ЛЕКСИКА 3 страница

(Къ. Аъгъмадов)

Ст1ал Сулейман Асккан Ст1аларин гъулаъ касиб

нежбрин хизандиъ агъзурна миржидваржна

йирхьц1урна урч1вудпи йисан бабкан гъахьну. Совхозар

имиди ич гъулаъ кьюдваржна ургц1ур ккитру хюнйир,

хьудварж ч1уру малар, хьуцГурна миржиб даяр хъайи

хварар ва кьюд агъзурна шубудварж баб марччар айи.

Хьадан тят1иларин улихь юкьубпи ва хьубпи классарин,

гьацира урч1вубпи ва йипДубпи классарин арайиъ

жюрбежюр соревнованйир гъахьнийи. Соревнованйириъ

хьубпи ва урч1вубпи классар гъалиб гъахьну.

249-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Ччвурнан еринар агай.

Дурар фуну гафарин йишв'ин ишлетмиш дап1наш, йипай.

Лейлайи, чан рангнан кьалмар адагъну, шикил зигуз

хъюгъиган, дурарин гъунши риш, хьуд йисаъ айи Суна,

наан ашра дугъан багахьна хъуркьуйи. Думу Лейлайин

кьалмариин гьяйран духьнайи... Дугъазра хилиъ кьалам

бисуз ккундийи, амма Лейлайи чан кьалмарик кучуз

гъитдайи.

Гьар ражну шагьриз гъягъруган, адашди

Сунайихьан гьерхуйи: «Гьан, йип, йиз ужур, фу хузавуз

шагьриан?» - «Узуз кьалмар аькъин» - т1алаб ап1уйи

ШУРУ

Адашди дугъаз шагьриан ц1ийи палтар, жюрбежюр

уйинжагъар хуйи. Амма гьаз-вуш дугъу саб ражнура

кьалмар гъахундайи. (Ш.Къ.)

250-пи илчГихуб. Предложенйириъ глаголар агай.

Глагол предложениейин фуну член вуди шулу?

1. Ич классдиъ урхурайидари хьадну совхоздиъ ужуб

зегьмет гъизигну. 2. Гьамус учу дарсар аьгъю ап1биин

машгъул вуча. 3. Икриз удубчГву кюрпе ччил гьар

йигъан пеэр, гьяштйирихъ хъебгуйи. 4. Дидиз чав аьхю

гьунар ап1урайиганси рябкъюйи. 5. Анжагъ зангар датт

дидиз мют1югъ дайи. Даттлин дирбаш'вал гъябкъю ччил

саб жюре тяжубвалиинди дидиз либгуйи ва, чазра хабар

дарди, диди ликар кьяляхъ алдагъуйи.

Табшуругъ . Хьадну мягьсулдар чюлиъ фицдар

ляхнар гъахури шулуш, жвуван гафариинди ачухъ ап1инай.

Думу темайиан изложение бикТай.

§ 53. Существительноейин эгьемият ва

грамматикайин лишнар

Шейънан (мутмуйин) ччвур вуйи ва фуж? фу?

к1уру суаларикан сабдиз жаваб шлу ч1алнан пайназ

существительное к1уру. Месела: фуж?

Гагарин сарпи фуж? космонавт гъахьну. Фу?

Спутник аършдиз гъабхурайи фу? ракета

гъавайин заан гъатариз удубч1вну.

251-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Фуж? фу?

к1уру суалариз жаваб туврайи гафариккан ц1арар ккадатаи.

Думу гафар фуну ч1алнан паяр вуш, йипай.

1. Навруз халу айи терефназди дилигну, Селим маш

завузди дахъу. (М.М.) 2. Узу йиз дажи Бичерахов

элеънайи к1ару кегьерин багхьантина хъапГунза. (М.Ш.)

3. Аьхю Ватандин дяви гъабшиган, Щадасайи чан кьюр

бай, Шамилин вахтарин тапанчина шюшке тувну,

дявдиз гьаъну. 4. Сурхай вертолётдиъди Къизляриз

хътаънийи ва сад йигълан больницайиъ кечмиш

гъахьнийи. (Аь. Абу-Бакар). 5. Гьей ап1ин, гьей, йиз

бай Мизах, хъасин гъадагъ муччвур ва зах. (Н.

Саруханов). 6. Аькьюлсуз к1ул ликариз бала ву.

(Мисал).

