ЛЕКСИКА 2 страница
Люкьру ппаздихьан гьерху: «Я ппази, увуз
Дербейтдиз гъягъюрайи аьрабачийин хлиъ айи гамшар
хъаърайи т1ул рябкъюрайнуз?
Ппази гья-гья йивну гъяаьлхъю ва диди люкьраз
гъапи: «Увуз аьрабачийин хлиъ айи т1улик кабснайи
ч1ар гьаз рябкъюри адарвуз?».
Люкь ппаздин суалниин рази гъабшдар. Дурар
дитГирхну аьрабачийихьна гъушу.
Лигуруш т1улик ч1ар кабсну айи.
Гьюжатнаъ ппази гъалиб гъабши.
§ 48. Гафар дигиш хьуб ва арайиз гъюб
Ихь чГалнаъра гафар, ибарйириз ва
предложенйириз сат1и шулайи вахтна, дигиш шулу
вая дюзмиш шулу.
Существительнйир, существительнйирин
йишв'ин ишлетмиш ап1урайи прилагательнйир,
числительнйир, ччвурнан еринар, вахт мялум дару
глаголар падежаризна кьадарариз, глаголар
касаризна кьадарариз, бязидар классаризна
кьадарариз дигиш шулу.
Гьаци гафар дигиш хьпахьди гафарин цЬгаи
жюрйирра арайиз гъюру.
222-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи багахьлу гафар
кидик1ай. Дигиш духьнайи паяриккан ц1арар ккадатай.
1. Нир, нириъ, нирар, нириз, нир'ан.
2.
Ужур, ужури, ужурин, ужуриз, ужустар.
3.
Хьур, хьуб, хьуд, хьудпи, хьури, хьурар.
4.
Думу, дугъу, дурар, дугъаз, дугъ'ин.
5.
Урхуб, урхбу, урхбан, урхбаз, урхурайир.
6.
Гъягъюраза, гъягъюрава, гъягъюрача (хьа),
гъягъюрачва, гъягъюра.
Гафарин дигиш хьуб дюзмиш хьубхьан жара
ап1уз аьгъяди ккунду.
Эгер гафар дигиш хьуб гизафси аьхиринна
инфиксдин кюмекниинди арайиз гъюраш, гафар
дюзмиш хьуб приставкйиринна суффиксарин
кюмекниинди ву. Месела: чагъ, чагъи, чагъи бай гафар
дигиш духьнайидар ву, хъа начагъ, начагъур
дюзмиш гъаши гафар ву.
223-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи багагьлу гафар
кидик1ай. Дигиш духьнайи гафариккан диш, дюзмиш
духьнайидариккан лепе ц1ар ккадатай.
1. Бистан, бистниъ, бистанчи, бистанчивал, бистниз,
бистнар.
2.
Гуч1, гуч1ури, гуч1баз, гучГрур.
3.
Нагъил, нагълар, нагъилчи, нагъларихъ.
4.
Урхуб, урхуз, дурхну, гъурхган, урхурайир.
224-пи илч1ихуб. Дунариъ тувнайи гафар урхай. Дурар
фици дюзмиш духьнайидар вуш, йипай.
начагъ ишбях
нахуш зурначи
нягьякь хюрчабан
гъилихну бикалай
гъибик1ну рягънихъан
даахну гук1нац1
§ 49. Гафнан асул ва аьхир
Гафарин арайиъ айи аьлакьа улупбан
дигиш'валар табасаран чГалнаъ кьюб жюрейиз
жара шула:
а) Гафнан асулин айит1 класс ва кьадар улупбан
дигиш'валар.
Месела: бай даахна - ху даабхна; гъар
алдабт1ну - гъарар алдапг1ну; ц1икаб гъубжну ц1икбар
гъуржну ва гь. ж.
б) Гафнан аьхириъ падеж, кьадар, кас, класс
улупури шлу дигиш'валар. Месела: Гъаригъ вичар
гъя. Узу шикил зигураза. Учву аъшкъниинди
лихурачва.
Гафарин арайиъ айи аьлакьа улупури дигиш
шулайи пайназ аьхи р к1уру.
Аьхир хътабгъган гъубзрайи гафнан пайназ
асу л к1уру.
225-пи илч1ихуб. Шиир урхай. Жара дап1найи гафариъ
аьхирар улупай.
БипДи Мазну зегьмет зигну,
Татрарикан дяхин дубхну,
Хъуркьубси билих гъадабгъну,
Зат дидригъди рягъниз гъярза.
