ЛЕКСИКА 1 страница

§ 38. Лексика фтиз к1уру

Гьарсаб гаф сесерикан ибарат дубхьнайиб ву.

Месела, мал к1уру гаф шубуб сеснакан (м, а, л),

шадвал к1уру гаф йирхьуб сеснакан (ш, а, д, в, а, л)

ибарат ву. Амма сесерихъ чпин к1ул'инди вуйи

мяна хътар, дурарин кюмекниинди улхуз шулдар.

Улхбан бадали сесерикан гафар яратмиш дап1ну

ккунду. Гьарсаб гафназ чан мяна ади шулу.

Ч1алнаъ айи вари гафарин хазнайиз

сабйишв'инди лексика к1уру. Ч1алнан лексика

аьгъю anlpy илимдиз лексикология к1уру.

Ч1алнаъ айи гафарин кьадар, яна ч1алнан

лексикайин девлетлувал, жюрбежюр словарариъ

тяйин дап1на.

180-пи илчЛихуб. Исихъ тувнайи гафариъ айи гьярфарин

ва сесерин кьадар тяйин ап1инай.

Ихтият, пеъ, сяаьт, швеъ, гюлле, чвул, раккин,

беъли, малла, эдеъ, раццахъ, мяляхъв, деетуб, убччвуб,

ялхъван, мяхъв, мюгьтал, рякъюъ.

181-пи илч1ихуб. Текст, гъидирчнайи гьярфар гъяъри,

кибикГай. К1аруди дидик1найи гафарин мяна ачухъ

ап1инай.

Магьа ули...ди ужуди урхурайи Паша кьадарналан

а...тухъ к1ваз хяви байвалин, на...ус исина anlpy

«кьюбарин гал...ам» шулу. Мяр...яр асла мучвурхан

к1уру адаш даршул, хъа чан бай магьа гьамци ч1ур

шули гъяр...ю дурарин адаш мярхяр гъадагъ...н

пашман шулу. My гьял гъябкъю адашди дугъаз зар...ар,

ч1игъар anlypy, амма Пашайин ибариъ дурар са...кьан

уч1вдар. Думу жин...дира гъягъюри я...ал

табарилансина чвурх...иин машгъул шулу. Амма

Пашайин ул му чвурх...арикан абыДудар... (М. Ш.).

182-пи илч1ихуб. Гьаму гафар саб пДарнаан тмуну

цIарназ кючюрмиш ап1руганси чёрточкайиинди жара

ап1ури, дик1ай.

Чешне: гъа-мус-ра.

Гьамцдар, арццнайи, ярквраан, шаирвал,

ч1варч1влиди, аькьюллувал, умудлуди, жавабдарсуз,

дегьзамана, кьалухъжви, кьудратлуди, арайиланси,

гъибикьуб, мярхярилан, аржлариз, баркаллагь,

машквар, шикаятну.

1. Гаф фиткан ибарат шулу?

2. Улхбаъ гафнан вазифа фу ву?

3. Гафар саб-сабдихьан фит'инди жара шула?

4. Лексика фтиз к1уру?

§ 39. Гафнан мяна

Гаф сесерин гъварч ву. Амма сесерин гьар фициб

вунгоа гъватназ rarb rrvn ттлттттяг». Месела, зур, зул,

зар, зил ихь ч1алнаъ айи гафар ву ва дурарихъ

гьарубдихъ саб ккудубк1у мяна хъа: зим, зум, зир

гафар дар ва дурари ихь ч1алнаъ саб мянара ачухъ

апГурадар.

Гаф хьпан бадали, сесерин гъварчнак гьам

хъпехъурайириз, гьамсана гьадму ч1ал

апГурайидариз варидариз аьгъю, дурар гъавриъ

ахъру мяна кади ккунду. Дици даршиш, гаф арайиз

гъюрдар. Эгер гафарикан гьарубдихъ кГул'инди

вуйи мяна хътарди гъабхьнийиш, инсанар сарсарин

гъавриъ адрахърийи ва ч1ал арайиз

дяргърийи. Гьаму саягъниинди гьарсаб гаф учв

арайиз хурайи сесерин, гьамсана дурарик кайи

мянайин сабвал ву.

Гьарсаб гафну саб мутму, лишан, гьял, гьяракат

ва гь. ж. улупури шулу. Месела, ек1в к1уру гафну

тялукь вуйи саб гакГвлар гьадат1ру алат улупура.