Существительнйири жюрбежюр ччвурар

улупуру:

а) Инсанарин: духтур, пягъливан, Сафри, гюзюр,

чубан, Ажай, баб, Бейбутов, фендигар.

б) Гьяйванатарин: пеленг, швеъ, ергюх, сил,

швушвмаг, жанавар, хюни, якъ, гамуш, жираф, деве,

аслан, чакъал.

в) ничхрарин: ппази, люкъ, луф, пеъ, шюхъ,

уьрдег, псинч1, гуганай, mlaeyc гъуш, гъяшти,

п1ямп1югъ, ккуккум, гъаз, датт ва гь. ж.

г) Мутмуйир: кусри, диван, шалвар, сяаып,

гъалав, муччвур, аьхин, марфак1, хунча ва гь. ж.

д) Алатарин: дурхин, ек1в, рашил, табушв,

гарк1ал, убрушв, дуркъар, ранда ва гь. ж.

е) Набататарин: жихир, вич, хут, хиф, беъли,

кумиш, уч1вру ц1абар, арфани, хумурзаг, гъарпуз,

келем, харан чинчар ва гь.ж.

ё) Табиаьтдин гьядисйирин: мик1, буран, аяз,

мархъ, аъхълушин, йишв, йигъ, гвач1ин, хябяхъ, сел,

йиф, муч1ушин, амсишин ва гь. ж.

ж) Хасиятнан ва лишнарин ччвурар: угъри,

кьискъис, лути, мерд, намерд, игит, гуч1бях,

зиринг, фагьум, намус, абурлу, тямягъкар, саил,

бахтсуз, у стад, аърифдар ва ж.

252-пи илч1ихуб. Гьаму существительнйир зиихъ

улупнайибси жюрйириз жара ап1ури, дик1ай.

Фугъан, шкаф, сябун, ккуртт, леэф, самовар, таз,

ек1в, бурав, бушгъаб, т1авус, футнакар, кагъаз, линейка,

чвул, кьакьниш, фургъун, лютке, сторож, тахсиркар,

уьмур, шадвал, мармардаш.

253-пи илч1ихуб. Ихтилат урхай. Инсан улупру

существительнйир, асул формйириъ т1аъри, дик1ай. Хае

ва жинс существительниирикан фу аьгъяш, йипай.

Мягьяч к1убан бай вуйи. Думу зегьмет зигуз аьшкь

айир ва гьарган яшлуиирин гъуллугънаъ хьуз ккунир

вуйи. Гьаддиз думу вардиз ккундийи. Муху-Мирзайин

абйир-бабаризра бай кьабул духьнайи. Йитим ву к1ури,

дугъан язухъра агЛури шуйи. Дугъаз ц1ийи палтарра

гъидирхнийи. Муху-Мирзана Бай-Сунгъур йигъан

дарсариз гъягъюйи, хъа Мягьяч чахьан удукьру ляхнар

ап1ури, хулаъ гъузуйи. Кьюб гьяфтайилан Мягьячра

мектебдиз кьабул гъап1у. Гьамци думу МухуМирзайихъди

дарсариз гъягъюз хъюгъю. Бай-Сунгъури

аьраб ч1алниинди урхуйи, хъа Муху-Мирзайина

Мягьячди - урус чГалниинди. Дарсарихъан дурари чпин

таярихъди тамшир ап1ури шуйи (М.С.

Ягь 'яевдинубд иан).

Существительнйир классариз, кьадарариз ва

падежариз дигиш шулу.

Месела: Ахсрар йивури, Маисум нивкГан хъиргу

предложениейиъ айи ахсрар к1уру существительное

къанажагъсуз класс ву, гизаф кьадарнаъ ва ччвур

падеждиъ а, хъа Майсум к1уру существительное

канажагълу класс ву, ялгъуз кьадарнаъ ва ччвур

падеждиъ а.

254-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара

дап1найи существительнйирин класс, кьадар ва падеж

тяйин ап1инай.

ЧГамччли хъял кади гаф кьяляхъ хътап1у. Ихь

уьлкеииъ агъзрариинди заводар ва фабрикар яратмиш

дагЛна. (Д.Ильин) Русланди явашди тур anlypy ис.

(А.П.) Гъюри а махъвран аьхир, ккудубк1урадар ляхин.

Гъирагъдихъ зурба гьюлин деъна Иван гъумриин,

ккилигури а китраз, гъагъи фикрар гъюри к1ваз.