Улихь хьайириз миннат дап1ну,
Баяр гашди хулаъ гъитну,
Аьзиз, жан чи, ккярябгъ дупну,
Дяхнин хюра хулаз харза.
Дяхнар гъюру гъи хябяхъдиз,
Утан уьлихъ улар хъайиз,
ЩирцДар духну гьязур вуйиз.
Йиз бализра ккикк ап1арза.
(Т. Шалбузов)
Гафар асулиз ва аьхириз жара апIбан таблица
Асул Аьхир
гьюл
теп
ер
йир
k кьадар улупбан
У
зав ун * асул падежар улупбан
уз J
риъ
рик
рикк
лик рихь йишван падежар улупбан
рихъ
риин
ригъ [
УР
йиц1 Уб ' Класс улупбан
уд J
за
ва
жаргъура хьа Кае улупбан
ча
чва
К ъ а й д. Табасаран ч1алнаъ гафарин аьхирари чпиз
склонение айи ч1алнан паяриъ падежарна кьадарар
улупура, хъа спряжение айи ч1алнан пайнаъ, яна глаголиъ,
касна кьадар улупуру.
Дит1ланра гъайри сабкьадар числительнйириз класс
улупру аьхирарра а, зиихъ тувнайи таблицайиз фикир тув.
226-пи илчГихуб. I. Текст кибик1руган, гъидирчнайи
аьхирар гъяъри, гафарин арайиъ аьлакьа яратмиш
ап1инай.
Я Мирзабег..., я Агъабала... Шингъар дяряркъри
гизаф йигъ... вуйи. Думу бригадирар... колхозникари...
уч дап1ну кархана... духнайи дурц... рас апГбиин ва
ц1ийидар ккахьби... машгъул вуйи.
«Гъач, Мирзабег, Шингъри... саб к1ул зигуз
гъягъюр...; белки, кас нахуш духьнашул», - к1ури
Агъабала улихь гьучГву.
Шингъар адруган, арчул хил дудубгнайиси айи
Мирзабегура, рази духьну: «Лап ужу... ляхин шулу,
гъач гъягъюр...» - пну Агъабала... теклиф хушниинди
кьабул гъап1у.
Мурар гъюруган, Шингъар чан карает... айи
кархана... айи...
П. Мурта, къефес, цал к1уру гафар асул падежариз
дигиш ап1инай ва аьхирариккан ujapap ккадатай.
227-пи илч1ихуб. Гьаму дунариъди тувнайи чиб тялукь
вуйи гафарихъ класс ва кьадар жигьатнаан хъпалгруси
аьхирар хъаъри, дик1ай.
узу гъафундар... учу элегний...
учву бик1ай... Гьаз уву гъаахундар...
уву гъюра... ухьу гьит1ибк1ундай...
дугъу гъудубгъун... Узухъ хъебгун...
§ 50. Ччив, приставка, суффикс ва инфикс
Табшуругъ . Исихъ тувнайи гафар, чпин
багахьлувализ дилигку, группйириз жара ап1ури,
дунариъди дик1ай. My гафарин швнуб группа арайиз
гъафну?
Лицуб, балугъчи, нягьякь, урхуз, гьякьди, балутъар,
лицури, дурхну, балугъчивал, урх, гъилицнац,
гьякъюр, лицбу, балугъчйири, балугъ, урхури, лицуз.
Гафар чип-чипкан арайиз дуфнаиидар ву. Саб
гафнакан арайиз дуфнайи гафариз багахьлу
гафар к1уру.
Месела: лихура, дилихну, лихуз, гъилихган,
лихури ва гь. ж. гафар вари лих к1уру дюзмиш
дубхьнадру гафнакан арайиз гъафну. Хъа гьаму
лих к1уру гафнакан арайиз дуфнайи вари имбу
гафариз дюзмиш гъашидар к1урхьа. Лих к1уру гаф
имбу гафарин уртахъ вуйи пай ву.
Багахьлу гафарик варидарик кайи уртахъ вуйи
пайназ гафнан ччив к1уру.
Ухьу зиихъ духнайи мисалнаъ айи лихура,
дилихну, лихуз, гъилихган, лихури к1уру гафарин
ччив лих ву, гьаз гъапиш думу вари имбу гафарик
кабхърайи уртахъ вуйи пай ву.
К ъ а й д. Гафнан асас мяна ччиврак шлуб ву. Ччив адру
гаф хьуб мумкин дар.