My думу гафнан лексикайин мяна ву. Гафнан мяна

учв ишлетмиш ап1урайи текстнаан вая словарариан

аьгъю ап!уз шулу.

1. Гаф фу ву?

2. Гаф фици арайиз гъюрайиб ву?

3. Гафнан мяна фици тяйин ап1уз шулу?

183-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарин мяна жара

гафариинди ачухъ ап1инай. Думу гафар ичв словариъ

дик1ай.

Чешне: жумартди — хил хъибтну, гъяйиф

dapanldu.

Устад, билиг, эвел, дугъри, бахил, бейкефди, бенде,

исал, чапди, шаклуди, лайикьди.

184-пи илч1ихуб. Гьаму предложенйир урхай. Душваъ

айи гафарикан лишан улупрудар, гьял улупрудар ва

гьяракат улупрудар жа-жаради дунариъ дик1ай.

Зав'ин гьич амслин кьюркькьан алдарди, марцциди

вуйи. Вари гьялариз гъилигган, йигъ гизаф маниб

дубхьну ккундийи. Кюкйир, ук1ар, кьалар сует

гъашисиб гьялназ гъафи. Амма мициб л ал гьял ади

кьан гъабшдар. АчГлариъ айи дишагьлийирик гьяркат

кабхъу. Заварира гизаф ижмиди рахбан сесер гъап1у.

Хъа писди хъивнайи мик1лу гъулазди гъюбаз манигъвал

ап1уйи. Амма кулки ва гужлиди убгъуз хъюгъю

мирккли кГарар гьирчу. Биц1и игит, к1арарихъди

ликкьан исинади алдабгъуз гъидритри, уюгъси

аьхиризкьан дийигъу. Завар гьамус ярхлаанси

рахурайи, мик1 лап ц1иб шулайи, мирккар сарун сасабт1ан

ктахьури имдайи. Дугъан хабахъра дуч1убхну

гук1ниди айи варт1ан биц1и к1ари хъайи. (М. М.).

185-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи кроссворд ар ац1ай.

1 2 3 1 2 3

2 2

3 3

I. а) Ц1арнаан тина:

1.

Зегьмет алабхъуб (гизаф). 2. Дарман (зегьер).

3.

Биши хьуб.

б) Заан исина:

I. Наразивал. 2. Улихь заманайиъ аьхюр. 3. Халкьдин

дуланажагъ гъябгъюрайи йишв.

II. а) Ц1арнаан тина:

1.

Музыкайин алат. 2. Бин айи гъахи йишв.

3. Гьяйванат.

б) Заан исина:

1.

Шадлугъ. 2. Вахт. 3. Ч1урдин аьхю гьяйванат.

186-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар урус ч1алназ

илт1ик1ай ва ичв тетрадариъ дик1ай.

Фалчи, аьдат, бахча, кьиса, макьала, люкь, жакул,

эйси, юлчи, швургъан, лепе.

187-пи илч1ихуб.Исихъайи гафар урхай, дурарин мяна

жара гафариинди ачухъ ап1инай. Думу гафарин дик1баз

фикир тувай.

Лембе, зяиф, гъахма, арха, туба, налог, надинж,

сейир, футна.

К1ваинди гъит:

Гафнан мяна, багахь мяна айи гафарин

кюмекниинди (тюфенг - ружа), гафну улупурайи

предметдин лишнар ктухбиинди (чайник - чай anlpy

гъаб) ва гафнан паярин метлеб ачухъ ап1биинди (сакьюб

- саб, кьюб) тувуз шулу.

§ 40. Гафнахъ швнубсаб мяна хьувал

Гафнахъ саб вая сабшвнуб мяна хъади шулу.

Жюрбежюр мутмйир улупру гафарихъ гизафси саб

мяна хъади шулу (ек1в, сундух, чиг, хъют).

Тмундарихъ кьюб вая швнубсаб мяна хъади шулу

(к1аж, ц1ар, к1ул ва гъ. ж.)

Кьюб вая сабшвнуб мяна айи гафариз гизаф

мянйир хъайи гафар к1уру.

Табасаран ч1алнаъ гизаф мянйир хъайи гафар

хайлин а. (жан, кьюб, сяаып, кюгьне, к1ул, руг ва

гъ. ж.).

188-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир дик1ай.

Жара дап1найи гафариз фикир тувай ва гьар

предложениеииъ думу гафарин мянйир тяйин ап1инай.