(Махъв) Ич хуларин кьюд унч1вар кючейизди

лигурайидар ву. Юкьуб тереф к1ан-к1ул адру буш

дюзенар вуйи. Исрафили Ил'ясдиз хяр убшвуз кюмек

агЛурайи. Гьамус Кафари вуйибси т1умт1ун багълар

гьат1арццна.

Гьат1абцц суфра... яшлудариз

Гъюдли гутйир ккирч зикв айи.

Адабгъ адаш, якъ арайиз

Гьаму йигъаз уьбхюрайи.

(Ю.Б.)

255-пи илч1ихуб. Дамагъ, шаир, Асли, дургъунагъ к1уру

гафар асул падежариз дигиш ап1инай. Падеж улупбан

аьхирариккан цДарар ккадатай.

256-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гафар гъяъри,

предложенйир тамам ап1инай ва тетрадариъ дик1ай. Учву

гъяу гафар фуну ч1алнан пай вуш, йипай.

1. Жигьил... умуд вари жигьатаркан кадабт1найиган,

саб дупну дугъаз жил'ин инсандинсиб ликрин...

гъябкъю. (Махъв) 2. ... машназ лигуру, ... ликариз.

3. Магьа ... ужур ... багъбанчи гъюра, дугъу ... гьюжат

гьял anlyp. 4. «Фила духьнура ухьуз сарун акв ...

рябкъюйкГан? - гъапи миж кадабт1найи Меседуйи

(А. Мягьямаев) 5. Гъирагъдихъантина ... жаргъурайи

Мар'ям гъяркъю ... гьарай ут1убччву. (М. Хангишиев)

6. Мектебдин ... участокдиъ ... йис мидиз улихьна

мялимдин улупбариинди киву ... гъелемариин гьяйран

шлустар ... гъвал хьайи шафран вичар алийи. (Т.М.)

Гъяъбан бадали гафар: балин, шил, дуст,

душман, думу, гьюрматлу, ихь, дюн'я гьяйвниинди,

чубнариан, тажрубайин, вичун, уьру.

§ 54. Предложениеииъ существительноейи

гъабхурайи синтаксисдин роль

Табшуругъ . Исихъ тувнайи предложенйириъ

существительнйир агай ва дурар предложениейин фуну

членар вуш, йипай.

1. Мустафа совхоздин тракторист вуйи. 2. Абайи

Гьясназ шагьриан ц1ийи туп дубхнайи.

Предложениеииъ существительное фунуб вушра

член вуди хьуб мумкин ву. Амма гизафси существительное

предложениеииъ подлежащее вая дополнение

вуди шулу.

Месела: 1. Марччлихъни тепейиин гъевесниинди

uieymlpc. йивура предложениеииъ шли?

марччлихъни (подл.) фу? швут1рам (диш. дополн.),

наан? тепейиин (обет.) фици? гъевесниинди (обство)

шула.

2. Жанаври Гъандайиз аъхю зийнар дап1найи

к1уру предложениеииъ фти? жанаври (подл.)

гьап1нийи? зийнар дап1найи (составной сказ.)

фтиз? Гъандайиз чап дополнение шула.

257-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Подлежащее

вуйи существительнйириккан ц1арар ккадатай.

1. Кьарнийир кьиблайиз т1ирхура. 2. Ноябрин ваз

багахь шула. 3. Гъвандин устайи кьюб мертебайин

хулар дивра. 4. Аьлдиз алабхъурайи ц1ийи ваз гъябкъю.

5. Сафар халайи хюни ккудубзура. 6. Урхбаан ич класс

вари классарин улихь хьа. 7. Фикирлуйи гужлир

гьарган ккагъру. 8. Керим армияйиз гъягъяйиз

колхоздин комсомол тешкилатдин секретарь вуйи.

(М.Ш.)

258-пи илч1ихуб. М. Шамхаловдин «Муштулугъ»

гьикаяйиан гъадабгънайи гьаму кьат1 урхай. Жара

дап1найи существительнйир предложениейин фуну членар

вуш, йипай.