Ччивру шейъ, лишан, кьадар, гьял, гьяракат, ляхин
ва гь. ж. улупуру.
228-пи илч1ихуб. Макьала урхай. Саб ччивран гафар
гъядягъюри ичв тетрадариъ дунариъди дик1ай.
Ччивариккан ц1арар ккадатай.
Лисун шули марччлихънари гъяни марччарин сюрю
бинайихьинди илбицу. Ярхлаан дарди кюрпе ччиларин
сесер гъаши, ччилариз чпин бабар багахь
шулайиваликан хабар дубхьнайи. Ччилари ап1урайи
мяяьрин сесер марччаризра ерхьурайи.
Марччлихънариз ччиларна марччар багахь гъахьиш,
ляхнар ч1ур шлуб аьгъяйи. Дурар марччарин улихьинди
удуч1ву.
Ччиларбан Шябанра гъафил гъахьундайи. Дугъу чан
ччилар марччариз дярякъру саб ич1азди хъау.
Марччарин саркар Сеид халу бинайин улихь хьайи
ягъли таблиина удуч1ву ва марччлихънариз, гъяни
марччар хъауз вахт ву, гъапи. Щиб вахт шайизра
марччар бинайиина хъау ва, марччлихънар дурар
ккудурзуз хъюгъю.
Яраб уву марччарин даламасна нис дадмиш гъап1ур
вуйк1ан?
Гафнан ччив, аьдат вуди, дигиш дубхьну ккуниб
дар. Амма табасаран чГалнаъ бязи гафар, ччивар
дигиш агЛруган, чиб айи гьялнаан дигиш духьну
рякъюрхьуз. Месела: бай — бали, бализ; хал — хлу,
хулан; чар, чру, чрушин ва гь. ж.
Дидланра гъайри бязи гафар дигиш агЛруган,
багахьлу гафариъ пДийи ччивар арайиз гъюбра
мумкин ву: риш - шуру, чи -чуччу, чве -ччвуччву,
гъач - гъафну, гъюра ва гь. ж.
229-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафарихъ, дивнайи
суалариз жаваб шлубси, юк1в, пуб гафар хъаъри, гафарин
ибарйир дюзмиш ап1инай. Ччивариъ фицдар дигиш'валар
шулаш, фикир тувай.
1. иццурайиз фу? - ...
абснайиз фтиъ? - ...
архаинвал туврадариз фти? - ...
2. ...- фу? Яв дидар
...- гьапГну? ккундарзуз
...- гьап1иш фу шул?
- гьап1ну? гафар.
Дюзмиш дап1ну адру гафарин ччивра, асулра
саб ву. Месела: стол, халкъ, хураг, йиччв, агъдев
ва гь. ж.
Дюзмиш дап1найи гафнан асулин паяр сабшвнуб
ву: Надинж'-вал, гъа-ах-ун-дай-\за\ ж(и)к1-ур-\за\
ва гь. ж.
Щийи гафар дюзмиш ап1бан бадали, ччиварихъ
хъаърайи асулин паяриз аффикса р к1уру.
Аффиксар приставкйир, инфиксар ва суффиксар
ву. Месела: гъижибк1унза к1уру гафнан асул вуйи
гъижибк1ун-ди.к жик1 к1уру ччивралан гъайри гъи
- приставка, -б- инфикс ва -ун- суффиксра ка.
230-пи илч1ихуб. Исихъ дунариъди тувнайи багахьлу
гафар мяна кайи паяриз жара ап1ури, тетрадарик дик1ай.
Дурар фицдар ччиварикан духьна, улупай. Гафар мяна
кайи паяриз жара ап1бан чешне: гъил'ихун [ча]
хуш'вал элеъна лигурахьа
нахушди меэлеан гъилигну
нахушур элеуз лигуз
нахуш'валиан элеундарза дилигну
Ччивран улихь гъюру ва гафнак ц1ийи мяна
кап1ру асулинпайназприставка к1уру. Месела:
ки-бирх, на-хуш, ка-дабгъ, гъ-убш ва гь. ж. гафариъ
ки-, на-, ка-, гъ- приставкйир ву, хъа -бирх, -хуш,
-убис - мурар гафарин ччивар ву.
231-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай ва жара дап1найи
гафариъ приставкйир агай.
1. Дугъри дупну ккун, гьаму аьхиримжи вахтна
агьалйири гизаф пуз, артухъди т1алаб ап1уз хъюгъна.
