву. Ухьуз думу ч1ал аьгъяйинхъа.
Щибди аьгъязуз к1уру санури.
Гьаган улхаган к1уру тмунури.
Мен мен мен к1уру Гьябали
Мен фу к1уру гаф ву
«Мен» узу к1уру гаф ву к1ур.
Дициб бипДи ч1ал узузра аьгъязуз к1уру тмуну
юлдши.
Гьаган увуз фу аьгъяш улупа.
<
Дата добавления: 2014-12-01; просмотров: 1701;