1. Мялимди Аьлдиз кьюб диву. 2. Адаши узуз кьюб

манат пул тувунзуз. 3. Бали к1улиан хъюгъну ихтилат

гъап1нийи. 4. Ич мектебдин цалин газетдиин баяршубари

«Ппази» к1уру к1ул иливнийи. 5. Дестейин к1ул

машгьур вуйи революционер вуйи. 6. Классдиан

бинДидарин сесер ерхьурайи. 7. Комиссияйин

председатели сесер гьисаб ап1урайи. 8. Учители

урхурайидариз тетраддин к1ажар пай гъап1у. 9. Гьарарин

к1ажар гъатху духьну алдахьурайи. 10. Мялимди

урхурайидариз илч1ихуб тамам ап1бан чешне туву.

11. «Аьламатнан чешне» Къ. Рамазановди гъибик1у

шиърин ччвур ву.

189-пи илч1ихуб. Саб вая швнубсаб мяна айи юкьубхьуб

гаф дик1ай. Думу гафарин мяна ачухъ ап1инай ва

гьар гаф кади предложенйир дюзмиш ап1инай.

190-пи илч1ихуб. Гьаму ибарйир урхай, дурарин

мянайиз фикир тувай. Шул, руг, кьал гафар кади гьацдар

ибарйир дюзмиш ап1инай.

Жикъи гафар, жикъи уьмур, жикъи шал вар, жикъи

йигъ, жикъи адми, жикъи ихтилат, жикъи шадвал,

жикъи ц1ар, жикъи маргъ.

Гьарин к1аж, тетраддин к1аж, уч1вру к1аж, газетдин

к1аж.

191-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай, дид'ин к1ул иливай.

Жара дап1найи гафариз фикир тувай, дурарин мяна ачухъ

ап1инай.

1. Аьхъю кьюрд дуфну хъубкьу. 2. Ригъ гвач1нинган

кьанди гьудубч1вуру. Жил'ин пурпу йиф дабхъра.

3. Чюллер, яркврар лизиди а. 4. Гъунарикк йифун

маргъвлар ккаъна. 5. Колхозникари хутГлариз пейин

зигура. 6. Биц1идари мярхяр чвурхура. 7. Гьяятдиъ

Мусайина Селмийи йифкан адми гъапГну.

8. Шим'яйина Ил'ясди жакьвариз удар ккабхьра.

9. Аязну дурарин гарцГиар уьру дап1на. 10. Ужу шулуда

кьюрдну.

§ 41. Гафнан диш ва илт1ибк1у мяна

Гафарикан гизафдарихъ, чпин диш мяна ктарди,

илт1ибк1у мянара хъади шулу. Месела: гъизилин

т1ублан ва гъизилин хилар к1уру мисалар

гъадагъиш, сабпибдиъ гъизилин к1уру гаф чан

мянайиъ ишлетмиш дап1на, кьюбпибдиъ думу

илт1ибк1у мянайиъ ишлетмиш дап1на (гъизилин ужуб

ляхин anlpy хилар вуйивал улупура).

Илт1ибк1у мяна гафнан асас мянайикан арайиз

гъюру, яна гафнан диш ва илт1ик1у мянйир чибчпихъди

аьлакьайиъ ади шулу. Гафарин илт1ик1у

мянйир, ц1ийи гафар арайиз фици гъюруш, гьаци

арайиз гъюру. Дурар халкьдин мяишат ва культура

артмиш хьпахъди аьлакьалу ву.

Илт1ибк1у мяна айи гафари предметарин,

мутмйирин, гьядисйирин ччвурар, дурарин арайиъ

айи ухшарвалар аьлакьйир улупуру. Месела:

кюгъне мутму, кюгъне фикир. Гафнан мяна тяйин

anlpy вахтна, думу гафнан диш мянайихъди

илт1ибк1у мянара гьисс дапГну ккунду.

192-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ибарйириъ диш ва

илт1ибк1у мянайиъ ишлетмиш дап1найи гафар улупай.

рукьан жан ачухъ йигъ

рукьан турба ачухъ юк1в

гъабгъу шид инсандин к1ул

гъаргъу инсан дарснан к1ул

нир даабхна гъагъи вахт.

биц1ир даахна гъагъи гак1ул

193-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар сифте диш, хъа

илтик1у мянайиъ ишлетмиш ап1ури жут предложенйир

дюзмиш ап1инай ва дурар ичв тетрадариъ дик1ай.