2. Дурари мегьел чпи зегьмет дизигну гьясил
дарап1убдикан мянфяаьт ктабгъуз даршлубдикан
фикир ап1урадар. (газетдиан). 3. Нягьякь улхбари
анжагъ к1ул иццру anlypy. 4. Ляхин гьабхъубси дап1ну
махъадакан. 5. Диктант бик1руган, уву дибик1найиб
сабсан ражну ахтармиш ап1ин. 6. Хайирсуз фикрар
к1ваъ дидисну, яв уьмур жикъи мап1ан.
Ччивран кьяляхъ шлу ва гафнак цДийи мяна
кап1ру асулин пайназ суффик с к1уру. Месела:
хюрчабан, рягънихъан, ишбях ва гь. ж. гафариъ бан,
-хъан, -бях суффиксар ву.
Къайд. Чпин метлебназ дилигну, суффиксар кыоб
жюрейиз жара шула:
1. Щийи гафар арайиз хурайи суффиксар: марччлихъан,
ччиларбан, гуч1бях.
2. Гафар дигиш ап1урайи суффиксар: чрушин, хъадап1ну,
ва гь. ж.
232-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи гафар ччиварихьан
суффиксар жара ап1ури, тетрадариъ дик1ай ва суффиксди
гафназ фициб мяна тувраш, йипай.
I. Ик1рац1, аьрабачи, харатчи, силарбан, туканчи,
аькьюлсуз, бахтлу.
II. Игитвал, марццишин, Шингъут1, Аьмет1ай,
даахну ва гь. ж.
Саб гафнак сабшвнуб приставка ва сабшвнуб
суффикс хьуб мумкин ву. Месела: Чекмечивал
к1уру гафнак кьюб суффикс, марччлихъанвал к1уру
гафнак шубуб суффикс ка, хъа магъадабгъан,
мигъилицан к1уру гафарик кью-кьюб приставка
ка.
233-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Жара дап1найи
гафар мяна кайи паяриз жара ап1ури, ичв тетрадариъ думу
гафар дик1ай.
1. Юк1в зарбди дахабгнайиз. 2. Яв к1ул нягьякьди
иццру мап1ан. 3. Фук1а дарди адмийин хал
миккидипан. 4. Ляхнихьан вари гьит1ик1уру, хъа
ип1руган, кюмекчйир гизаф дихъуру. 5. Урч1вубпи май
- Гъалибвалин йигъ ву. 6. Гьяйвнин кьялхъян, хуйин
улхьан мягъян." 7. АнатГай баб, ат1нар урхури,
айвандикк деъна.
Ихь ч1алназ чаинди предметдин класс ва кьадар
улупру асулин пайра а. Думу гизафси ччивран
кьялаз гъюру вая ччиврак кпикьуру.
Ччивран кьялаз гъюбахьди гафнан класс ва
кьадар улупбан лишан капГрайи асулин пайназ
инфикс к1уру. Месела: Бай жа{]?)гъура.
(Къанажагълу класс). Дай жа{б)гъура
(къанажагъсуз класс), гъяйван, хъап1ну (ялгъуз
кьадар) гъяйвнар хъаъну (гизаф кьадар) вая вич
гъип1ну - вичар гъит1ну ва гь. ж.
Зиихъ ухьуз рябкъюрайиганси «жаргъура»
кГуру глаголиъ -р- инфиксди къанажагълу класс,
хъа «жабгъура» к1уру глаголиъ -б- инфиксди
къанажагъсуз класс улупура. Гьацира -р-, -бинфиксари
ялгъуз ва гизаф кьадарра улупуру.
Месела: Жанавар гъебгра. Жанаврар гьергра.
Дидлан савайи табасаран ч1алнаъ класс ва кьадар
улупбан показателар вуди -п-, -тп-, -л- инфиксарра
ишлетмиш anlypy. Месела: бай итпну, гъван ипну.
234-пи илчГихуб. Предложенйир кидик1ай. Жара
дап1найи гафариъ инфиксар агай. Дурари гафарин мяна
фици гьюдюхюраш, кидибтай.
