ФОНЕТИКА, ГРАФИКА ВА ОРФОГРАФИЯ
§ 24. Ккергъбан классариъ сесерин
ва гьярфарин гьякьнаан аьгъю гъап1дар
текрар ап1уб
104-пи илч1ихуб. Р. Гьямзатовдин «Бабан ч1ал» к1уру
шиир дикъатниинди урхай. Жара существительнйир
гъядягъюри, кидик1ай. Гьар гафнаъ швнуб сес аш йипай,
ва дурариин ударение дивай.
Бабкан гъахьунзу узу тик дагълариъ,
Душваъ гъяр'ан зарбди жабгъурайи нир.
Йиз кьяб'ин бабу, ипну чан к1ул мухриъ,
Авар чГалниинди кГуйзуз мяълийир.
К1ваинра илмишул, мумкин ву, дугъан,
Узу йиз уларлан нивгъар рузури,
«Дада» к1уру гаф вуди сифте варт1ан
Гъапи йигъ гъахи авар ч1алниинди.
Адашди ктитури шуйзуз махъвар,
Дицдар сарун сариканра гъерхьундарзуз.
Даршул дицдар уччвудар, сюгьюрлудар Дурар
бабан ч1алниинди ктитуйзуз.
БипДиган узуз мяълийир ва махъвар
К1ури гъаши йиз бабан ч1ал ккундузуз.
Амма, варидарикан дап1ну дустар,
Ярхла йишвар жара ч1алну улупзуз.
My ч1алну узуз йиз ватан улупну,
Думу таниш дару йишв айиб дар гьич.
Ва узу, дагълуйин бали, лап к1ваан
К1ураза: гьадмура ву йиз ч1ал бабан.
105-пи илчГихуб. Гафар ерхьури урхай.
Хал, кал, мал, лал, зал, шал, ч1вал, цал, гал.
Гьаму гафарин варидин мяна сабсиб вуйинхъа?
Гафар ичв тетрадариз кидик1руган, дурарин мяна
дигиш ап1урайи гьярфариккан ц1арар ккадатай.
106-пи илч1ихуб. 1. Исихъ тувнайи гафар урхай. Гьарсаб
гафназ ц1ийи мяна туврайи ачухъ сеснан гьярфар улупай.
Хал, хил, хюл, хул; гал, гил, Гюл; фал, фил; к1арар,
к1ирар, к1урар; халар, хилар, хюлар, хялар, хулар.
2. Учвура, гъидирчнайи гьярфар гъяъри, исихъ тувнайи
гафарикан нДийи мянайин гафар дюзмиш ап1инай ва гъяу
гьярфариккан щарар ккадатай.
К1...р, к1...р, к1...р; н...р, н...р, н...р; Хали...,
Хали..., Хали...; ш...р, ш...р, ш...р.
107-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи гафарин мяна дигиш ап1урайи ачухъ сеснан
гьярфариккан саб ц1ар, ачухъ дару сеснан гьярфариккан
кьюб ц1ар ккадатай.
1. Халид ва Халил лап улдукьу дустар вуйи.
2. Халилиз Хамиса, хъа Халидриз Халиса к1уру чйир
айи. 3. Эгер у вуз яв палат марцциди гъубзну ккундуш,
ляхнихъ хъайи вахтна халат алабхь. 4. Варта хара
чанта гъадабгъну базариз гъягъюрайи. 5. Серт1ларна
ЗертГлар гъунши гъулар вуйи. 6. Серт1ларин саб пай
Сегьлик к1уру гъулаз удуч1вну гъушнушра, саб кьадар
хизанар душваъ хъана ими. 7. Амма ЗертГлар вари
Огни шагьриз кюч гъахьну. 8. Жавад ухдитГан, жасад
зяиф дубхьну, аьхниъ ахъна. 9. Айбикайи, хялар кьабул
ап1бан бадали, хулар гьязур апГурайи.
§ 25. Фонетикайин гьякьнаан уьмуми
мялумат
Ч1алнан сесерикан улхру илимдиз фонетика
к1уру.
Ч1алнан сесер улхбан гьендемарин кюмекниинди
арайиз гъюру.
Улхбан гьендемар - гъурдлар, кьаркьар, дюд,
ушвнин ва хъюхъярин бушлугъар, мелз, спар ва
к1вант1ар ву.
Улхбан гьендемар
1. Дюд. 2. К1алхан. 3. Ушвнин
бушлугъ. 4. К1вант1ар. 5. Сил-бар.
6. Мелзнан к1ак1. 8. Мелз-нан кьаб.
9. Ушвнин гъваан к1ак1. 10. Ушвнин
гъюдли гъваъ. 11. Ушвнин ижми
гъваъ. 12. Хъюхънин бушлугъ.
Гьарсариз аьгъяди ккунду: улхруган гьава
гъурдлариан ч1атинди адап1урхьа. Думу
кьаркьриъди дюдниъ убч1вру. Дюдниъ сес арайиз
хуру назук пердйир (гажар) а, дурарик ч1атинди
удубч1вурайи гьава кубк1ган, дурар гук1ни шулу
ва сесер арайиз гъюру.
Ч1алнан сесер арайиз гъюбаъ мелзнан,
к1вант1арин ва силбарин вазифа лапра аьхюб ву.
Табшуругъ.
1. К1вант1ар уьлч1юкьну ча, май, хил, халу, саб гафар
пуз чалишмиш йихьай. Гъабхьнийин учвхьан?
2. Гьамус гьадму гафар мелзнан ва силбарин
иштираквал адарди йипай. Пуз шули айин?
3. Hyp, маъ, гьяят - к1уру гафар хъюхънин ппулар
дюч1юркьну пуз чалишмиш йихьай. Учву фу гьисс
гъапГунчва?
108- пи илч1ихуб. Гьаму гафар сес хъади урхай. Гьарсаб
гафнак кайи улхбан сесер швнуб вуш, йипай. Дурар фицдар
гьендемарин кюмекниинди арайиз гыора?
Нагъма, Ч1вурдаф, селлер, илим, ургъ'ар, Мажвгул,
сиф, бай, Эмна, кьамкь, жакьв, швеъ, зав.
Сесер арайиз хурайи пердйир дизигну к1урайи
вахтна, дурар зарбди гук1ни шулу ва сес зил шулу
(зурна, далдабу, ваз), хъа пердйир буш гъап1у
вахтна дурарин гук1нишин зяиф шулу ва сес лал
шулу. (Шаф, пул, Цалак).
109- пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи т1алабар урхай. Дурар
тамам ап1уб гьаз чарасуз вуш, фикир тувай.
1. Гьялак дарди улхай ва урхай.
2. Гафар к1уруган, гьарсаб гаф ва гафарик кайи
гьарсаб сес дабтГну йипай. Гафар хът1юкьюри вердиш
махьанай.
3. Гафарин арайиъ лазим гъюру йишвариин энгел
хьуз дубгъай.
4. Сесерикан гафар дюзмиш ап1руган, сеснан
нугъатариз фикир тувай. Диди хъпехъурайир гафнан
мянайин гъавриъ хьуз кюмек дап1ну ккунду.
5. Ударение ва логикайин ударение дюзди дивуз
к1ваълан магьап1анай. Ч1алнаъ дурарин эгьемиятра
аьхюб ву.
110-пи илчГихуб. П. Ершовдин «Гъузгъун дайча»
махъвраан гъадабгънайи гьаму кьат1 адахъну урхай.
Урхруган, учву зиихъ тувнайи т1алабар тамам anlypam,
фикриз гъадабгъай.
...Йишв гъафи. Гьудубч1ву ваз...
ХутГлиъ гъилицу Иван,
Вари уьбхюри уликк.
Хъасин деу саб гьарикк
Уьлиз йивури кьапДар,
Гьисаб ап1ури хядар...
Сабпну гьацГкьялаъ йишван
«Гьи-гьи!» Гъарабгу гьяйван...
Дишла гъедергу Иван,
ХутГпиз гъилигу хилккан Чардиъ
йифси лизи хвар,
Эрхну гъизилин кушар,
Либцура, фурсар кади,
Чар ч1абк1ури ликари
«Эгье-гьей, угъри, яваш,
Аьхир улупва яв маш...
Аьлхъюри айна уч'ин?
Элеарза яв кьял'ин, К1ури
гъушнийи Иван
Ихтиятди чардигъян
Ва, рижв дибисну гьяйвнин,
Улурсу дидин кьял'ин,
Деу, хилиъ бисну рижв,
Кьяляхъинди улихьишв.
§ 26. Ачухъ ва ачухъ дару сесер арайиз гъюб
Табшуругъ I. Гафар урхай. Дурарин мяна дигиш
шулайивал фит'ан ву?
1. Нар, нир, нур. 2. Камал, камах, дамах, чамах.
3. Гъван, гъян, гъюн. 4. Гъул, гъуш, гъун, гъуз.
5. Зав, заз, зах, загъ.
И. Гьаму гафар тетрадариз кидик1ну, ачухъ сеснан
гьярфариккан саб ц1ар, ачухъ дару сеснан гьярфариккан
кьюб ц1ар ккадатай.
III. Исихъ тувнайи гьярфарикан сабан ачухъ сеснандар,
хъа ачухъ дару сеснандар йипай: гь, б, а, у, с, аь, т, уь, з,
ы, хъ, л, и, ч.
Фуну сесер ушвниан адаъруган гьава ч1атинди
ачухъди удубч1вуру, фуну сесер адаъруган,
мелзнан, силбарин, к1вант1арин терефнаан
манигъвал арайиз гъюру?