Ригъдин манишну вари табиаьт гъюблан-гъюбаз чаз

табигъ ап1урайи. Мит1лан улихьна жан алидарси

ришвурайиси рякъру дагълар, тепйир гьаму с сикинди,

хиялнаъ ахъну айидарси рякъюрайи. Гьарар, яркврар

сует духьнайи. Ук1ар-к1ажар кюргънайи. Дидиз табигъ

дарудар, дидхьан ккагъуз духьну адрудар игниъ айи

шубар вуйи. Дурар анжагъ чпин к1ваъ айи кьастназ

табигъ вуйи. Дурарин метлеб - ликрихъ хъайи йишв

дубгну ккудубк1ну, чпихъди соревнование гъабхури

айидарин йишваз гъягъюб ва, дурариз кюмек ап1ури,

чпи гъалиб гъашиб улупуб вуйи. Дурарин хилариъ айи

дагьрарин хъпалгу сес зат сикин дарди зарбди гьавайиан

т1ирхурайи уьрдгарин лижан сесси ебхьури айи.

Существительное предложениейиъ составной

сказуемоейин ччвур пай вудира шулу. Месела:

Шихкерим совхоздин аъхюну агроном ву к1уру

предложениейиъ агроном к1уру гаф составной

сказуемоейин ччвур пай ву.

259-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ

составной сказуемйир агай ва дурарин ччвур пай улупай.

1. Хьубпи классдиъ урхурайидари бистниъ ач1ал

апГурайи. 2. Юкьубпи классдиъ урхурайидар тазади

кивнайи памадрин штиларихъ шид хъубзбиин машгъул

вуйи. 3. Варидарик аьшкь ва гьяракат кади

рябкъюрайи. 4. Малдарари гъубшу кьюрдну ужуб

зегьмет гъизигнийи. 5. Ляхнин натижйирра писдар

гъахьундайи. 6. Гьарсар дояркайи чаз тувнайи никк

ккудубзбан план артухъдира кади тамам гъапГнийи.

7. Йигъар хябяхъ шула. 8. Йитим ччилу мяъ aniypa.

260-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи существительнйир

гъяъри, предложенйир кидик1ай. Учву гъяу

существительнйир предложениейин фуну членар вуш,

йипай.

1. Узу ... шиърар гизаф ккунир вуза. 2. Инсандиз

айи девлетарик варит1ан аьхю ... сабур ву. 3. Сабпну

багахь хьайи ... унч1вар аку гъаши. (Ш.Къ.)

4. Жвул'арин ... ужудар шиърар дик1ури шулу.

5. Хамис йигъан, дарсарин кьяляхъ учу гъунши гъулан

... гюрюшмиш хьуз гъушнийча. 6. My ражну гъалибвал

саризра ... гъабхьундайи. 7. Хьадукра... швнуб жюрейин

ничхрарин мукьамна сес ади шулдаринхъа!

Гъяъбан бадали гафар: Пушкин, девлет,

хулар, Муслим, футболистар, къисмат, яркур.

Табшуругъ . Обращение фтиз к1уруш, к1ваин

ап1инай. Бик1баъ обращение предложениейин миди вуйи

членарихьан фици жара anlypy?

261-пи илч1ихуб. П. Аслановдин «Бабкан гъаши йигъ»

шиъриан гъадагънайи гьаму бендар урхай ва обращение

вуйи гафар улупай.

Аьжаб гьялак вува, уьмур,

Дарш явашур вуйк1ан узу

Хпири зуз гъапну: «Закур

Уву бабкан гъаши йигъ ву.

Гъач, аьхюжви, хайир ккуни

Яр-дустариз дап1ну теклиф,

Ап1урхьа ихь юк1вар мани,

ДарапГди мал-мутму гьяйиф.

Текрар шулдар му аку йигъ.

Сабпи ч1вет1ар гъап1у йигъан

Башкъа саягъ аьлхъюру ригъ».

- «Ваъ, ваъ, аьзиз, думу йигъхьан

Хъугъ, цГихьанси гуч1уразуз...

Предложениейин жюрбежюр членар хьубт1ан

башкъа, существительное предложениейиъ

обращение вудира шулу.

Месела:

Жямяаътар, Рустам гъюб'ин шад вуза! (А.Ж.)

Йиз аьзиз руг, у зуз ип1руб туву руг... (А.Ж.)

Магьа, дусткас, вари хулар явдар ву.

Мушваъ «жямяаьтар», «дусткас», «йиз аьзиз

руг» обращенйир ву.

262-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Дурариъ

обращенйир агай ва лазим гъюру ишарйир диври, жара

апГинай.

1. «Гьап1ну жан гага увуз фу дубхьна? - гьерху

дугъхьан баяри (Махъв). 2. Йип мяъли Лукьман, йип

ич бай! 3. «Вара уву фил гужли фуре мап1ан, хъа йихь

гъавриъ! Гъапибси даршиш ляхин, хяви шулвуз», к1уру

зимзру (Гь.Щ.)