1. Хюрчабан, рукарикк жин дубхьнайи гъюр
дябкъну, дидиз ккеънайи. Дугъхьан ц1иб ярхласи
гьадму гъюраз сулра ккепЪнайи. 2. Аьхю баб, хилар
дижикГну, хинк1арихъ хъюгъю. Дугъан хтул Седефри,
йигьаг дижибк1ну, пичриин иливу. 3. Сурижатди сабпи
сортнан халачи гъубху. My дишагьлийи гъурху халачйир
гьарган сабпи сортнаан гъягъюру. 4. Абайи гъит1у
хутари балин спар гьадагъну, к1ур. (Мисал). Зегьмет
дизригди гъип1у уьл шлиз-вушра гьярам ву.
235-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи ччив гафарихъ
жюрбежюр аффиксар хъаъри, ц1ийи гафар дюзмиш дап1ну,
дигиш ап1инай.
Ч е ш н е : а) к1ак1 -к1ак1начи, к1ак1начиси,
к1ак1начивалиинди, к1ак1начиди.
б) Зиг — зигур, гъизигну, дизигну, зигури, гъизигунза,
зигай.
1. Аьраба, рягъ, шир, лик, багъ.
2. Хуш, гьякь, зигуб, элеуб, урччуб.
Составназ лигну гафар разбор ап1бан таблица
Асул
Фициб асул вуш Ччив Аьхир
Приставка Суффикс
Инфикс
Дюзмиш -жи -Kl -дарапГу
-ли -X -
Дюзмиш гъи жи -к1 ун за
-жи б Kl ура ва
гъапГу ДИ ли -цну
ли б Ц а
УР
гъи ли -X ундар чва
ли -X иди хьа
К ъ а й д. Гафар составназ лигну разбор ап1руган, сифте
асулихьан аьхир жара anlypy, хъа асулиъ ччив дабгну,
миди вуйи мяна кайи паяр фйир вуш, улупуру. Месела:
гъажаргъунча к1уру гафнаъ - ча аьхир, гъажаргъун асул
ву. Асулиъ ччив - жагъ, гъа - приставка, -ун суффикс, -ринфикс
ву.
Табшуругъ . Учву хьадар тят1иларин вахтна багъри
совхоздиз вая колхоздиз фицдар кюмекар тувнуш, дарснаъ
ихтилат ап1инай. Хулаъ «Хьадан тят1илар гьавайиди
гьаундарза» ччвур али ихтилат бик1ай.
236-пи илч1ихуб. Лик, ликур, лик1анц1; гук1нир,
гукЫишин, гук1нац1; хабар, хабарсузди, бейхабарвал к1уру
гафар зиихъ тувнайи таблицайин т1алабар тамам ап1ури,
разбор ап1инай.
237-пи илч1ихуб. М. Митаровдин «Гюни раццар»
поэмайиан гъадабгънайи гъаму кьат1 урхай. Жара дап1найи
гафар кьюб дуниъди дик1ай. Сабпи дуниъ дюзмиш дап1ну
адру гафар, кьюбпи дуниъра дюзмиш дап1найидар.
К1ван ц1а ккядябхъюз имдруган халкьдикан,
Минди-тинди лигур, агури каскьан,
Иран дин сагьиб, лап гьялак духьну,
Аьгь ап1уз даршули шагьдин чве дук1ну.
Ифдин раццлан, майтарилан ул илбицну,
Т1уб за дап1ну, гъагъиди гъапи дагъу:
«Ич кьушмарра гизаф талаф гъапГунчва,
Шагьдин чве Ибрагьим-ханна гъак1унчва...
Увура гьамрарикан вува, - дупну,
Халкьарин ифйирна майтар улупну, Уву
хаинвал гъап1ганси яв халкьдиз
Ап1урва учузра - хъугъвал алдариз.
Учухьна ву гъизилар хуз гъафунва, Уву
гъургъушмихъди тухъ ап1архьа»
К1ури миди хилар дисур Жюгьейин,
Ликарсана йит1ур т1урни лап гъалин,
Ушвниъра убзур деебц1найи гъургъушум,
Улариан ут1убччвур ифина кум.
Гьамци ккудубк1у пис дяви йивбарин,
Ургуб гъулахъди Иран дин кьушмарин.
Уьзден халкьари, гьич саркьан мютГюгъ дарши,
Чпин жанар ватан бадали дивнийи.
Жансуз духьнайи душман кьяляхъ гъаши,
Зат гъалибвалин бина дивуз дарши.
Ургуб гъул лап к1ан'ан-к1улиз ккидирчну
Кьулхъарин гъала гъибису, кьаст дап1ну. •
Гьаргандиз мушваъ гъузбан умуд кивну
Шубуд агъзуркьан кьушмар дина гьау...