Чиб арайиз гъюбаъ ачухъ сесер ачухъ дару
сесерихьан фит'инди жара шулаш, йипай.
Ачухъ сесер арайиз гъюруган, яна ушвниан
адаъруган, улхбан гьендемарин терефнаан саб
жюрейин манигъвал арайиз гъюрдар. Дурар марцци
дихнакан арайиз дуфнайидар ву (а, у, уь, аъ, о
ва ж.).
111-пи илч1ихуб. Макьала, гъидирчнайи ачухъ сеснан
гьярфар гъяъри, кибик1ай. Дидин мянайиз фикир тувай.
Биц1ир...хьан адмийирин к...мек дарди улхуз аьгъю
ап1...з шулинхъа?
Ваъ, думу саб в...хтнара удукьру л...хин дар.
Ил...мдиз биц1идар ч1урдин гь...йванатари:
жан...врари, гъафл...нари, маймн...ри, шве...ри, ва
гьятта марччл...ра д...рхну аьгъя. Ва думу адм...йир гь...
йванатари инсан...рин ч1ални...ди ваъ, хъа учв
гъ...рхю гьяйван...тдин ч1...лниинди улхури гъахьну:
ж...наварси рабг...ри, маймниси ч1в...т1ар ап1ури,
м...рччси рябх...ри. Аьхю зегьметнииндит1ан хъ...син
дур...риз адмиси улхуз ул...пуз шули гъабхь...идар.
Димели адми бабк...н шлуг...нт1ан улхуз шлур вуди
хъиршдар. Думу удукь...вал адмий...рин гьар
йигъ...ндин к1ваант1ан вуйи кюм...книинди арайиз
гъюру.
112-пи илч1ихуб. Учвуз аьгъю Дагъустандин шагьрарин
ччвурар дик1ай ва ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар
ккадатай.
113-пи илч1ихуб. Ачухъ сеснан гьярфариинди
ккергърайи гафар фундар вуш, йипай.
Гъушт1ил, Ярагъ, Вечрикк, Рубас, Афна, сяаьт,
аьраба, кашу, Айханум, Мягьямад, Урзигъ, Шефи,
Ибрагьим, Абумуслим, Хив, ахсрар, Яряли, Зюгьре,
арх, У луз.
114-пи илч1ихуб. Сифте урус ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури,
табасаран ч1алнаъ ишлетмиш дарап1ру, хъа табасаран
ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури, урус ч1алнаъ ишлетмиш
дарап1ру ачухъ сесер кайи гафар гъядягъюри, кьюб
дуниъди дик1ай.
Ризван мектебдиъ «отлично» кьиматариз урхру
ученик вуйи. Уьсманра дугъан кьяляхъ гъуздайи.
Ризванди фотокружокдиъ гьязур гъап1у шиклар Аьдил
мялимдиз гизаф кьабул гъахьниии ва думу шикларин
выставка мектебдиъ ачмиш агЛуб тек лиф дивнийи.
Выходной йигъан Уьмарна Аьйнара мурариз кюмекназ
гъафнийи ва шиклар керхру йишв гьязур гъагЛнийи.
Урхурайидариз шикларик варит1ан «Ич мектебдиъ
ёлка» ва «Аьраба ва машин» к1уру шиклар кьабул
гъахьниии. Сяаьт сабдиъ выставка гьязур
агЛурайидарин багахьна мектебдин директорра адахъу.
Дюз гъапиш, баяриз му чпин сирикан саризра аьгъяди
ккундайи, амма гьап1дивахъа, директорихьан жин ап1уз
шлуб фук1ара ад ар.
Ачухъ дару сесер улхбан гьендемарин терефнаан
саб фициб-вуш манигъвал ади арайиз гъюру (б, в,
д, т, з, ш, с ва ж].
Гьаци хьпаз дилигну садар ачухъ дару сесер
дихнаканна фишфишнакан арайиз гъюру (б, в, ж,
з, хъ, къ ва гь. ж.); тмундар марцци фишфишнакан
арайиз гъюру (п, ф, с, ч, к1, гь ва гь. ж.).
115-пи илч1ихуб. Шубуб-юкьуб ражну д-т, г-к, в-ф,
гъ-гь, хъ-хь, ж-ш сесер ачухъди адахъну йипай. Дурар
улхбан фуну гьендемарин кюмекниинди арайиз гъюраш,
йипай.
116-пи илч1ихуб. Гьаму шиклиз ва табиаьтдин гьялариз
лигури «Гъизилин чвул» к1уру хулан сочинение бик1ай.
117-пи илч1ихуб. Шиир адахъну урхай. Жара дап1найи
гафарик швнуб ачухъ ва швнуб ачухъ дару сесер каш,
йипай.
К1ваз гъапиза: «Сабур ап1ин, йиз аьзиз,
Гьялак мабхьан, шулва хабарсуз бизар.
Ухшар вуди къефсиъ абхъу тек ничхриз
Ебгурава мухриъ йивури хлинццар.
Гъапну юк1ву узуз сабпну пашманди:
«Азад ап1ин шулуш ижми къефсиан.
Белки, айк1ан гъи дюн'яйиъ гьудрубк1ди
Ялав анжагъ ут1убччвурай йиз айт1ан.
Инсанарин арайиъ ерц1уз мирккар,
Белки, уьмриз ц1ибт1ан ккунди имдайк1ан,
Белки, ккунди айк1ан узкан саб удар,
Деебт узу, гъит гьадмукьан хьуз узкан...
(П. А.)
118-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир учвхьан
шлубкьан чкиди урхури, швнуб ражну дюзди пуз
удукьуруш, фикир тувай.
1. Дярч1вгъярин гъюлягъ лизи рижв хъайи iilapy
лич1.
2. Мухан хюйин хьуб хинк1.
3. Хумаъ хьуб хук1у.
4. Халгъарин гъулаъ хьур кавха.
Сарун ихь халкьдин фицдар чки-чкиди к1уру келимйир
аьгъячвуз?
§ 27. Сесер ва гьярфар
119-пи илч1ихуб. Тувнайи гафар сифте ачухъди адахъну
урхай, хъа тетрадариз кидик1ай. Ухьуз рякъюрайи гафар
фиткан арайиз дуфна?
балугъчи силисчи Суварат
габан фягьла астакан
аьмлюхъ жюнерг бегьли
халкь муштулугъ аьраба
уьлке шагьид уьрдег
орден Дербент Шагьзада
Улхруган гафар арайиз хурайи сесер бик1баъ
гьярфариинди улупурхьа. Гьаци вуйиган, сесер
ушвниан адаурхьа ва ихь ибариз ерхьуру. Гьярфар
дик1урхьа ва дурар ухьуз рякъюрхьуз.
Амма, къайд ап1уб лазим вуки, гьарвахтна ухьу
фици улхураш, гьаци бик1урира шулдархьа.
Месела: урхуб, рахуб бирхубстар гафар дигиш
ап1руган аьхириъ айи -«б» «п»-си урхурхьа, (урхпу,
рахпу, бирхпу), амма бик1руган «б»-йиинди
бик1уру.
120-пи илч1ихуб. Предложенйириъ жара дап1найи гафар
кидик1ай. Дурар саб формайиан жара формайиз
илт1ик1руган, фицдар дигиш'валар гъахьнуш, йипай.
1. Келемдин штилар ухдит1ан кудуч1вну, амма
памадрин штилар ктуч1вуз кьан aniypa. 2. Йиз муре л ар
явдарт1ан лизидар вуйи. Лизистар гъюдюхнийиш,
явдарра уччву рангнандар шуйи. 3. Сивинкюлин гьарар
чиб-чпихъди гьюжатнаъ айиси рякъюйи. К1аж
алдабхьру вахт ухдит1ан дуфнашра, дурари мегьел
дучурхнайи гъатхустар к1ажар уьрхюрайи. 4. Ярхла
Оренбург чюллериъ, ригъ бисбаз лигбан бадали, йишв
тешки л гъап1нийи. 5. Палтар дирхбу бабан тГубарикан
урхъар кадахьна, хъа ухьуз дугъан кьадри адархьуз.
6. Яв вари фикир урхбаз сарф ап1ин, аьзиз хтул!
Ихь ч1алнаъ кьюб сеснан йишв'ин саб гьярф (г,
ж, з, уь) ва саб сеснан йишв'ин кьюб гьярф
ишлетмиш ап1барра алахьуру (аь-я, уь-ю).
Месела: 1. гаргар (рабхру) -гаргар (мягьсул)
жилар (инсанар) -жилар (мулкар)
сив (хифран) -сив (дагъ)
зимз (гьяшарат) -зимз (йимишдин гьар)
2. Уълке, уърдег, амма Уьсман, уъмур
вая аъраба мярхяр; уьрушин гъюб.
121-пи илч1ихуб. Предложениир кидик1ай. Жара
дап1найи гафариъ айи я, ю гьярфари фицдар сесерин йишв
бисураш, улупай.
1. Аюбризна Саядриз гагайи сат1ланди мярхяр
гъадагънийи. 2. Юнус, юрккагъ дюбгъну, ярквраан
гак1влар хьадарди кьяляхъ гъафну. 3. Адмийири гъюр
ягъурсузуб вуди гьисаб anlypy. 4. Асият хала Ягь'я
халуйин хпир ву. 5. Хябяхъ шули туристар Ая-Махи
к1уру гъулаз ктахъу. 6. Табасарандиъ яркур адру
йишвар тек-бирра рякъюб мумкин дар.
122-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гъяъри,
предложениир дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ дик1ай.
Кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш ап1урайи ачухъ сеснан
гьярфариккан дДарар ккадатай.