4. Гьарай эллер пис касариз,

Аьжаб дюн'я дубхьнадарин!

Дугъри касар дюн'яйикан,

Фукьан инжик духьнадарин!

(Е. Эмин)

5. Я жакьв наана гъябгъюрава? (Махъв). 6. Йиз

ужур Милейсат яв кагъаз вазлин йиц1убдиъ узухьна

гъурубкьну. (М.Ш.) 7. Ассаламун аьлейкум, учвуз

кьувват ибшри устйир» (А.Ж.)

Эгер уву гъахьундайиш,

Шулдайза зу пашман дада.

My дюн'яйин бахтсузвализ

Гьаз гъахунва аьзиз дада?

(Х.Т.)

263-пи илч1ихуб. Литературайин хрестоматияйин саб

эсериан обращенйир кайи хьуб предложение дагну, ичв

тетрадариъ дик1ай. Обращенйириккан ц1арар ккадатай.

Дурар фуну ч1алнан паяр вуш, йипай.

Ичв юлдшарин ччвурар обращенйир вуди ишлетмиш

ап1ури, биц1и ихтилат дюзмиш ап1инай ва тетрадариъ

бик1ай.

§ 55. Существительнйирин къанажагълу ва

къанажагъсуз классар

Табасаран ч1алнаъ существительниир кьюб

классдиз жара шула. Къанажагълу ва

къанажагъсуз классариз.

Къанажагълу классдиъ айи существительниир

фуж? к1уру суалназ жаваб шулу ва анжагъ чпиз

аькьюл айи, инсан улупру существительнйирт1ан

дурарик кахьдар.

Месела: фуж? аьлим, духтир, июнь, футнакар,

шахтёр, хала, гъарачи.

Къанажагъсуз классдиъ айи существительниир

фу? к1уру суалназ жаваб шулу. Месела: фу? гъюр,

калуш, зимз, арфани, сяаът, якъ, пг1урфан.

Зиихъ тувнайи мисалариан рябкъюрайиганси,

табасаран ч1алнаъ нефес алдру шей'арилан гъайри,

жюрбежюр нефес али шей'арра къанажагъсуз

классдик кахьра. Гьаз гъапиш, ихь ч1алнаъ

существительниир чпиз аькьюл аиивализ дилигну

классариз жара шула.

Аькьюл айидариз къанажагълуйир к1урхьа, хъа

аькьюл адрудариз къанажагъсузар.

Т е в а й . Урус ч1алниинди: Кто? человек, рыба,

орёл, корова, лётчик.

Ихь ч1алниинди: фуж? адми, лётчик, фу?

балугъ, люкь, хюни.

264-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи существительнйир

классариз жара ап1ури, кьюб дуниъди дик1ай. Сабпи дуниъ

фуж? к1уру суалназ жаваб шлудар, кьюбпибдиъра фу? к1уру

суалназ жаваб шлудар.

Чешне:

фуж? фу?

ашукь чюнгюр

Ягълухъ, секретарь, гьяжилеглег, пионер, Муртаз,

иставут, аьзарлу, хандак1, сиягьят, Дагъустан, чимил,

ашукь, чюнгюр, севдигар, капитан, аьдалат, дакьикьа,

Зейнабат, гъулажви, Тинит1, чарх, келле, сиясат, сяаьт,

Есенин, челег, рузи, аьмалдар, кесп, устад, чавуш,

келлегюз, набалугъ.

265-пи илч1ихуб. Сифте шиир фикирлуди урхай, хъа

кибик1ай. Существительнйириккан ц1арар ккадатай ва

суалариинди дурарин класс тяйин ап1инай.

Магьа дурарин метлеблу йигъ хъубкьу. Накь мархь

убгъури гъябкъган, бязидар нягьякьди шад гъахьунчва!

Гъи мургли марцц гъап1ганси, дифарихьан зав азад

вуйи. Мюгьюббатну ялав гъадабгънайи кьюб к1ван

аьшкьнаан вуйхьиб, Фатма халайин муганаз шад вал

дярябкъю айвандикк псинч1ари шад гьарай ккипнайи.

(ПА.)

Кьюб-шубуб гьяфта гъушу. КьантГа хулаъ вердиш

гъабп1И. Гьамус думу ликуди имдайи. Фирюзайи ужуб

хъайивал ап1ури, дарман кдатури хьпаз лигну, дидин

лик ухди сагъ гъабхьнийи. Гизафси думу

Фирюзайихъди шуйи, хъа саспиган дугъан Рамазан

к1уру ччвуччвухъди. Рамазан дидиз кьабулди шуйи.