238-пи илчГихуб. Сифте приставкйирра, суффиксарра
кайи, хъа анжагъ суффиксар кайи, аьхирра марцци ччив
вуйи гафар гъадагъури, тетрадариъ дик1ай.
Навруз, тямягькар, бахтлу, нахуш'вал, мукучан,
калуш, ягъурсуз, микибикьанай, файтунчи, дуст,
машинист, хизан, чайчи, намердси, гъир'ятлу,
бейтерефкар, изан, мягьсулар.
239-пи илч1ихуб. Предложенйир урхай. Гьаму
предложенйириъ чиб саб ччивракан арайиз дуфнайидарси
рякъюрашра, багахьлу дару гафар фундар вуш, улупай.
1. «Я риш, халачи фила рибшурва? - гьерху кьаби
Ханумагъайи. - «Магьа рибшуз хъюгъраза, баб» аьлхъюри
жаваб туву Сурижатди...
2. «Рякъди гъюр гъюра, гъюр гъюра!» - ч1игъ гъап1у
тепейилан сари.
3. Хуйиз ху ап1уб фу ву? Хуйир гъапГну к1ури хуйир
хуйирди гъузру.
4. Баяри йифкан «аба» anlypa. Кьалачийи йиф лизи
anlypa.
5. Гергми вазли йишв ригъ али йигъси дебккна.
Гъубшу вазли больницайиъ гъахьунза.
§ 51. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган,
сесер гьюдюхюб ва гъядахьуб
Табшуругъ. Ибарйир адахъну урхай. Жара
дап1найи гафариъ фицдар дигиш'валар гъахьнуш, йипай.
Думу дигиш'валар гьаз арайиз гъафидар ву?
1. Бай дис - ччил бис.
2. Вич ип1ин - вичар ит1ин.
3. К1ари жабгъура - Klapap жаргъура.
4. Мурсул абч - мурслар арч.
5. Йигьаг ил ив - йигьккикк ц1а ккап!.
Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, гафнан
асулиъ гьам ачухъ гьамсана ачухъ дару сесер
гьюдюхюб вая гъядахьуб мумкин ву.
Гафариъ мици арайиз гъюрайи дигиш'валар кьюб
жюрейиз жара шула.
1. Ударениейихъди аьлакьалу вуйи
дигиш'валар. (Дидин гьякьнаан зиихъра дупнахьа).
2. Ударениейихъди аьлакьалу дару
дигиш'валар.
Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, ударение
учв али слогдилан жара слогдиина гъябгъбахъди
сабеи бязи ачухъ ва ачухъ дару сесер гьюдюхюб
вая зат имдарди гъядахьуб мумкин ву.
Гафариъ ударениейихъди аьлакьалу вуйи
гьамцдар дигиш'валар арайиз гъюру.
а) Ачухъ сес арайиан адабхъуб. (Бархал бархлар,
гута -гутйир.)
б) Сес лабиалламиш хьуб. (Яркур -яркврар.)
в) Ачухъ сес гъядябхъган, ачухъ дару лал сеснан
кьяляхъ хъайи зил сес лал сесназ илт1ибк1уб (шид
-
штар.)
б — п: хъуб — хьпу, чиб -чпи.
д -т: кидит -ктитну, шид -штар.
хъ - хъ: алахъуб -алахьуб.
ж -ч: кажаргъ -кчаргъну, хъажаргъ хъчаргъну.
к! — ч1: гъакТну -гъачТиш.
240-пи илчГихуб. Исихъ тувнайи гафар актив падеждиъ
диври, кидик1ай. Гафариъ фицдар дигиш'валар гъахьнуш,
йипай.
бачук1 хъял
бай
гаркГал
риш чве
сяаьт
хан
241-пи илч1ихуб. Гьаму гафар ва ибарйир гизаф
кьадарназ илт1ик1ай. Дурариъ гъаши дигиш'валар улупай.
келле - гъван биргъ гъидикь
- ц1урц1ул бис уьлке
- кьут1 ип1ин афтафа
- йиц хъап1 мухур
- ц1икаб убж
242-пи илчГихуб. Скобкйириз гъадагънайи гафар, чиб
тялукь вуйи гафарихъди аьлакьайиъ т1аъри, предложенйир
кидик1ай. Думу гафариин ударение дивай.
1. Итни (йигъ) гвач1нин, ахсрар ккивну-ккивундар
к1ури, малла (Гьесихъ) рякъюъ уч1вру. (Махъв.)