Ягъдигъ, Юргъа, Марият, уюгъ, Гюллер, яшар,
аьзият, Минаят, уьмур, заз.
Зиихъ тувнайи мисалариан рябкъюрайиганси,
гьарубди кьюб сеснан йишв бисурайи гьярфар
ухьузра ахьуз. Дурар я (й + я), ю (й+у), е (й+э)
ва урус чГалнаан дуфнайи ё (й+о).
Месела: ягъурлу (йагъурлу), юргъа (йургъа),
ергуб (йэргуб), щётка (щиотка) вая ёлка (полка).
Къайд. Чак кьюб сес кайи ё гьярф ухьу анжагъ урус
чГалнаан гъадагънайи гафариът1ан ишлетмиш ап1дархьа.
Кьюб сес кайи е, ё, я, ю гьярфар чпин асул
мянайин йишв'ин дик1руган, гафнан к1улиъ ва
ачухъ сеснан гьярфнан кьяляхъ ишлетмиш aniypy.
Месела: ягълухъ, юрт, баяр, Европа, ери, ёлка.
Ухьуз саб сес кьюб гьярфниинди улупбан
дюшюшарра гизаф ахьуз. Саб сеснан йишв'ин кьюб
гьярф гизафси гафарин мяна дигиш ап1руган,
ишлетмиш aniypy.
Месела: чил-ччил, марц —марцц, пул-ппул ва
гь. ж.
123-пи илч1ихуб. Шиир к1ваъланди аьгъю ап1инай.
Думу фикриан тетрад ариъ дик1ай ва саб сеснан йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи кьюб гьярфнаккан ц1арар ккадатай.
Юлдшар, гьаму аьжаб зурба
Мисибатнан кьюрд гъабхьнуки.
Ццийин йифар айи турба
Кьюб к1улра бушуб гъабхьнуки...
Хъяркьну вари айи рягънар,
Миркк духьну лицурай рякъяр.
Эбелцнин улихь хьайи йигъар
Хъана ижмидар гъахьнуки.
Эй, Сулейман, гьарай мап1ан.
Герек дар, гъудужв гьамускьан.
Адауз даршлу раккнар'ан
My гъюнар ккуру гъахьнуки.
(С. С.)
§ 28. Ачухъ сесер. Гъалин ва назук
ачухъ сесер
124-пи илч1ихуб. I. Ч1алнан сесер фици арайиз
гъюрайидар вуш, к1ваин ап1инай.
П. Гъяжибугъда, эвел, художник, аънт1икъа, выставка
к1уру гафарик кайи ачухъ сесер йипай.
Ухьу улихьна къайд гъагЛганси, улхбан
гьендемарин терефнаан саб жюре манигъ'вал
адарди арайиз гъюрайи сесериз ачухъ сесер к1уру.
Табасаран ч1алнаъ 9 ачухъ сес а (а, аь, и, ы, у,
уь, о, э). Уь-йи кьюб жюре сес тувру: уълке, уъмур
ва гь. ж.
Бик1баъ дурар 12 гьярфниинди улупуру: (а, аь,
и, ы, у, уь, о, э, е, в, то, я)
125-пи илч1ихуб. Шиир сабан фагьумлуди урхай, хъасин
кибикГай. Ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
Гъач к1уразуз
Йиз байвахтнан уьлкейи,
Душваъ гьарган
Албагну а ук1на чиг.
Нирин кьялаъ
Вазлин гъизил лемчейиъ
Убсуз ккунди
Хъилибцура арсран чич1.
Сюгьрин мяъли,
Гъюдру ккебгъу гюнейиъ,
Гагьму, гагьтму
Дагъди anlypa текрар,
Ягъли гъарзлан
Урсра мич1ли дюгьнейиъ
Чвулин сабпи
Уф кубк1ну гъургу к1ажар...
(Ш. Къ.)
Фуну ачухъ сеснан гьярфари кьюб сеснан йишв
бисураш, йипай.
Хъана текрар ап1урахьа: Урус ч1алнаъси ихь
ч1алнаъра е, ё, ю, я гьярфари кьюб сеснан йишв
бисура (якъ-йакъ, Юзбег-Йузбег, екв- йэк1в, ёлкаполка).
Я, ю гьярфар сарун фицдар дюшюшариъ
ишлетмиш anlypyrn, к1ваин ап1инай.
126-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариъ кью-кьюб
сеснан йишв'ин ишлетмиш дап1найи назук ачухъ сесерин
гьярфариккан -саб, гъалин ачухъ сесерин гьярфариккан
кьюб ц1ар ккадатай.
мая
маямаяк
кк юргъ
юргъюргъа
аа Эсе
ЭсеЭсед
дд
буюр кьяб Жюм'э
щётка ергюх ёлка
гьяясуз Юлчибег Азия
Ачухъ сесер гъалиндариз ва назукдариз жара
шула. Гъалин ачухъ сесер ушвниан адаъруган,
мелзнан кьаб цГибди за ва кьяляхъинди шулу (ы,
у, о, а).
Назук ачухъ сесер ушвниан адаъруган, мелзнан
к1ак1 ц1иб за ва улихьинди шулу (и, э, к1вант1арин
уь, кТалхандин уъ ва аъ).
127-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай. Назук ачухъ
сеснан гьярфариккан саб, гъалин ачухъ сеснан
гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
1. Ац1у гафарт1ан ч1илли афрар ужу ву. (Мисал.)
2. Ихь уьлке кьадар адрубкьан девлетарихьди абц1на.
3. Ичв юрд аьгъю агЛинай, ахтармиш ап1инай.
4. Жюнерги гьап1раш гъябкънийвуз? 5. Сарун лизи
гъахьну хябяхъдин ахсрар. 6. Уву яв тяриф мап1ан,
гъит халкьди яв тяриф ап1ри. (Мисал). 7. My цалик
керхнайи хпир фуж вуячв, гьарсаб хулаъ дугъан сурат
гьаз аячв? (KI. Мягьмуд). 8. Алафар гьязур агЛуз
удуч1вну шубудпи йигъ вуйи. Гагь мушвхъан, гагь
тушвхъан мяълийирин сесер ерхьуйи. (Э. Гьяжиев).
128-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи ачухъ сеснан гьярфар
гъяъри, гафар кидик1ай. Дюз вуйивал орфографияйин
словариан ахтармиш ап1инай.
Х...нча, чайн...к, юлд...ш, Экс.р, дерг...с, дегь...,
бал...гъ, к1ур...б, ажд...гьа, лемб...ку, ш...гьид, г...згю,
в.-ходной, ат1н..., б...лбюл, к...лхоз, чекм...чи, ашх...на,
елк...н, пар...ход.
129-пи илч1ихуб. I. Ятагъ, Аюб, баяр, Абрият, жюлег
гафар гъяъри предложенйир дюзмиш ап1инай ва дик1ай.
Аьхиримжи предложение членариз разбор ап1инай.
II. Кагъаз урхай. Чпин асул мянайин йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи е, ё, ю, я гьярфар кайи гафар йипай.
Гьюрматлу Ярмет!
Узу яв кагъаз гъадабгъунза ва гизаф юк1в хъади
гъурхунза. Диди узуз ихь бай вахтар к1ваин гъап1ну.
К1ваин илмияв, ухьу ярхи йигъди жара юлдшарра
хъади фици ярквраъ жакьварин мукьмарихъ
хъпехъури шуйиш?
Гьюрматлу Ярмет, учу ук1ан эплар дивну, экинарихъ
хъюгънача. Гъи Кумсиятра гъяркъюнзуз. Дугъу кмикмиди
яв гьякьнаан гьерхри шулу.
Узу багарихьди я Евлахдиз, я Еревандиз гъягъбанди
вуза. Ихь гъулаъ фу хабар а? Яв риш Сабиятди юкьубпи
класс ккудубк1нийин? Ихь юлдшарилан Самурхандилан,
Якьубдилан, Гьямзатдилан - йиз ерина
духьну хабар алдагъ ва саламар йип.
Яв дуст Аьлихан.
III. Хулаъ учвура ичв дустраз гьамциб кагъаз бик1ай.
Конвертдин зиин адрес йивуз аьгъю ап!инай.
Ачухъ сеснан кьюжли аъ, уъ гьярфар гафнан ва
слогдин к1улиът1ан ишлетмиш ап1дар. Слогдиъ
думу гьярфарин ерина я, ю гьярфар дик1уру.
Месела: аъраба, сяаът, уъгъю, амма ляхин, дяви,
кюкю, Мюгьюр.
130-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай, хъасин жара
дап1найи гафар гъядягъюри, кидик1ай. Гьадму гафариъ
саб сеснан йишв'ин ишлетмиш ап1урайи я, ю гьярфариккан
саб ц1ар, кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш
ап1урайидариккан кьюб ц1ар ккадатай.
1. Январь кьюрдун кьялан ваз ву. 2. Уюнбаз
сягьнайиз удубч1ву. 3. Шем'я шагьриз душна.
4. Хъюл'ан Юлчибеган шаф гук1ни гъабши (М. Ш.)
5. Габнар дишла мугъаят хьуз хъюгъюбси, ярхла сесну
мялум гъап1у гъюрайир (А. Ж.) 6. Юкьуб тереф ул
илт1ибк1ну лигай ичв ифдихьди ва амк1ухьди ац1найи
хутГлариз, хярариз ва багълариз (М. X.) 7. Яракьлу
нукрар гъул вуйибси гъарагъу. (М. X.) 8. Рякъюн
гъирагъдиин али батлагъдигъ гъюбар рахурайи.
(М. Хангишиев).