Дугъхьанра гъюрхьанси юкьуб ликрииндит1ан гъягъюз

шулдайи. Амма дугъак саб ужуб дару хасият кайи.

Дугъу гъюраз сикинвал тувдайи. Рамазназ гьаз вуш

Кьант1айин гъюдли кьуц1кьуц1, ярхи ибар гизаф ккун

шуйи, думу дурариз зигуз чалишмиш шуйи. Саспиган

дугъу дидин ушвниъ гужниинди гъифит, печенье

ивуйи. (Ш.Къ.)

266-пи илчГихуб. Предложенйир урхай. Суаларин

кюмекниинди фуну существительнйир къанажагълу ва

фундар къанажагъсуз классдиъ аш, тяйин ап1инай.

1. Фу хиялар ап1урава, Аьлибег? (М.Ш.) 2. Жигьилариз

рякъ улупурай хядси, гьарсаб ляхнин к1ак1наъ

ава, Комсомол. (И.Ш.). 3. Халкь кючейин кьялаз уч

духьнайи. 4. Ярквраз гъушу Маллагьямза гьамусра

дуфнадар. 5. Жигьил баяр, швушвар, шубар уву марцц

ап1уз дуфна, багъ. (Гъ. Аъ.) 6. Галиъ бит1 гъябкъюр

сивуъ сижмихьан гьиликъну, к1ур. (Мисал.) 7. Люкьру

зав'ан ипну, гъвандиъ гъиву келле парчйир дубхьнайи.

(А.Ж.) 8. Улар арццу Мирзабегаз хажалат кайи чан

дадайин кьарц1ар ахьнайи маш гъябкъю. (М.Ш.)

267-пи илч1ихуб. «Хьадукран сабпи лишнар» ччвур али

биц1и ихтилат бик1ай. Существительнйир ц1арар ккадатну,

жара ап1инай. Дурарин класс ва кьадар тяйин ап1инай.

268-пи илч1ихуб. Гьаму ибарйир гъяъри, предложенйир

дюзмиш ап1инай ва ичв тетрадариъ дик1ай. Жара дап1найи

существительнйир чиб тялукь вуйи гафарихъди фу

жигьатнаан тархьраш, йипай.

1. Жанаври гъибису, бабу гъидису.

2. Мазан гъушу, марчч гъубшу.

3. Кьюр юлдаш, кьюб гаф.

4. Самолёт т1ибхура, самолётар тГирхура.

5. Ужуб ляхин, ужудар ляхнар.

6. Либхурайи сяаьт, лихурайи колхозникар.

Существительнйир чиб тархьну гъюрайи жара

ч1алнан паярихъди (прилагательнйирихъди,

числительнйирихъди, глаголарихъди ва гь. ж.) бязи

вахтари класс ва кьадар жигьатнаан хъпалгуру.

Месела: вахт, гъябгъюра, адми гъягъюра; хъур

рабочий, хъуб станок. Думу бай аъкъюллур ву.

Думу ху аъкъюллуб ву.

269-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай. Гъидирчнайи

гьярфар гъяай. Дурари гафнан мяна фици дигиш anlypain,

фикир тувай.

1. Загьидат бабу чан хтул риш ляхнихъ хъа...

2. Хюни ккуду...-лан кьяляхъ, Аминатди думу

лижягъна хъа...у. 3. Уьрдгари бипДир чпин кьял'инди

гъу...нийи. (Махъв.). 4. «Йитим бай гъю...хюрин ифдиъ

хил шул, йитим ччил гъю...хюрин ччимдиъ хил шул»,

- к1ура халкьдин кюгьне мисалиъ. 5. Ужу... касна ужу...

ляхин гьар вахтна инсанарин мелзниин шул. 6. Щигь

сивун кюлин рукак ку...су (А.Ж.). 7. Жик1урайир,

жаргъури, душну, гьюлик ку...су.

§ 56. Хас ва жинс существительнйир

270-пи илч1ихуб. I. Юсуф Базутаевдин исихъ тувнайи

шиир урхай ва бязи существительнйир аьхю гьярфниинди

ккергъну гьаз дик1ураш, йипай.

Гъит чвул ву гъи, ва амси духьна гьавйир,

Аьбдул халу, уч1вхьа рякъюъ гъач хъана.