Хил, к1ул, мик1, усал, кюгьне, гарц1лар, лик,

гъягъюра.

194-пи илч1ихуб. Предложенйир ачухъди урхай ва

кидик1ай. Жара дап1найи гафар фуну мянайиъ ишлетмиш

дап1наш, йипай.

Думу учв аьхю хьпахъ дугъан юк1в гизафси

марччариин шули гъабхьну ва учвра йигълан-йигъаз

му ляхниин лигам шулу. Гьамци вари чударарин арайиъ,

варит1ан машгьур вуйир ва гафнак берекет кайир

гъахьну. Дагъларин яйлагъариз тамаши ап1бан бадали

юк1в хуррамди, жан ич1иди ЧударЛит1арин гъарзарин

гуриина удуч1вуру. My гаф гъеебхьу Чударин рангар

сабшвнубан дигиш гъаши. Думу ал и йишв'ин чаз дюн'я

к1ару дубхьну дийигънайи. (М. М.) 2. Рякъюн

гъирагъариин али гьарар дурарихьан гюллйирси

гьерграйи. 5. Гъунибдиин явашдиси ис дубхьну

алабхъури айи магьа аку ригъ. (Р. Гь.)

195-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар урхай мяна

жигьатнаан дурарин арайиъ айи тафавутвал улупай.

Багъ - багъбанчи, шаклу - шаксуз, ватан ватанагьли,

гьякь - гьякьсуз, колхоз - колхозник,

фикир - фикирсуз, жаваб - жавабдар, зегьмет зегьметкеш.

196-пи илч1ихуб. MUKI, дагълар, нир, т1урфан къанажагълу

шей'ар вуди улупру предложенйир дюзмиш

ап1инай. Илт1ибк1у мяна айи гафариккан ц1арар ккадатай.

§ 42. Синонимар

Саб бязи гафар, чиб жа-жара гафар вушра, чпин

лексикайин мянайиз лигну, гизаф багахь вуди

шулу. Месела: элегуб, кч1ихуб к1уру гафарин мяна

саб ву. Гьаму гафарикан гьарубдиз чан хусуси мяна

ашра, дурарин кьюбибдинра мянйир чиб-чпиз гизаф

багахь вуйидар ву.

Мяна жигьатнаан сабстар вуйи вая лап багахьлу

вуйи гафариз синонимар к1уру.

Мяна жигьатнаан сабстар вушра мицдар гафар

саб-сабдин йишв'ин ишлетмиш агЛуз шулдар. My

гафари ачухъ ап1урайи лишан улупбан бадали

жюрбежюр дюшюшариъ дурарикан сабунуб

ишлетмиш anlypy.

Ч1алнаъ синонимар гизаф ади хьуб дидин аьхю

вуйи дев лет ву. Чпи дик1ру шиърарин ч1ал гюрчег

ап1бан бадали, писателари ва шаирари жюрбежюр

синонимар ишлетмиш ап1ури шулу. Месела:

гюрчег, уччвур, гюзел ва гь. ж.

197-пи илч1ихуб. Гьаму прилагательнйириз синонимар

дагну гьадрарихъ дик1ай.

Аьхю, гъабгъу, меъли, дирбашур, хяви, ягъли,

уткан, шадди, ачухъ.

198-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз синонимар

агай ва дурар дик1ай.

Ч е ш н е: самолёт — аэроплан.

дирбаш зарар

к1убан фикир

ахин дерд

ижми аьхю

199-пи илч1ихуб. Предложенйир кидик1ай. Синонимар

агай ва дурариккан ц1арар ккадатай.

1. Ихь халкь чав зигурайи зегьметназ гъилигган

аьшкьлу уьмриз бахтлу йигъариз ва шад девриз лайикь

шула. 2. Хьадан вахтна ихь юрдариъ гьар тереф

дабалгна, безетмиш дубхьна. 3. Шагьриан ич бабу ужуб

хабар, ц1ийи ч1ал хьади гъафну. 4. Улихьди гъизигу

гъам, хажалат ва дерд к1ваълан гьаъру вахт гъабхьну.

5. Шуран утканвал, уччвувал, гюрчег'вал варидиз

мялум гъабхьи. 6. Йиз чвуччвун саламатвали,

сабурлували мялимарин терефнаан баркаллагь,

чухсагъул гъазанмиш гъап1ну.

200-пи илч1ихуб. Тувнайи синонимарприлагательнйирихъ

лазим вуйи существительнйир хъаай.