2. Эскрин аба Аьбдуллагьдин ва баб Къисханумдин
(шадвал) сяргьят адар (газетдиан). 3. Магьа цци
(Гюгьрягъ) кьялан (мектеб) урхурайидарин (гьясилвал)
бригада тешкил дап1на (Газетдиан). 4. Абрам, увуз саб
(ражну) рабгру (жакьв) мукьмар гъеерхьнийин? (М.
Ш.) 5. Илхйир Жамал-(хан) уву сари (хъаур). Зарбди
гъябгъру тюнт (гьяйван) эйси вуй гъучагъ вува. (Уь.
Б.) 6. Дагъдик кипу ц1а учухьна хъубкьри айиган, учу
гьяракат (ап1уб) ич (марччар) улихь хьайи йишвак ц1а
кипунча. (А. Ж.).
243-пи илч1ихуб. Гъидирчнайи гьярфар гъяъри, текст
кибик1ай. Учву гъяу гьярфарин сесери гафарик фицдар
дигиш'валар каъраш, кидибтай.
Мустафа халуйи чан ул...бар давам ап1ури, к1уру:
«Лигай, гъуландар, уьл ликр...кк ккивувал - дидин
гъадри к...рувал ву... . Узуз гьич саб гъ...андин
к1ик1илкьан ди...рихъру гъумран чюлиъ гергмиди
тикмиш да...найи гъвандин бару гъя...къюнзуз. Дидкан
гьерхган, узуз гьамци кти...тнийи: фила-вуш саб
заман...йиъ гьаму чюл...антина девейи,..нди гъягъюрайи
са... касдин хил'ан уьлин тики жил...ина ада...хъуру.
My касди, гьаму тики а...гури, гизаф чарйир зигуру,
амма бихъу...дар. My уьлиз гъа...у гьюрмат даринхъа?
Уьл вар...т1ан гирами, ширин мутму ву, дидиз
варит1ан аьхю гь...рмат дап1ну ккун. (А. Жяфаров).
Гафар арайиз гъюб ва орфография текрар ап1бан
бадали суаларна табшуругъар
1. Гафар дюзмиш вая дигиш хьуб фтихъди аьлакьалу
вуш, йипай.
2. Гафнан аьхир фу ву? Асул фу ву?
3. Гафнан асулик фицдар мяналу паяр кахьра?
4. Ччив, приставка, инфикс ва суффикс фтиз к1уруш,
йипай.
5. Гафар дюзмиш вая дигиш ап1руган, бязи ачухъ
ва ачухъ дару сесериз фу хьуб мумкин ву?
244-пи илч1ихуб. И.А. Крыловдин «Фил ва Алабаш»
басня урхай. Жара дап1найи гафарикан сифте дюзмиш
дап1надрудар, хъа дюзмиш дап1найидар гъядягъюри кьюб
дуниъди тетрадариъ дик1ай.
Гъюлягъ фил либцури айи,
Халкьдиз улупбан бадали.
Фил ухьухь гьич дархьбаз лигну,
Дидин кьяляхъ махлукь хъахъру.
Наънан-вуш гъядябхъю Алабаш,
Фил гъябкъган, дубхьну дирбаш,
Думу хъюбгъру филихъ хъебгуз,
Дидик кабхьуз, дяви ккебгъуз.
«Русвагь мап1ана жвув, гъунши, —
Klypy дидиз Ругъац хуйи. Филихъди
увхьан гъюз шулдар,
Гьясбикк дарап1ди яв аьмпар,
Улихьна гъябгъюра думу, Уву
хъебгбаан эбгнаву».
«Гьей-гьей! - гъапи Алабашди. Зуз
ккунибра гьадму вуки,
Гьич элегбаригъ гъюдрубч1вди,
Ад гъадабгъуб аьхю вуйи
Гъит йипри вари хуйири:
Агь, Алабаш, вуда дирбаш,
Эгер думу филихъ хъебграш...»
245-пи илч1ихуб. Гьаму саб ччивран гафар тетрадариъ
дик1ай. Гьюдюхюрайи ачухъ сеснан гьярфариккан саб,
ачухъ дару сеснан гьярфариккан кьюб ц1ар ккадатай.
Хьадукар, хьадукру, хьадукран, хьадукриин.
Риш, шуру, шуран, шур'ин, шурак.
Гъюд, гъюдру, гъюдран, гъюдриин.
Гъач, гъюб, гъафну, гъафиш, гъюри, дуфну.