131-пи илч1ихуб. Шиклиз лигури, жикъи сочинение
бик1ай.
Сочинениейиз план.
1. Шиклиъ йискьубан фуну вахт улупна?
2. Думу ухьуз табиаьтдин фицдар лишнариан аьгъю
шула?
3. Кьюрдну инсанар фицдар ляхнариин машгъул вуди
шулу?
4. Гьаз биц1идарин кьюрд варит1ан ккуни вахт ву?
5. Учву кьюрдну фицдар тамшир ап1ури шулчва?
6. «Йифун аба» ап1урайи баяриз ччвурар тувай.
Фонетикайиан аьгъю гъапГдар текрар агЯбаз суалар.
1. Фонетика фтиз к1уру?
2. Ч1алнан сесер фици арайиз гъюра?
3. Сесеринна гьярфарин арайиъ фициб фаркьвал а?
4. Ачухъ сесер фицдариз к1уру ва дурар швнуб ву?
5. Чпик кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фундар
вуш, йипай.
6. Ачухъ сесер фицдар жюрйириз жара шула?
7. Кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фила чпин,
асул мянайин, фила жара сеснан мянайин йишв'ин
ишлетмиш anlypa?
§ 29. Ачухъ дару сесер
Табшуругъ. Гъаму, дагъур, дергес, табушв к1уру
гафар сабшвнуб ражну адахъну урхай. Дурарик кайи ачухъ
дару сесер фйир вуш, йипай. My сесер фицдар улхбан
гьендемарин кюмекниинди арайиз гъюра?
Дихнакан ва фишфишнакан вая марцци
фишфишнакан арайиз дуфнайи сесериз ачух ъ
дару сесер к1уру.
Бик1баъ дурар 33 гьярфниинди алупура: б, в, г,
гъ, гь, д, ж, з, й, к, къ, кь, к1, л, м, н, п, nl, р, с, т,
ml, ф, х, хъ, хъ, ц, ц1, ч, ч1, ш, щ, ъ.
132-пи илч1ихуб. Макьала адахъну урхай. Ачухъ дару
сесер ушвниан удуч1вбаз фикир тувай.
Ч1атху жандкин, гъумрал жигьил адми улхурайи
гъарзухьинди илдицну, зурба амфитеатриъси
дугъужвнайи ва деънайи адмийири дагъдин хайлин
йишв дибиснайи. Сар жигьил улхурайи. Дугъан унт1аз
амк1ун чиг ут1убччвнайи. Дугъан гъвалахъ гъарз'ин
лизи мужрийир ккайи гьюрматлу кьаби адмийир
дийигънайи. Лисундин вахтнан ил бисру, манишин
лалди дагълариин дийибгънайи...
(Э. Капиев).
133-пи илч1ихуб. Ачухъ дару сеснан гьярфариккан
цДарар ккадатури, гафар кидик1ай. Бязи гафар гьаз аьхю
гьярфниинди дидикГнаш, йипай.
мяхъ аяз бахча арчил
к1ари Кьаркьул ушвхъяр китаб
Ругъац бригадир гунт1 Руслан
Шамсудин Кюрягъ амс яркур
айван Мевлют чугъундур Дербент
гьяйван майдан Сурижат пионер
Табасаран ч1алнаъ гафариъ жутди (гъушади)
гъюру ачухъ дару сесер алахьуру. Дурар бик1баъ
кьюб гьярфниинди улупуру.
Месела: чюллер, гъятта, амма, сессуз ва гь. ж.
134-пи илч1ихуб. Жут ачухъ дару сеснан гьярфар кайи
гафариккан пДарар ккадатури, макьала кибик1ай.
Телли бабаз Тават к1уру хтул риш айи. Думу риш
пДиб деллурсир вуйи. Таватри к1уллан ягълухъ
алдабгъну гъябкъган, Телли баб учвра деллу шуйи.
«Уву гьап1ру миллет вува, - к1уйи дугъу, - аьр-намус
адрур». Амма Таватри бабан гафар гьяспикк ккаъдаии
ва чаз ккунибсит1ан лицдайи. Риш мют1югъюр даруб
аьгъяди, Телли бабу дугъаз миннат anlpy вахтарра
шуйи. Уву фицир инсан вува, гьарган к1ул'ин баттил
алирси лицрур, - гъапи бабу сад йигъан хутлиз.
- Баттил алиб яв кьял ву! - хъял кади жаваб туву
шуру. Бабаз му ражну шуркан хъял гъафдар. Дугъаз
Таватри фила-вуш китабдикан гъурху cap шаирин:
«Кюрпе вува мудур ччилси, юк1в шад, хуррам вуяв,
хтул», - кГуру гафар к1ваина гъаши ва «—Умчари
йивривуз, душман», - дупну гъяаьлхъю.
§ 30. Ачухъ дару зил ва лал сесер
Чпик кайи дихназ дилигну, ачухъ дару сесер
зилдариз вал лалдариз пай шула.
Дихнакан ва фишфишнакан арайиз дуфнайи
ачухъ дару сесериз зил дар, хъа марцци
фишфишнакан арайиз дуфнайидариз лал сесер
к1уру.
135-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар жутарди урхай.
Дурарин к1улиъ айи сесерин арайиъ фициб фаркьвал аш,
лигай.
бай - пай жил - шил
дай - тай загъ - сагъ
гал - кал кьун - гъун
вич - фил ч1ар - чар
Гьаму мисалариан рябкъюрайиганси, бязи зил
ва лал сесери таяр арайиз хуру. Исихъ тувнайи
таблица дериндиан аьгъю ап1ин.
Тай Зилдар б в г д ж 3 гь кь ц1 ч1 хъ
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
айи Лалдар п ф к т ш с къ Kl ц ч хь
Тай Зилдар л м н nl р Tl — — — — —
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
адру Лалдар -— — — — — — гъ й X щ
136-пи илчГихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри, гафар
тамам ап1инай. Учву гъиву гьярф фициб сеснануб вуш,
йипай.
1. Шикл...р, умбр...р, к...нверт, с.бун.
2. Къа...ра, Са...игь, Кьа...ир, йи...уб, Ка...ал.
3. Ка...ари, Яр...ур, ши...ал, му...к1рук1.
137-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, чиб ккергърайи
зил ачухъ дару сеснан гьярфар лал ачухъ дару сеснан
гьярфариинди дигиш ап1ури, ц1ийи гафар дюзмиш апГинай
ва арайиз гъафи жутар тетрадариъ дик1ай. Зил ва лал
сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
дай зул
гули
бай
кьул
— къаб жибар
ц1урт1ил
—
138-пи илч1ихуб. Урхай, хъа тетрадариз кибик1ай.
Ачухъ дару зил сеснан гьярфариккан диш, лал сеснан
гьярфариккан лепе ц1ар ккадатай.
Немцари гьарай ипнийи. Вари ликриин гъахьи. Саб
десте солдтар дуфну хъуркьнийи. Офицерари дурар,
ц1арнаъ дерккну, ярквран терефназди хъади гъушниии.
Гьаму вахтна тмуну терефнаанди шагьриъ
гьяйвнариинди партизнар архьнийи. Кьюбиб
терефарианра партизнари немцариина гьюжум ап1уз
хъюгънийи. Немцар гъирмиш дарагЛди партизнар
сикин гъашдар. Хъаиигъан шагьриъ ихьдар уч1внийи.
Танкистариз мушваъ сифтена-сифте гъябкъюб
Лениндин гюмбет вуйи. Гюмбет уьбхюри, хюрчабнин
тюфенг хилиъ дибисну, cap кьаби жви дийигънайи.
Лениндин гюмбет мюрхюн гьарикк сагъди имийи,
дидиз гизаф зарар дубхьнадайи. Памятникдилан
мюрхюн гьар алдабгънийи. (А. Кононов).
Ихь чГалнаъ лал сесерин кьяляхъ хъахьу зил
сесер лалдариз дюзмиш шулу ва бик1руганра лал
сеснан гьярфариинди дидик1ну ккунду. Месела:
аьхю хъуб-аъхю хъпу; ужудар йимишар -ужустар
йимишар ва гь. ж.
139-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар тетрадариз
кидикГай. Гагь зилди, гагь лалди ерхьру ачухъ дару сеснан
гьярфариккан ц1арар ккадатай.
Ч е ш н е: лихуб-лихбан бадали, хуб-гак1влар хпу...
хьуб-хьпан бадали, мицидар-мицистар.
йигьаг-йигьгар, шид-штар.
гужлидар-гужлистар, ерхьуб- ерхьпар.
140-пи илч1ихуб. Гьаму ибарйир гъяъри, предложенйир
дюзмиш ап1инай ва дик1ай. Ибарйириъ жара дап1найи
гафариъ ачухъ ва ачухъ дару сесер улупай.
Чвлин вахт; Шингъран хпир; колхоздин хутГлиъ;
хьадукран лишнар; к1ан-к1ул адру дюзенар; дурарстар
игитар.
§ 31. Нефес хъайи ва нефес хътру ачухъ
дару сесер
141-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар адахъну
урхруган, дурарик кайи к, п, т, ч, чв, ш сесер ушвниан
удуч1вбаз фикир тувай. My сесер ухьу гьарган сабеи
урхурайинхъа?
Шулихъ хъабхьру шал, дяхнин шил; таза булка,
Булка к1уру ху; саб пай, ппаздин улар; дярхнайи
гак1влар, дурккнайи мал ар; гатдин чирккв, даттлин
рягърягъ; хъюхънин ппул; чру чар, ччимдин бети,
Зилдккарин гъул, раццан кьял; жалин чвуг, йиччвун
гъарзар.