Кьаби, яшлу (хипир, гьар); аьхю, ч1атху (вич, мархь);

ижми, гъицибкъу (уьл, т1урин); уччвуб, ужуб (хат1,

даре); гъагъи, ужуб (ляхин, пише).

201-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз синонимар

агай, дурар кади предложенйир дюзмиш ап1инай ва

тетрадариъ дик1ай.

Ижми, ипни, элегуб, кьувватлу, гирами, ккуни,

зирек, гьюжум, яшлур, к1убан, гъабгъу, кьяши, уьмур,

уччву, шадвал.

Табшуругъ. Гьюжран, т1акъат, к1уру гафарин

мяна аьгъю апГинай ва дурар словариъ дик1ай.

§ 43. Омонимар

Табшуругъ. Шиклариз дилигну фицдар жа-жара

шей'ариз сабстар ччвурар тувнаш, йипай.

1. Думу гафар фици дик1уру?

2. Дурар фуну чГалнан паяр ву?

Саспи жа-жара мяна айи гафар сесериинди

сабстар шулу.

Сесериз лигну чпин арайиъ саб тафавутра адру,

амма мянайиз лигну чиб жа-жара гафар вуйи

гафариз омонимар к1уру. Месела: багъ

(лампайин) -багъ (йимишдин), гъюр (гьяйванат) гъюр

(гьяракат).

Омонимар ч1алнаъ гизаф ади шулдар ва дурари

ч1алнан гъавриъ ахъуз читинвал яратмиш

ап1урдар. Фицики предложениейиъ дурарин мяна

тяйин вуди ачухъ шула. Омонимар вуди

существительнйир, прилагательнйир, глагол ар ва

жара ч1алнан паяр шулу.

202-пи илч1ихуб. Текст кибик1ай, сабеи ерхьру

гафариккан ц1арар ккадатай. Дурари фу улупураш, тяйин

ап1инай.

1. Бере гьеле ярхла имиди, уч'ин хуйир алархьу.

2. Думу ужуб берейиъ ади армияйиз гъурхну. 3. Гвач1нин

ухди духтир мектебдиъ урхурайидарихьна гъафну.

4. Хьадну галариъ ук1 убшвурайидариз гизаф бит1ар

алахьуйчуз. 5. К1ак1наъди гъябгъюрайи аьхю к1арчар

али кьунан гардандикк гаргар ккибт1найи. 6. Мирзабегу

уьрхюрайи гьяйвнариз гьар йигъан гаргар алабхьуии.

7. Вичун багъ, кюкю адабшвну, гизаф уччву дубхьнайи.

8. Лампайин багъ жикъи дубхьнайи ва хулаъ муч1у

шулайи.

203-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафариз омонимар агай

ва скобкйириъ дурарин мяна улупай. Омонимар жут-жутди

ичв тетрадариъ дик1ай.

Чешне: Бухара (ц1а anlpy) - бухара (бачук1).

Рягъ (хю рябгъруб) жан

(ккун ап1уб) .шир

(гъарпзин) гъюр

(гьяракат) ху

(гьяйванат) кюл

(гьарин) сур

(гьяшарат) к1ул

(шиърин) ваз

(гьудубч1вруб) жилар

(хут1лар)

204-пи илчГихуб. Табасаран ч1алнан словарикан

мянфяаьт ктабгъури, шубуб жут омонимар агай ва дурарин

мяна ачухъ апГинай.

205-пи илчГихуб. Гьаму гафариз омонимар агай, дурар

кади жут предложенйир дюзмиш ап1инай ва дик1ай.

Мелзналан омонимар фуну ч1алнан паяр вуш йипай.

хьуб (хьувал) - гъаш (гинбин) —

ургуб (кьадар) - хам (хамди) банк

(шид убзруб) - урхь (набатат) лак

(келем кивру) - ваз (вахт) гъюб

(гьяйванат) - аш (айивал) жан

(адмийин) - гъюб (гьяракат)

Табшуругъ . Зиихъ тувнайи гафариз суалар дивай

ва дурар предложениейин фуну членар вуш, йипай.

§ 44. Антонимар

Ихь чГалнаъ чпин мянайиз лигну аькси вуйи

гафарра а. Месела: ухди -кьанди, гвач1нин хъябяхъ,

ягъли -жикъи. My гафарин мяна чип чпиз

аькси ву.

Чпин мянайиз лигну чип-чпиз аькси вуйи

гафариз антонимар к1уру.