Ккилигура ухьуз рази дакьикьйир,

Шлуб ибшри, ктуч1вухьа Хьарагъна.

Душваъ явна йиз танишар айин ц1иб?

Гьарган ухьуз рази дарин мерд Жуф дагъ?

Гъубзди кьяляхъ Хянгъярин гъяд, илт1ибк1ру...

Амирин хал... Дидиз аьгъя ихь машин...

Магьа Шила, магьа Хьарагъ - кьюб мерд гъул

Карсну дусна дагъдик, хабар алдагъну...

II. Исихъайи предложенйириъ айи сабстар гафар гьаз

сабеи дидик1надар?

Аьли гизаф дирбаш бай ву. Гъюлягъ гъибихъу

курпДлиин Дирбаш к1уру ччвур иливнийча.

Чпин мянайиз ва ч1алнаъ гъабхурайи ролиз

дилигну существительнйир хае ва жинс жюрйириз

жара шула.

Жин с существительное саб жинснан вари

шей'ариз тувнайи уьмуми ччвурназ к1уру. Месела:

бай, риш, шагъур, газет, гъул, дагъ, нир ва гь. ж.

Ха е существительное дупну жинс

существительнйирихьан жара ап1бан бадали,

кГул'инди саб шейъназ тувнайи ччвурназ к1уру.

Месела: Ризван, Альбина, Дербент,

«Табасарандин*нурар» Афна, Кьаркьул, Рубас

ва гь. ж.

Бик1руган, хае существительнйир аьхю

гьярфналан, жинс существительнйир биц1и

гьярфналан ккергъну дикГуру:

Месела: совхоз «Бахтп», Буйнакск шагьур,

кинотеатр «Россия», доярка Аминат, Халагъ гъул,

Урал дагълар ва гь. ж.

271-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи макьала сифте урхай,

хъа тетрадариз кибик1ай. Хае ччвурариккан - саб, жинс

ччвурариккан кьюб ц1ар ккадатай.

Дагъустандик меркез Мягьячгъала Тарки дагъдин

к1анакк Каспий гьюлин гъирагьдихъ ерлешмиш дубхьна.

My шагьриз Аьхю Октябрин Социалист революция хьайиз

алихьна Порт Петровск к1ури гъахьну. Мягьячгъала ихь

республикайин меркезеи илимдинна культурайин

меркезра ву. Мушваъ хьуб заан урхбан заведенйир,

сабшвнуб илимдинна ахтармиш ап1бан институтар, кьялан

пишекарвалин техникумар а.

Ихь меркездин институтариъ Вьетнамдиан,

Лаосдиан, Сирияйиан, Индияйиан ва жара

гьюкуматариан дуфнайи студентари урхура.

Мягьячгъала шагьриъ Уьмран Батирайин ччвурнахъ

хъайи дарги театри, Алим-Паша Салаватовдин

ччвурнахъ хъайи къумугъ театри, Гьямзат ЦIадасайин

ччвурнахъ хъайи авар театри ва жара милли театрари

ляхин anlypa.

Мягьячгъалайиз гьар йисан агъзрариинди ихь ва

харижи уьлкйириан вуйи туристар гъюри шулу.

Хае ччвурар вуди гьисаб шула:

1. Инсанарин ччвурар, абйирин ччвурар ва

фамилйир. Месела: Эфенди Капиев, Александр

Сергеевич Пушкин, Мягъяммед Юсупов ва гь. ж.;

2. Гьяйванатарин лак1мар: Ругъац, Самбур,

Булка, Журка, Мишка, Спартак, Алабаш, Казбек,

Мурка ва гь. ж.;

3. Географияйин ччвурар: Алтай, Москва, Шару

гъюл, Тихий океан, Днепр, Америка, Китай,

Байкал, Западный Сибирь ва гь. ж.;

4. Кючйирин, майднарин, фабрикарин,

заводарин, совхозарин, колхозарин ччвурар: Венгер

экерарин кюче, Уъру майдан, Шубубпи

интернационалин ччвурнахъ хъайи фабрика,

«Электросила» завод, Керим Мамедбеговдин

чвурнахъ хъайи совхоз ва гь. ж.;

5. Тарихи гьядиейирин ва революцияйиз хае

вуйи машкврарин ччвурар: Гъалибвалин йигъ - 9пи

май, Миржибпи Март -хупарин машквар,

Сталинградская битва ва гь. ж.;

6. Газетарин, журналарин, китабарин,

литературайин ва музыкайин эсерарин ччвурар:

«Дагестанская правда» газет, «Пионер» журнал,

«Чирагъ нирин дерейиъ» роман, «Эреллер» поэма,

«Лебединое озеро» балет ва гь. ж.