К, п, т, ч, чв, ц, ш сесер гагь нефес хъади, гагь
нефес хътарди, яна гагь нефесназ илзигну, гагь саб
дупну мелзну ушвниан адаурхьа. (Зиихъ тувнайи
мисалариз фикир тувай.)
Нефес хъайи ачухъ дару сесер кайи гафаринна
нефес хътру ачухъ дару сесер кайи гафарин мяна
гъибикьури гъашиш, гизафеи нефес хътру ачухъ
дару сесер кьюб гьярфниинди дик1уру.
Месела: урч-урчч, кум-ккум, марц-марцц ва
гь. ж.
142-пи илч1ихуб. Циркил, ччиларбан, тагъ, ттирин,
ццавнис, картушка, шил гафар гъяъри предложенйир
дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ дик1ай. Нефес хъайи
ачухъ дару сеснан гьярфариккан саб, нефес хътру ачухъ
дару сеснан гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
143-пи илч1ихуб. Урхай ва нефес хъайи ачухъ дару
сесерна нефес хътру ачухъ дару сесер улупай.
1. ИпГрубдихъ либцурайи жанавриз ччил гъябкъю.
(И. Крылов). 2. Аьдат вуйиганси, дагълу колхозарин
марччлихънари чпин марччарин лижарихъди кьюрд
Кафари Дагъустандин чюллериъ Кизлярин ч1урариъ
адап1уру. (Аь. Абу-Бакар). 3. Петрограддин шубуб
пайнакан саб пай восстаниейиз гъудужвдарин хилиъ
айи. 4. Йиз дубгъай - дубгъуз даршлуб: ккумрак
кубшруб, сундхиъ удрубшруб фу ву? 5. Амма думу
гвач1ниндин рякъ маллайик кимдайи. (Махъв.).
6. Фукьан гъап1иш ач1ал марцци, чухсагъул к1ур увуз
дурци. 7. Кумарин ук1ушин али парчйир Сулеймандин
машнахьангъина за шулайи. (Э. Капиев). 8. Амма магьа
купейин раккнар арццу. (Э. К.)
144-пи илч1ихуб. Гьаму текстнаан гъуша сеснан гьярфар
кайи гафар гъядягыори, дик1ай. Думу гафар фу ну ч1алнан
пайназ дахил шулаш, йипай.
- Йиз ччвур Ятул вуйиз, - гъапнийи гатди.
- Ятул? - мюгьтал гъабши гъюр.
- Ав, Ятул. Узу биц1иган йиз хьайиз мелз йивури
гъуллугъ апГуз ккуниб дайи, к1ур. Гьаддиз узу ятулси
рябкъюри гъабхьну. Хъа уву гьап1руб вува, наънан
вува?
- Узу ярквраан вуза, узу гъюр вуза, узу рякълан
улдубгунзу.
- Пагь, Гъюр к1уру ччвур шулин? Гъибт думу яв
ярквран ччвур, аьйиб ап1урвукан. Яв рижвра жикъиб
вуйиган, увуз Кьант1а дупну ккунду. Гьамусдихъантина
ухьу сатГиди кьюлар дисидихьа.
- Гьаз ву хъа ихь кьюлар?
- Фици гьаз? Уву гьап1руб вува мициб? - мюгьтал
гъабши гату.
- Уву саб кьюлкьан гъипГунва?
- Ваъ, гьаз ву йиз кьюл дип1ну?
(Ш. Къ.)
§ 32. Лабиал сесер
Исихъ тувнайи гафар дюзди урхуз чалишмиш
йихьай. Дурарин мяна ичв гафариинди кидибтай.
гар - гвар накь - накьв
хар - хвар гъал - гъвал
Зиихъ тувнайи гафар урхруган, улхбан
гьендемарин гьяракатназ фикир тувай. Фуну сесер,
к1вант1ар гъварч гъап1ган, арайиз гъюра?
Табасаран ч1алнаъ 5 марцциди лабиалламиш
духьнайи сесер а: же, чв, ччв, ч1в, шв. Дурарилан
гъайри бязи вахтари г, гъ, к, къ, къ, к1, х, дсь-стар
сесерра лабиалламиш шулу. Бик1руган, сеснак
лабиал кайивал, гьадму сеснан гьярфнахъ в гьярф
хъап1биинди улупуру. Месела: к1вант1ар,
Ярквраъ, гвачТин, гъван ва гь. ж.
145-пи илчГихуб. Гьаму ибарйир гъяъри, предложенйир
дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ дик1ай. Лабиалламиш
духьнайи сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
Гъвандин гъюрд, асккан к1вант1, ярквран к1ап1ал,
гъулан жакьв, к1ул жвубхру рягъ, швуршвлин кьаб,
жвул'арин ч1вурд, швеъдин мугъара.
146-пи илчГихуб. Орфографияйин словариан
лабиалламиш духьнайи сесер кайи 10 гаф дагну, ичв
тетрадариъ дик1ай.
147-пи илч1ихуб. А. Жяфаровдин «Эреллер» поэмайиан
гъадабгънайи гьаму кьат1 урхай. Лабиал сесер кайи гафар
улупай.
Завар ук1у-ук1у лелегси вуйи,
Саб-сабдихъди завуъ жакьвар улхуйи.
Сейранди жакьв лиси мукьмар ап1руган,
Пуч1у хьару дугъан сесер гъахуйи.
Гъатху улар айи кюкйир ришвуйи,
Асланди чан швут1рам к1вант1арик кубк1ган.
Дугъу швут1рам бат1рикан чав гъап1нийи,
Гъерхьу агьлар гьяйран хьпан бадали.
Чпин баяриин гьяйран духьнайи
Абйир-бабар саб дерднура ккагъдайи.
Баяр аьхю хьпахъ юк1вар маниди,
Кьюрдун аязнура дурар аргъдайи.
148-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи гафариъ наан в гьярф чан асул мянайиъ ва наан
сес лабиалламиш ап1бан бадали ишлетмиш дап1наш,
улупай.
1. Колхозникари хьадан мягьсулар саб жюрейин
пуч'валар адарди уч гъап1ну. 2. Хив райондикк ккайи
гизафси гъулар Диричв мягьялик кахьра. 3. Харжиб
дярябкъю касдиз уж'валин кьадри даршул. (Мисал).
4. Хялижв хулаъ варит1ан гирами кас ву. 5. Аьхиримжи
йисари гъулаъ аьхю дигиш'валар арайиз
дуфнайи. 6. Кьюрдун йишван чюлиъ анжагъ аязну
агъавал anlypy.
§ 33. Ачухъ дару сесер бик1баъ улупбан
къайдйир
1. Алфавитдиъ айи 33 ачухъ дару сеснан
гьярфари 36 ачухъ дару сесер улупура. Дурарикан
30 сес гьарган чпиз хае вуйи гьярфариинди
улупуру: м, н, р, л, п, nl, в, ф, д, т, ml, с, ш, щ, ч,
ч1, ц, ц1, й, к, к1, хъ, гъ, х, хъ, къ, кь, ъ, гь.
2. Шубуб гьярф (г, з, ж) кью-кьюб сеснан
йишв'ин ишлетмиш anlypy:
гамуш - гаму; зав - ваз; жилар -жилар.
3. Хьуб ачухъ дару сес гьаммишан лабиалламиш
духьна. Же, чв, ччв, ч1в, шв (жвугъри, чвул, йиччв,
ч1вал, швеъ).
4. г, к, къ, кь, к1, х, хъ, гъ сесер бязи вахтари
лабиалламиш шулу: (гвар, ярквран, даркъв, юкъв,
к1ваъ, махъв, гъваркъв, хвар).
5. Хьуб нефес хътру ачухъ дару сесер гъуша
(жут) гьярфариинди улупуру. (ппул, датт, ччил,
хлинцц, ккум).
6. Ихь табасаран ч1алназра ярхиди (хъарафну)
к1уру ачухъ дару сесер а. Думу сесер бик1баъ кьюкьюб
гьярфариинди улупуру. (гъятта, келле,
амма, миннат ва гь. ж.)
149-пи илч1ихуб. Предложенйириъ жара дап1найи
гафар, чпин сесназ хае вуйи ва хае дару гьярфар фикирназ
гъадагъури, кьюб дуниъди дик1ай.
1. Ек1в гурдахъ дипну мигъибтан: бицГириз хат1а
ап1уб мумкин ву. 2. Аьхю абайин ургам учвси кьаби
дубхьнаш к1урза. 3. Зимзун гьари кюкю адабшвура.
4. Бизар духьну хъадахънайир ц1ибди рягьятвал
гъадабгъуз деунза. 5. Гьарарин к1ажар гъатху шула.
6. Гьямид гьяйвниин элеъну сивариз гъягъюрайи.
7. Ухьуз жиликан мянфяаьт ктабгъуз аьгъяди ккунду.
8. Аьхю гимихъ гизаф жилар дийигънайи.
150-пи илч1ихуб. Скобкйириъ тувнайи гафар чиб
аьлакьайиъ айи гафарихъди тархьри, предложенйир
кидик1ай.
Гьадму гафариъ нефес хътру гъуша сесер улупай.
1. Зангар (дат...) гъуншйирин вари (датт...) гуч1
тувнайи. 2. Хулан (марцц...) апТуб сабпи нубатнаъ
кейванйирин буржи ву. 3. (Марч...) галариан сивариз
хъадакру вахтар багахь шула. 4. Доярка Анаханумди
лай-лай йивури пДару хюни (ккудубз...).