Антонимар ялгъуз мянайиз лигну чаз

гъаншарди аькси вуйи лишан дивуз шлу

гафаризт1ан шулдар. Антонимарин кюмекниинди

шаирари садар мутмйир вая гьядисйир тмундариз

къаршуди дивру ва гьаддиинди дурарин лишнар

ачухъди, эсер anlpy саягъниинди шикилназ хуру.

Месела: Вари жара дап1найи къюб йишв'ина:

Садар - дустар, тмундар - душмнар мюдяъйир.

(Р. Гь.)

206-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйир

кидик1ай, антонимариккан ц1арар ккадатай.

1. Къанун аьгъю гъабхьунзуз кюгьне уьмрин, ц1ийи

уьмрин ахсрар гъяркъзуз гвач1индин. (Гь. Щ.).

2. Ккундуш тяриф, ккунш синихнан кьут1кьлишин

кьабул ап1уз, йиз юк1в увухьна дубхназа (А. Ж.).

3. Кьюрдну йишвар ярхиди, хъа йигъар жикъиди шулу.

4. Марччлихънин уьмур кьюрдну мани галариъ, хьадну

мич1ли сивариъ гъябгъюру. 5. Физкультурайин дарснаъ

баяри тупмаргъ, хъа шубари к1инт1маргъ ап1ури шулу.

6. Лицуб инсандин бедендиз хайирлу, гьарган деъну

хьуб зарар тувру ляхин ву.

207-пи илч1ихуб. Тувнайи глаголарихъ антонимар

хъаай. Антонимар фици арайиз гъюраш, фикир тувай.

Гъафну - гъушну дахъну - гъудужвну кабхьну кт1убшвну

деъну элеъну

кабшвну

гъаахну

ккипну

убзну

гъабхну

— хъипну кабсну

208-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи абйирин гафариъ ва

мисалариъ антонимар агай ва дурариккан нДарар ккадатай.

К1убнир сабан йик1ур, усалур - агъзурбан.

Хандин улгьан мягъян, гьяйвнин - кьялхъян.

Дуст агуб рягьят ву, дуствал уьбхюб - читин.

Мелз ккут1убччвур - рякъюн к1анакк, лик

ккут1убччвур - рякъюн зиин.

Жарарин гьяйвниин элеур, рякъюн кьялаъ элдеур.

Руб тувну мукьу гъадабгърур.

Зулмиинди за гъабши хал агьниинди ккадабхъуру.

209-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи антонимар кади

предложенйир дюзмиш ап1инай.

Хьад - кьюрд, ужуз - багьа, йишв - йигъ, хайир зарар,

гьялал - гьярам, гизаф - ц1иб, ярхи - жикъи,

к1убан - усал, ац1у - ккуру.

210-пи илч1ихуб. Исихъайи прилагательнйириз

антонимар дагну, гьадрарихъ дик1ай.

Ч е ш н е : биц1и -аъхю.

Исч1ли, шми, мани, кьилзи, к1ару, арчул, муч1у,

бипДи, услир, ягъли, гъагъи.

§ 45. Лексикайиан вари ккудушдар текрар

ап1баз илч1ихбар ва суалар

211-пи илч1ихуб. Текст урхай, душваъ саб мяна айи

гафар дагну, ичв тетрадариз адагъай.

Йигъарикан сад йигъан, чан дада ва аьхю баб

айвандикк чаз лигури ади, Селмийи гьяятдиъ чан

шюхъярихъди тамшйир ап1ури шулу. Гьаму арайиъ

биц1и шюхъярикан, сабди, жилиъ ликарра утГукьну,

чан рягърягъ хъибшрайи бинДи к1улра за дап1ну, сифте

ражари вуди «уьуьуь!» anlypy. My ляхниин Селмиси

дугъан дада ва аьхю бабра гизаф шад шулу. Дурари,

к1ваан аьлхъюри, дидлан ул алдабгъурдар. (М. Ш.).

212-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи шиир урхай. Илт1ибк1у

мянайиъ ишлетмиш дап1найи гафариккан nlapap ккадатай.

Лик алдабгъза яв ругариз Хулар ухшар ву женнетдиз,

Хуш макан ву Табасаран. Шубар к1уруш жейранариз,

Ужуб-харжиб аьгъю касдиз Жилар ву игитар халис,

Гюзел йишв ву Табасаран. Гюзел йишв ву Табасаран.