Вахт, бахтну, бахтнан, бахтниин.
Йик1, гъак1ну, гъак1иш, дук1на, йик1иди.
МОРФОЛОГИЯ ВА ОРФОГРАФИЯ
§ 52. К1ул'инди вуйи чГалнан
паярикан уьмуми мялумат
1. Ч1алнан паяр швнуб ва фйир ву?
2. К1ул'инди вуйи ч1алнан паяр кюмекчи ч1алнан
паярихьан фит'инди жара шула?
3. Фицдар к1ул'инди вуйи ч1алнан паяр аьгъячвуз?
Табасаран ч1алнаъ 10 чГалнан пай а.
Дурар, ч1алнаъ чпи гъабхурайи ролиз лигну, шубуб
группайиз жара шула.
1. КГул'инди вуйи ч1алнан паяр.
2. Кюмекчи чГалнан паяр.
3. Междометие.
К1ул'инди вуйи ч1алнан паяр - мурар
существительнйир, прилагательнйир,
числительнйир (гьисаб ап1бан ччвурар),
ччвурнан еринар, глагол ва наречие ву.
КГул'инди вуйи ч1алнан паярик кахьрайи
гьарсаб гафназ чан мяна а, ва фициб-вуш саб суалназ
жаваб шула. Дурари шей'арин ччвурар, лишнар,
кьадарар, ляхнар, гьялар, гьяракатар ва гь.ж.
улупуру.
Кюмекчи ч1алнан паяри к1ул'инди вуйи ч1алнан
паярин арайиъ шлу аьлакьйир уьрхюру ва ихь
гьисс ап1бар улупуру. Дурар союзар, послелогар,
частицйир ву.
Хусуси группа арайиз хура междометиейи.
246-пи илч1ихуб. Исихъ тувнайи предложенйириъ фуж?
фу? к1уру суалариз жаваб шлу гафар дагну кьюб дуниъди
дик1ай. Сабпи дуниъ фуж? к1уру суалназ жаваб шлу гафар,
кюбпи дуниъ фу? к1уру суалназ жаваб шлу гафар.
Чешне:
фуж? фу?
Аслан Дербент
1. Аслан ужуди урхру бай ву. 2. Дугъу гьарган
табасаран ч1алнаан «хьубар» гъадагъури шулу. 3. Кьибла
Дагъустандиъ Каспий гьюлин гъирагъдихъ Дербент
к1уру шагьур ерлешмиш дубхьна. 4. Дербентдин заан
к1улихъ Нарин гъала хъа. 5. Гьар йисан ич мектебдиан
Дербентдин тарихи йишвариз ва Огни шюше заводдиз
экскурсияйиз баяр-шубар гъягъюри шулу. 6. Хюрчабан
Сулейман чан Шарикра хъади слихъ хъергна. 7. Шерифна
Къази Кьюлигъ майдандиъ дидиз ккеъна. 8.
Учуз кьюб к1ари, шубуб мудур ва хьуб ччил ачуз. 9.
Лезг-йирин машгьур шаир Аст1ил Сулейман ва Хюрюг
Тагьир ужудар дустар вуди гъахьну.
Табшуругъ. Гьаз учву гъядягънайи садар
существительнйир аьхю гьярфниинди, тмундар бипДи
гьярфниинди ккергъну дик1ураш, кидибтай.
247-пи илч1ихуб. Предложенйир тетрадариз кидикГай.
Прилагательнйир дагну, ц1арар ккадатай. Дурар фицдар
суалариз жаваб шулаш, йипай.
1. Хьадукран жикъи уьмурра ккудубк1ну. 2. Гюрчег
уьру, элвен кюкйири к1ван шадвал, дюн'яйин ва
инсандин жигьилвал улупура. (Аь. Кьасумов)
Ув'ин чру либас гъи ал,
Гьат1абццна яв гъалин яркур.
Ягъал гъарзун сабнуб к1ак1наъ
Рябкъюри а успагьи тур.
(П. Асланов)
248-пи илч1ихуб. Предложенйириъ числительнйир агай.
Дурар фуну гафариз тялукь вуш, тяйин аггГинай.
Гафар шулу агъзуринна ккайидар,
Гафар шулу саб кепкизра багьадар.
Варж йисра, чве, аькьюллуйиз гизаф дар.
Аькьюл дубгну, хъау кьюд йигъ герек дар.
Дата добавления: 2014-12-01; просмотров: 1189;