5. Конституцияйиинди ухьухь (хупар...) жиларизсиб
ихтияр тувна. 6. Ярхла севериъ (кьюрд...) чакан гьеле
(сентябрь...) эвелариъ хабар тувру. 7. Ихь Ватан (балгур.
-) , баяр! 8. Думу сарун (ччим...) бетдиъ итишра сагъ
шлур дар. 9. (Ккукк...) пашман мукьам ибарихъан
дубгурадариз.
151-пи илч1ихуб. Гафар лабиал сес кайидариз ва
ктрудариз жара ап1ури, кидик1ай. Дурарин дюзди дик1уб
ахтармиш ап1уб метлебниинди орфографияйин словарикан
мянфяаьт кадабгъай.
Гъанда, гагвлац1, даршул, гъавум, кваса, жвул'ар,
дандак1, швушвмаг, Гъвандикк, бухча, уртахъ, Эйваз,
сябун, муччвур, асант, шинель, беъли, гьарзакар,
кьакьуч, мюгьюр.
Учвуз сарун фицдар словарар ачвуз?
152-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гъуша сеснан гьярфар
кайи гафар гъяъри, предложенйир дюзмиш ап1инай ва
тетрадариъ дик1ай. Кьюб предложение членариз разбор
ап1инай.
Малла, гьятта, чюллер, келле, гъуллугъ, берччем.
§ 34. Урус ч1алнаан табасаран ч1алназ гъафи
гафариъ ачухъ дару сесер дюзди дик1уб.
Ачухъ дару сесерин гъюдливал улупуб
Гьарсаб чГалнан девлетлувал гьадму ч1алназ жара
ч1алариан гъафи гафарин кьадарнаканра асиллу ву.
Ихь чГалназ жюрбежюр ч1алариан, гьадму
жюмлейикан аьраб, тюрк, азербайжан, лезги,
аьхиримжи вахтари, иллагьки, урус чГалнаан гизаф
гафар дуфна.
153-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва дурариъ
фицдар жара ч1алариан дуфнайи гафар ишлетмиш
дап1наш, йипай.
1. Багъдиъ бюлбли ширин нагъма йивура. 2. Шагьрин
агьалйирин яшайиш гъулан агьалйирин яшайишт1ан
ужуб ву. 3. Ич хулан библиотекайиъ гизаф
китабар, журналар айич. 4. Хьадан вахтна дагъларин
яйлагъар гизаф гюрчегди рякъюру. 5. Яв китабарин
жилдар йирси хьуз мигъитан. 6. My падишагьдин вазир
гизаф аькьюллу кас вуйи. 7. Гитлерин чапхунчи
гъачагъар ихь ватандиан шлубкьан ухди терг ап1баъ
вари миллетари аьхю роль уйнамиш гъап1ну. 8. Учуз
электроэнергияйиинди ишлетмиш anlpy ути, самовар,
палтар урччру машин ачуз.
154-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар урхай. Дурариъ
ихь ч1алнан гафариъ ишлетмиш дарап1ру фицдар, сеснан
гьярфар аш, улупай.
Школа, тетрадь, выставка, пионер, директор, ёлка,
воспитатель, щука, съезд, щетка.
Гьаму гафар ихь ч1алназ фуну ч1алнаан дуфнайидар
ву?
К ъ а й д. Гизаф вахтар мидиз улихьна урус ч1алнаан
ихь ч1алназ гъафи гафар ихь ч1алназ хае вуйи саягъ дигиш
дап1на.
Теври лигай: стакан - астакан, шкаф - ишкаф, ящик ишик1,
утюг - ути, аэроплан - аьйрупалан, стол - устул,
пальто - палтум вая палдум ва гь. ж.
Ачухъ сеснан о, ы, ё табасаран ч1алназ хае дар.
Дурар анжагъ урус ч1алнаан ихь чГалназ дуфнайи
гафариъ ишлетмиш anlypy (больница, совхоз,
выходной, вывеска, щётка, ёлка).
Ачухъ дару сеснан щ-ра. анжагъ урус ч1алнаан
дуфнайи гафариът1ан ишлетмиш ап1дар. (Плащ,
щука).
Къайд. Ихь ч1алнан бязи нугъатариъ саб жюре
гафариъ ш сес щ-ся урхурашра, бик1руган ш-йиинди
бик1уру. (Шамсудин, шарш, шир (т1умт1ин), шал, шюхъ
ва гь. ж.)
155-пи илч1ихуб. Ихтилат сабан фикирлуди урхай,
хъасин тетрадариз кибик1ай. Урус ч1алнаан ихь ч1алназ
дуфнайи гафариккан ц1арар ккадатай. Дурар дюзди урхуз
чалишмиш йихьай.
Зегьмет дарсарин мялим Аьбдурягьман
Къурбановичдин регьберваликкди урхурайидари ич
мектебдиъ ужуб выставка дюзмиш гъап1нийи.
Выставкайи зегьметнан ва шикил зигбан дарсариъ
гьязур гъап1у ужустар экспонатар дивнайи.
Мектебдин выставкайиз лигуз гъафидариз
Нурудиндин гак1влин алатарикан гъап1у трактор ва
Сурижатди рангнан мурсларихьди карчу щукана ёлка
гизаф кьабул гъахьнийи.
Выставка ачмиш агЛури, мектебдин директори
ужудар экспонатар гьязур гъап1у пионерариз ва
урхурайидариз чухсагъул мялум гъап1нийи.
Табшуругъ . Гьаму макьалайиз ухшар вуди учвура
мектебдиъ гъахру ляхнарикан сочинение бик1ай.
Урус чГалнан гафариъ ачухъ дару сесер
ижмидариз ва гъюдлидариз жара шула (Пальто,
люстра, учитель, тетрадь). Амма ихь ч1алнаъ
урус чГалнаан дуфнайи гафар сабеи дик1урашра,
ачухъ дару сесерин ижмивална гъюдливал улупдар.
156-пи илч1ихуб. Шиир ачухъди урхай. Шаири чан
шиъриъ фицдар гафар жара ч1алариан гъадагъну
ишлетмиш aniypa? Дурар дюзди дик1бан къайда уьбхюри
айин?
Женнет багъдин багъларикан
Гъяркъюнзузки му курортдиъ.
Гюзел вуйи шей'арикан.
Гъяркъюнзузки Алуштайиъ.
Klapy гьюлин кьялаъ айи
Крым остров девлетлу ву.
Гьарсаб нази-ниъмат айи.
Алуштара багьалу ву.
Гъяркъюнзузки Гурзуф, Ялта,
Уьмаратди дабалгнайи.
Фу гаф авуз, Алушта,
Гюрчег'валихъ хъубкьну айи.
(Б. М.)
157-пи илч1ихуб. Предложенйириз жара дап1найи
гафарик кайи ачухъ ва ачухъ дару сесерин гьякьнаан учвуз
фу аьгъяш, вари кидибтай.
1. Щийи шинель алди, хиликк багълама ккади
полицияйин надзиратель Очумелов майдандиантина
гъягъюрайи. 2. Дугъан кьяляхъ йимишар айи сиф
хабахъ дибиснайи городовой хъайи. (А. Чехов). 3. Сес
дик1 адарди варишвар сикин вуйи. 4. Колхоздин
конторин унч1вар арццнайи. 5. Идарайиъ cap
председательт1ан адайи. (Т. Мягьямедов).
Урус ч1алнаан гъадагънайи гафар дик1баз фикир тувай.
158-пи илчГихуб. 1. Гьаму урус ч1алнаан ихь ч1алназ
дуфнайи ва гьацдар жара гафарра дюзди урхбаз фикир
тувай.
Автомат, поезд, Люся, шинель, холодильник, плащ,
выходной, календарь, театр, кино, телевизор,
космонавт, хоккей, футбол, трактор, самолёт.
2. Гафар ичв тетрадарик дик1ай ва сиягь давам ап1инай.
§ 35. Алфавит
Табшуругъ. Тувнайи гафар алфавитдин къайдайиинди
дик1ай.
Пул, табут, фагьум, хъял, якьут, ранда, чакъал,
эбелцан, мурта, ек1в, заз, ихтияр, кум, ч1ар, хьад, шил,
аьраба, хю, чвул, гату, к1ул, чатир, хазна, ц1ар, кьил,
юрккагъ, ягълир, аш, силбар, юкьуб, зарбаф, бурма,
хил, далдабу, шагь, юк1в, лаваш, фури, нарат, елкан,
хабар, эпел, унч1в, жихир, ц1а, рук.
Ухьу зиихъ дулхнайиганси, улхруган сесер
гафариз сат1и ап1ури улхурхьа, хъа бикГруган,
гьадму сесер гьярфариинди улупурхьа.
Саб ч1алназ хае вуйи вари сесер улупурайи
гьярфар кьабул дап1найи къайдайиинди дивбаз
алфавит к1уру.
Табасаран ч1алнан алфавитдиз 46 гьярф дахил
шула. Дурарикан 12 гьярф ачухъ сеснандар ву, 32
гьярф ачухъ дару сеснандар ву, хъа кьюб гьярфназ
сес ад ар.
Алфавитдиъ айи гьарсаб гьярфназ чан ччвур а.
Табасаран ч1алнан алфавит ва гьярфарин ччвурар:
Аа Аь аь Бб Вв Гг Гъ гъ Гь гь Дд Ее Её Жж Зз
а аь бе ве ге гъе гье де е ё же зе
Ии Йй Кк Къ къ Кь кь KI к1 Лл Мм Нн Оо Пп
и йи ка къа кьа к1а эл эм эн о пе
Ш nl Рр Сс Тт TI т1 Уу Уь уь Фф Хх Хъ хъ Хь хь
nie эр эс те т1е у уь эф ха хъа хьа
Цц Щ ц1 Чч 41 ч1 Шш Щщ ъ Ыы ь
це ц1е че ч1е ша ща (ижми ы (гъюдли
ишара) ишара)
Ээ Юю Яя.