213-пи илчГихуб. Текст кибик1ай. Жара дап1найи

гафариз синонимар агай, думу гафарин мяна ачухъ

ап1инай.

1. Гюзел хьадан йигъ вуйи. 2. Дугъан кеспи малариз

лигуб вуйи. 3. Учу ляхнихъ хъюгъча. 4. Советарин

гьюкуматдиъ яшамиш шулайи баяр-шубари хушбахт

уьмур хъап1ра. 5. Дявдин аьзабарин кьяляхъ халкьдин

юк1вар шад шулу. 6. Кьяляхъ гъузнайи баярйхъди

мялимди хайлин улхбар гъап1у. 7. Хярар ккадагъбаъ

урхурайидари кГубанвал улупну. 8. Угълан гвач1нин

ухди фикрарикк ккахънайи.

214-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи текст, сифте

литературайин ч1алнан орфографияйин къайдйир

уьрхюри, хъасин ичв гъулан нугъатнаъ к1уруганси дигиш

ап1ури, урхай

Дагълариъ шлукьан вакьиъйир вари йиз уларикк

ккархьри шулу. Йиц1уд-йиц1ухьуд йис мидиз улихьна

мушвариъ сивин ц1игьарин, мудрарин лижар шуйи.

Дурар ихь гъулан багахь хьайи ямажарик жаргъури

шуйи. Дурарин гюрчег'валин гьюрматнаан ихь

йишварин хюрчабнари дурариз пис кьаст ап1урадар.

Дурар ихь йишварин ярашугъар ву. Амма дурар,

гъюблан-гъюбаз ц1иб шули, марцциди терг шлу

йишв'ина гъюра. Дурарин тум ккидипури айиб

хлинццар кайи зиянкар ву. (А. Ж.).

Урхурайидарин аьгъювалар ахтармиш ап1баз ва

мюгькам ап1баз вуйи суаларна табшуругъар

1. Лексика фтиз к1уру?

2. Гафнан мяна фу ву?

3. Гафнан диш ва илт1ибк1у мяна фици ачухъ anlypy?

4. Сабшвнуб мяна хъайи гафар кади, хьуб мисал

аькъин.

5. Синонимар фицдар гафариз к1уру? Синонимар кади

сабшвнуб предложение дюзмиш ап1инай.

6. Омонимар кади мисал ар аькъинай.

7. Антонимар фицдар гафариз к1уру? Абйирин

гафарикан ва мисаларикан антонимар кайидар к1ваина

аькъинай.

§ 46. Ккергъбан классариъ гафнан

гъурулушдин гьякьнаан аьгъю дап1найидар

текрар ап1уб

215-пи илч1ихуб. Текст урхай, багахьлу, гафар

гъядягъюри, дунариъди дик1ай ва ччивар жара ап1инай.

Хьадукран аьхиримжи ваз вуйи. Марччлихънар

галариан сивариз гъюз гьязур шулайи. Галиъ кьюрдра

писди гъубшундайи. Аьдат вуди марччар гал'ан рякъюъ

т1аайиз, зиянкар гьяшаратарихьан дурар марцц ап1бан

бадали, дижик1ну ккундийи. Марччарин саркар Сеид

я ветврач, я зоотехник гализ гъюбаз ккилигурайи.

Галиъ кьан гъап1иш, марччар ц1ийириан кет1ерццуб

мумкин вуйи. Гьаддиз марччлихънарикра йигъланйигъаз

артухъ гъалабулугъ кабхърайи. Галар сивар дар.

Сивиъси дарди галиъ ухди манишну чакан хабар тувру.

Галиъ хьадукар хьадахъинди илт1ибк1убра аьгъю

шулдар.

216-пи илч1ихуб. Асул формайиъ айи лихуб, урхуб,

бик1уб глаголар касариз ва кьадарариз дигиш ап1инай. Кае

ва кьадар улупбан аьхирар жаради улупай.

217-пи илч1ихуб. Луф, инсан к1уру существительнйир

ялгъуз ва гизаф кьадарнаъди асул падежариз илт1ик1ай.

Падежарин аьхирариккан ц1арар ккадатай.

218-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар, чпи

падежаризна кьадарариз ва касаризна кьадарариз дигиш

хьувализ дилигну, кьюб дуниъди дик1ай.

Чешне:

Падежаризна кьадарариз Касаризна кьадарариз

Шагьур Дургъуб

Шагьур, игитвал, дургъуб, хьуб, ккудубк1уб, ергуб,

шадур, лихуб, шикил, ужур, жанавар, лембе, алахуб.