272-пи илчГихуб. Учвуз аьгъю Табасаран ва Хив

районарин гъуларин ччвурар алфавитдин къайдайиинди

дик1ай. Хъасин, алфавитдиз лигури, гъалат1 каш, дюз

ап1инай.

273-пи илч1ихуб. Гьаму Багьаудин Митаровдин

уьмрикан вуйи макьала урхай. Хае ччвур вуйи

существительнйир гъядягъюри, тетрадариъ дик1ай ва

дурар фици ккергъну дикГураш, йипай.

Табасарандин машгьур шаир Багьаудин Митаров

1912-пи йисан Хив райондин Гъвандикк гъулаъ уста

Митарин хизандиъ бабкан гъахьну.

Шиърар дикГуз Багьаудинди гьеле мектебдиъ урхури

имиди хъюгъну ва дугъан сабпи эсерар «Уьру

Табасаран» газетдиъ чап ап1ури гъахьну.

Багьаудин Митаров Аьхю Ватандин дявдин

иштиракчи ву. Думу 1944-пи йисан Украинайин

Винница шагьрин кГанакк душмнарихъди гъаши

кч1ихбариъ игитси гъакГну.

Винницаиин писателарин тешкилатдин секретарь,

украин писатель Д. Г. Деречди, Липовецкий кьялан

мектебдин тарихдин кружокдин тешкилатчи мялим

Елена Григорьевна Кутеповайи, душваъ урхурайидари

Багьаудиндин чве, табасаран шаир Мут1алиб Митаровдихъди,

Хючна ва Гъвандикк урхурайидарихъди

аьлакьйир уьрхюра.

Багьаудин Митаровдин накьв гьарган ч1иви

кюкйирихъди дабалгну шулу.

274-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи жинс ва хае

существительнйир гъяъри, предложенйир тетрадариъ

дикГай. Хае существительнйириккан диш, жинс

существительнйириккан лепе цГарар ккадатай.

1. Аьхю бабаз чан ... гизаф ккундийи. 2. Хтул бализ

... к1уйи. 3. Дугъаз Фарид гъяркъган, вари ... чаз

тувганси шуйи. 4. ... гъулхьан ярхла дарди, кьюб нир

чиб-чпик ктикьурайи йишвахь, гизаф ягъли дару саб

тепейиин кюгьне ... ерлешмиш дубхьна. 5. Халкьди

гьаз-вуш му гъалайиз (Гушкур) гъала к1уру. 6. Гьар

йисан ... му гъалайиъ чпин тарихи искусство улупбан

бадали ... гъабхури шулу. 7. Сугъакк мягьялиъ ..., ...,

..., ..., ...; гъулар а. 8. Табасаран райондин гъунши

районар гьамрар ву..., ..., ..., ..., ... .

Гъяъбан бадали гафар: хтул, Фарид, дюн'я, гъала,

Гушкар, табасаранари, фестиваль; Фурдагъ, Ургъа,

ВертГил, Ляхла, Вурт1ил; Къяйтагъ, Дербент, Сулейман

Стальский, Хив, Агъул.

275-пи илч1ихуб. Учвуз аьгъю гьюкуматарин,

дагъларин, гьюлерин, нирарин ччвурар дик1ай.

Гьарган к1ваинди уьбхяй. Эгер чпихъ

«ччвурнахъ хъайи», «Ччвур али» кГурустар гафар

хъадарди гъабшиш, заводарин, фабрикарин,

колхозарин ва совхозарин ччвурар кавычкйириз

гъадагъуру. Месела: совхоз «Лениндин рякъ»,

колхоз «Победа», завод «Динамо» ва гь. ж.

Гьацира кавычкйириз гъадагъуру газетарин,

журналарин, художественный ва музыкайин

эсерарин ччвурарра. Месела: «Комсомолец

Дагестана» газет, «Смена» журнал, «Сулак

шагъид ву» роман, «Марччлихъникан вуйи кьиса»

поэма ва гь. ж.

276-пи илч1ихуб. Ичв кюлфетди ццийин йисан фицдар

газетар, журналар гъадагъураш, тетрадариъ дик1ай.

Газетар, журналарин ччвурар кавычкйириз гъадагъуз

к1ваълан магьап1анай.