э ю я.
Алфавит к1ваъланди аьгъяди хьуб ужу ву. Гьар
жюрейин словарар, адмийирин фамилйир ва
ччвурар ади сиягьар, библиотекйириъ китабарин
каталогар алфавитдин къайдйир уьрхюри дик1уру.
Ъ (ижми ишара) табасаран ч1алнаъ ишлетмиш
anlypy:
1. Ктикьу гьярфар (гъ, къ, хъ) дюзмиш ап1бан
бадали; 2. Дюднин к1алхандиан гъюрайи гьямзайин
сес улупбан бадали (беъли, сяъти, хилиъ, гъариъ
ва гь. ж.); 3. Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи
(съезд, подъезд, объявление) гафариъ.
Ь (гъюдли ишара) ихь ч1алнаъ:
1. Ктикьу гьярфар аъ, уь, гь, хь, къ дюзмиш
ап1бан бадали; 2. Урус чГалнаан ихь ч1алназ
дуфнайи гафариъ айи бязи сесерин гъюдливал
(тетрадь, сельсовет, лагерь) улупбан бадали;
3. Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ
ачухъ дару сеснан гьярф (Ильич, почтальон) жара
апГбан бадали, ишлетмиш anlypy.
159-пи илч1ихуб. Увухъди саб классдиъ урхурайи яв
юлдшарин ччвурар, алфавитдин къайда уьбхюри, дик1. Дюз
вуйивал алфавитдихъди ахтармиш ап1ин.
160-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, алфавитдин
къайда уьбхюри, ичв тетрадариъ дик1ай. Урус ч1алнаан
ихь ч1алназ гафариккан ц1арар ккадатай.
Фургъун, дестег, гьюл, Москва, беъли, шофёр,
дяхин, насос, гектар, шаир, арфани, тарих, гъавах,
гъют1рахьим, щётка, Яряли, океан, Рамазан, инженер,
уьзур, интернат, ясли, сиргъа, суфат, диф.
161-пи илч1ихуб. Хюрюг Тагьирин уьмрикан вуйи гьаму
ихтилат урхай. Ихтилатнаан существительнйир адагъури,
асул формайиъ т1аай. Месела: шагьриъ -шагьур. Дурар
алфавитдихъди тетрадариъ дик1ай.
1928-пи йисан Мягьячгъала шагьриъ лезги
ч1алниинди сабпи «Щийи дюн'я» ччвур ал и газет
адабгъуз хъюгъну. Тагьири му газетдиз «Дадайин ч1ал»
к1уру шиир хъадап1ну. Шиир газетдиъ чап гъап1ну.
Гьаму вахтналанмина дугъан шиърар багахь-багахьди
чап ап1уз хъюгъру.
Хюрюг Тагьириз Аьлибег Фатягьовди, Эфенди
Капиевди, Гьяжибег Гьяжибеговди яратмиш'валарин
рякъяр улупури, кюмекар гъап1ну.
1934-пи йисан Хюрюг Тагьир Аст1ил
Сулеймандихъди таниш шулу. Машгьур шаир, Тагьир
рякъбан бадали, дурарин гъулаз гъафну, сюгьбатар
гъап1ну. Тагьирин шиърарихъ хъпехъну. Ц1ийи шаир
дугъаз бегелмиш гъахьну. Сулейманди Тагьириз аьхю
эсер тувну, чан терефнаан ихь уьлкейиъ шаирвал
лайикьлу, гьюрматлу ва гьюрматназ герек вуйи пише
ву, гъапну.
Аст1ил Сулейман кечмиш гъашиган, Тагьири аьхю
хажалат гъизигну ва «У-стад» к1уру шиир гъибик1ну.
Дагълар'ина гъафну дифар,
Ч1ур гъахьну халкьдин кефйир,
Дюн'яйиин дап1ну лицбар,
Накьв гъабхьнуки яв йишв, устад.
Гьаму макьалайиъ тувнайи садар существительнйир
гьаз аьхю гьярфниинди ккергъну дидик1наш, йипай.
162-пи илч1ихуб. Гьаму гафар алфавитдин къайда
уьбхюри дик1руган, сабпи гьярфналан гъайри кьюбпи ва
шубубпи гьярфаризра фикир туври, кидик1ай.
Ч е ш н е : Шагъур, шаир, шурпа...
Шагьур, уьмарат, багъбанчи, Аьлигай, мурта, шурпа,
астакан, булагъ, Шамил, сумчир, Уьсман, плакат, Баку,
Индия, радио, арх, хиф, чархачи, палат, марка, юлчи,
уьрдег, медени, хяр, йисир, дакьал, мярака.
163-пи илч1ихуб. Зиихъ т1алаб ап1урайи саягъниинди
ичв хизанарин ччвурар дик1ай.
§ 36. Слогар. Слог жара ап1бан бадали
апостроф (') ишлетмиш ап1уб
Гаф к1уруган, ухьу дидик кайи вари сесер саб
дупну ушвниан адаурдархьа, хъа паяриз (слогариз)
жара ап1ури, к1урхьа. Месела: ма-къа-ла, Эс-тенгер,
ус-тад...
Гафнак швнуб ачухъ сес кади гъабшиш,
гьадмукьан паярра (слогарра) кади шулу (зиихъ
тувнайи мисалариз лигай).
Слогар ачухъдариз ва хъяркьдариз
жара шула.
Ачухъ сесниинди ккудубкГурайи слогдиз а б ц ц у
слог к1уру. Месела: А-гъа-ба-ла, радио, сини.
Ачухъ дару сесниинди ккудубк1урайи слогдиз
хъябкъю слог пну к1уру. Месела: сур-су л. Эсмер,
Тюр-кис-тан.
164-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гьялак дарди
сабшвнубан урхай. Гьарсаб гаф швнуб пайназ жара шулаш,
фикир тувай.
1. Мулк, мектеб, мялумат. 2. Уста, успагьи, урхъ.
3. Шагьиднама, шид, шагьур, Шагьзада.
Гьарсаб гафнак швнуб ачухъ сес ва швнуб пай (слог)
ка?
Гафнан паяринна ачухъ сесерин кьадар сабсиб вуйин
дарш дарин?
165-пи илч1ихуб. Гафар слогариз пай ап1ури кидик1ай.
Арццу слогариккан - саб, хъяркью слогариккан кьюб ц1ар
ккадатай.
Бахтавар, суал, ватан, уьруыган, нахшир, Мустафа,
Эфриз, акт, берекет, аькьюл, яш, Мягьячгъала,
истисмарчи, гьяжилеглег, чимил.
166-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
гафар слогариз жара ап1ури, тетрадариъ дик1ай. Ачухъ
сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.
1. Эскервализ душну Наврузбеган шубуд к1уру йис
шула. 2. Тагьир, кьялан мектеб ккудубк1убси,
пединститутдиъ уч1вну. 3. Тимур тупмаргъ ап1уз
ккунир ву. 4. Дюн'яйин йирхьубпи пай вуйи аьхю
Урусат ахьуз. (С. С). 5. Уж'вал дап1ну, гьюллик ккип
(Мисал). 6. Тамал бабу, чухрайихъ деъну, ишлар anlypa.
7. Дустна душман читин йигъ алабхъган аьгъю шлуб
ву. (Мисал). 8. Жараринубдихъан, му йизуб вуйиз
дупну, михъичГихан. 9. Заваризди лигури лицуз
хъюгъиш, сабан дарш сабан лик гъвандихъ йивур яв.
Чпин кьадарназ гъилигган, гафар саб слог
айидар, кьюб слог айидар ва гизаф слогар айидар
шулу. Месела: мархъ (саб слог); дагар (кьюб слог);
къасабарвал (юкьуб слог) ва гь. ж.
167-пи илч1ихуб. Гафар саб слог, кьюб слог ва шубуб
слог кайидариз жара ап1ури, дунариъди дик1ай.
Тепе, к1иф, Селимат, ваз, амсишин, псинч1,
комсомол, план, мярафат, гюзгю, Исмаил, гъул, нагъил,
халачи, келем, диф, кюмек.
Гафар мяна жигьатнаан гъидидикьбан бадали
ва саспиган сажли гьярфарна кьюжли гьярфар
жара ап1уб метлебниинди апостро ф (')
ишлетмиш anlypy: Месела: ликар -лик'ар, к1улин
— кГул'ин, хулан — хул'ан, ургъ'ар, нач'вал, уж'вал,
таниш'вал.
168-пи илчГихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
гафариъ гьаз апостроф дивуб лазим вуш, гъаврикк ккаай.
1. Гъул'арин гъул'ан удуч1вган, гьаму гъулхьан
ярхла дарди Шил'арин гак1влин гъяд алабхъуб мумкин
ву. 2. Ургъ'арин Гьяснан бай Аьбдулвагьабдихъди
таниш'валар ккергъну гизаф йисар вуйиз. 3. Надинж'
вал биц1иризт1ан хае дарин? 4. Ил'яс халу дюн'я
гъябкъю яшлу кас вуйи. 5. Хул'анна хил'ан кам
дарибшрияв, Мар'ят хала! 6. ГъуштГларин Ягь'яна
Лижв'арин Шихкерим Аьхю Ватандин дявдин
иштиракчйир гъахьну. 7. Ишуз ккун гъабшиш, бюркью
ул'анра нивгъ гъюру. (Мисал.).