219-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри,

предложенйир кидик1ай Учву гъяу гьярфари гафарин

мянайик фицдар дигиш'вал ар каъраш, йипай.

1. Мурад майдандиин жа...гъурайи. 2. Дугъан

кьяляхъди саб мудурра жа...гъурайи. 3. Са...йигъан

са...бай са... ц1игьра гьади ярквраз гъушу. 4. Ярквраъ

балин ц1игь гъуду...гу. 5. Тагьир, саб афар ди...ну, ахуз

дахъу. 6. Дугъан кьяляхъди имбу биц1идарра, афрар

ди...ну, ахуз дахьу. 7. Ц1иб арайилан кет1е...ццнайирин

юк1в ли...хуз хъю...гъю. 8. Сил кьюркьлин ц1аси

алжа...гъиган, швеъдиан гьарай ут1у...чву.

220-пи илч1ихуб. Сабан форма жигьатнаан, хъа мяна

жигьатнаан дигиш духьнайи саб ччивран гафар

гъядягъюри, дик1ай.

1. Лиц, лицура, гъилицнац, лицуб, гъилицнацвал,

дилицну.

2. Зурна, зурнач, зурначиди, зурнайи.

3. Цал, цали, цалин, цализ, цалси.

4. Бирхуб, бирха, бирхал, бирхураза.

Ч е ш н е : Далбаду, далдабуйи -форма жигьатнаан,

далдабчи — мяна жигьатнаан.

§ 47. Табасаран чГалнан орфографияйин

гьякьнаан

Гьарсаб ч1алнаъ гафар дюзди дик1бан къайдйир ади

шулу. Вари гьадму къайдйириз сат1иди орфография

Klypy.

Орфографияйин къайдйир уьрхюри гьарсар савадлу

кас чав бик1руб дюзди, гъалат1ар ктарди бик1уз

чалишмиш шулу. Думу къайдйирикан бязидар учвуз

муганайизра танишди гъахьунчвуз. Гьамус аьлава вуди

учвуз исихъайи къайдйирра аьгъю духьну ккунду:

1. Сарпи ва кьюрпи кас улупру глаголариъ -ну

суффиксдин ерина -ун - суффикс ишлетмиш ап1уб.

(гъафунза, гъибик1унза, гъушунхъа ва гь. ж.);

2. На, ра, си, кьан, к1ан ва гь. ж. гафар чиб

к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр, яна союзар,

частицйир вушра, улхбаъси бик1баъра чиб тялукь

вуйи гафарихъди карсну ишлетмиш ап1уб (узура

гъафунза, думукьан ужур, гъиси закурра ва гь.

ж.).

3. Гафнаъ айи ачухъ сеснан гьярфар улхбаъ

гъядахьиган, бик1баъра улупуб (хал -хлу, хил хли,

уърушин -уърушну, хутул -хутлар ва гь.

ж.).

1. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, дурарин

префиксар ва суффиксарик кайи ачухъ дару сеснан

гьярфар, улхбаъ дигиш шулашра, бак1баъ дигиш

дарап1уб (лихуб -лихбу, лицуб — лицбу, ишуб ишбар

(урхруган лихпу, лицпу, ишпар - к1ури

урхурава); ва ухди (ухти) гашди (гашти)

ва гь. ж.

2. Бязи жикъи дап1найи гафар, чиб улхбаъ улихь

хьайи гафнак карсну к1урашра, бик1баъ дурар

ерхьруганси дикГурдар: Гъясан ужур кас ву.

(Гъясан ужур касу); уьлра, нисра ча (уълле нисра

ча) ва гь. ж.

3. Саб жерге наречйир -ди- суффикс -ии-си

ушвниан адапГурашра, бик1баъ du-йиинди бик1уру.

Месела: улхбаъ -ужуйи, марццийи, уччвуйи, хъа

бик1баъ -ужуди, марцциди, уччвуди.

221-пи илчГихуб. Кьиса сифте литературайин ч1алнан

т1алаб уьрхюри, хъа ичв гъулан нугъатну т1алаб апГруси

урхай.

Люкьранна ппаздин гьюжат.

Саб ражари хюрч'ан гъафи ппазина люкь Шагь

дагъдин ягъал к1ак1ниин дуснайи. Гьаму вахтна

дурарин арайиъ, гьеле ярхлаъ айиб фтиз ужуди

рябкъюруш к1ури, гьюжат абхъу.