Апостроф дивру:
1. Гафнан кьялаъ ачухъ сеснан гьярф ачухъ
дару сеснан гьярфнахьан жара ап1бан бадали
(Акъ'ан, к1ул'ан, гъар'ан, нир'ин).
2. Чан йишв'ин ишлетмиш дап1ну ккуни «в»
гьярф лабиалламиш шулайи сеснан гьярфнахъ
хъабхъну, гафнан мяна ч1юбгъюри гъабхьиш.
^Месела:
гучГвалар, буш'валар, пуч'валар ва гь. ж.
Апостроф алдруган му гафар ч1ур шулу:
гуч1валар, бушвалар, пучвалар.
3. Я гьярфну к1ул'инди вуйи слог арайиз
хурайиган. Месела: Шем'я, Рукъ'я, Ягъ'я, гъир'ят.
К ъ а й д . Урус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ
ачухъ сеснан гьярф ачухъ дару сеснан гьярфнахьан жара
ап1бан бадали апостроф ишлетмиш ап1дар, хъа урус
ч1алнаъси жара ап1бан ишарйир вуйи Ъ ва Ь ишлетмиш
anlypy. Месела: съезд, подъезд, Илья, шифоньер ва гь. ж.
169-пи илчГихуб. 5-пи классдин литературайин
хрестоматияйиъ тувнайи эсерариан апостроф али гафар
гъяйи 6 предложение тетрадариъ дик1ай ва гьадму, гафар
ц1ар ккадатну жара ап1инай.
170-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариъ Ъ ва Ь гьаз
ишлемиш дап1наш, йипай.
1. хулаъ 2. кьамкь 3. писатель 4. съезд
ликриъ гъабагъ почтальон Илья
муъриъ Гьялим подъезд роль
дюъйир гъумрал октябрь сельсовет
§ 37. Ударение
Табшуругъ. Предложенйириъ жара дап1найи гафар
дюзди пуз чалишмиш йихьай. Дурарик кайи слогарикан
фунуб ижмиди адабхъну к1урат, фикир тувай.
1. Йиз маргът1ан явуб ац1уб гъабхьну. Гварар
штухьди ац1уб думукьан читин ляхин дарда, Зираят.
2. Учуз ургуб ччил ачуз. Таниш дару дагълариъ ургуб
мумкин ву.
3. Ухьу ац1уб, ургуб к1уру гафар кьюбиб
предложенйириъра сабеи урхурайинхъа?
Эгер гафариъ кьюб вая сабшвнуб слог ади
гъабшиш, дурарикан саб ижмиди адабхъну
кГурхьа: уржуб — уржуб, убшуб -убшуб.
Гафнан слогари'кан саб ижмиди адабхъну
ушвниан адап1баз ударени е к1уру.
Ударение дигиш апГбахъди гафнан мянара
дигиш хьуб мумкин ву. (Табшуругънаъ тувнайи
мисалариз фикир тувай).
Чаина ударение гъюрайи слогдиз ударение али
слог, имбудариз ударение алдру слогар кТуру.
171-пи илч1ихуб. Жутди тувнайи гафар ерхьури урхай.
Гафарин мяна дигиш шулайивал тасдикь апГинай.
уржуб - уржуб ургъуб - ургъуб
кпикьуб - кпикьуб улупур - улупур
убзуб - убзуб уршур -уршур
гъюру - гъюру алдакну - алдакну
Слогдиина гъюрайи ударение (') ишарайиинди
улупуру ва слогдиъ айи ачухъ сеснан гьярфниин
дивру. Месела: мискьал, гъергри, зарафатниинди.
172-пи илч1ихуб. Гафарин ибарйир кидик1ай ва гьарсаб
гафниин ударение дивай.
Гюзел ватан, ужуб яшайиш, хъубкьнайи мягьсул,
игитариз баркаллагь, ягъалди т1ирхуб, доярка
Султанагъа, жигьил сиягьятчи, Рубасдин сес, к1ваз хуш
дару субайвал, кьут1кьли фикрар, миллетарин сабвал,
дурзнайи ук1ар, табиаьтдин дигиш'вал ар.
Ихь ч1алнаъ ударение гизафси гафнан ахириъ айи
слогдиин алабхъуру: арфар, гак1влар, мяълийир, Сеидри.
Гафар кьадарариз ва падежариз дигиш шлуган,
ударение улт1убччвуру. Думуган ачухъ сес
гьюдюхюб вая зат имдарди гъядябхъюб мумкин
ву. Месела: риш - шубар, хал - хулар, мурсул мурслар,
amluH -amlnap.
173-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар гизаф кьадарназ
илт1ик1ай ва ударение дивай. Гизаф кьадарназ
илт1ик1бахъди гафариз фу шулаш, фикир тувай.
Кумис — лихуб дафтар
-аьлхъюб кашу
-ергуб
леэф -элегуб челег
-улхуб
174-пи илч1ихуб. Хамхар, гаргар, габан к1уру гафар
асул падежариз илт1ик1ай. Гафариъ дигиш'валар
гъахьнуш, йипай. Асул падежарин формайиъ айи гаргар
к1уру гаф кади 4 предложение дик1ай ва ударение дивай.
Фонетикайин разбор ап1бан таблица
Ачухъ сесер Ачухъ дару сесер
Нефес Нефес Лабиал
Гъалиндар Назукдар Зилдар Лалдар
хъайидар хътрудар кайидар
а и н,д, р гъ, кк к гьв
Ч е ш н е : гъвандккар.
а — гъалин ачухъ сес; и — назук ачухъ сес; н, д, р зил
ачухъ дару сесер; кк - лал ачухъ дару сес; к нефес
хътруб; гъе - лабиалламиш дубхьнайиб.
Фонетикайиан аьгъю гъапГдар текрар ап1бан бадали
вуйи суалар ва табшуругъар
1. Ачухъ сесер фицдариз к1уру, ачухъ дару сесер
фицдариз?
2. Сесеринна гьярфарин арайиъ фициб тафавутвал
аш, йипай.
3. Чпик кьюб сес кайи ачухъ сеснан гьярфар фйир
ву? Думу гьярфар фила чпин асул мянайин йишв'ин,
фила жара сесерин йишв'ин ишлетмиш anlypy? Мисалар
аькъинай.
4. Ачухъ сеснан аъ, уъ гьярфар гафариъ наан
дик1уру?
5. Ачухъ дару зил сесер фицдариз кГуру, лал сесер
фицдариз к1уру?
6. Нефес хътру сесер нефес хъайи сесерихьан
фит'инди жара шула?
7. Ихь ч1алнаъ гьаммишан лабиалламиш духьнайи
ачухъ дару сесер швнуб ва фйир ву?
9. Бязи вахтари лабиалламиш шулайи ачухъ дару
сесер йипай.
9. У рус ч1алнаан ихь ч1алназ дуфнайи гафариъ ачухъ
ва ачухъ дару сеснан гьярфар фици дидик1ну ккунду?
10. Ихь ч1алнан гафариъ зат ишлетмиш дарапГу
сеснан гьярфар фйир ву?
11. Гафарик кайи слогарин, кьадар фици аьгъю ап1уб
гъулай ву?
12. Алфавит фтиз к1уру ва думу гьаз аьгъяди ккунду?
13. Апостроф гьаз к1ури ишлетмиш anlypy?
14. Ударение фтиз к1уру? Ударение дивбан асул
метлеб фтиъ рябкъюрачвуз?
Фонетикайиан вари ккудушдар текрар ап1баз
илчГихбар
175-пи илч1ихуб. Шиир кибик1ай. Ачухъ сеснан
гьярфариккан диш, ачухъ дару сеснан гьярфариккан лепе
ц1ар ккадатай.
ТУМ ВА ГАФАР
Тум алабхьру дагълу жвуву,
Хуржиндиъ аи гъатху дяхин.
К1ишар али нежбер хили
Яркьу хут1лиз гат1абхьуру.
Дугъаз аьгъя, гъюру хьадну
Мушв'ин экин шлуб адлу.
Белки, узура мяълийин йиз
Аьхю умуд кивну гафар,
Хиял ап1ин дяхнин удрар,
Гат1ахьури айк1ан уьмриз.
Гъалабну юк1в убкура йиз Инсанарин
к1ваъ дурарин
Ктубч1вуйк1ан бегьерлу чар?
(П. А.)
176-пи илч1ихуб. Алфавитдин къайдайиинди гафар
кидик1ай. Дурариин ударение дивай. Кьюб сеснан йишв'ин
ишлетмиш ап1урайи ачухъ сеснан гьярфар кайи
гафариккан ц1арар ккадатай. Садар гафар гьаз аьхю
гьярфниинди ккергъну дик1ураш, йипай.
Аргагь, дурхин, шляпа, ашукь, Ермак, Арам, юрт,
Разият, «Пионер», шибрит1, Европа, Субгьянат, Яракк,
ап1баз, гъумбек, юлдаш, Избербаш, Хасавюрт,
уйинжагъ, мишмиш, седеф.
177-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи ачухъ ва ачухъ дару
сеснан гьярфар гъяъри, предложенйир кидик1ай.
Гьаммишан лабиалламиш духьнайи сеснан гьярфариккан
саб, бязи вахтари лабиалламиш шлудариккан кьюб ц1ар
ккадатай.
1. Мушв...ъ лам...нди вуйи, гьаз гъапиш гъва...лан
хула...ди йифун штун ли...нар булди а...райи. (Аь. АбуБакар).
2. Жан чве, дугъ...з акьвлар ту...дар гизаф шула,
ам...а
Дата добавления: 2014-12-01; просмотров: 2148;