Дәріс 5. Тұтас педагогикалық үдеріс мәні

1. Педагогикалық процесс-күрделі дамушы жүйе. Оның жеке тұлғаны қалыптастырудағы ролі.

2. Педагогикалық процестің мәні, оның құрылымдық компонентері.

3. Педагогикалық процестің негізгі заңдылықтары.

А.С.Макаренко өзінің «Ұстаздыќ дастан» атты еңбегінде былай деп жазады: «Бір күні таңертең мен балаларѓа келіп асханаѓа отын керек деп айтќанымда, Задоров деген оќушы: «Бар да өзің жарып әкел» деп жауап берді. Шыдай алмай, ќатты ашу ќысып тұрѓаннан болу керек, мен оны шапалаќпен жаѓынан тартып жібердім, ќатты ұрѓан болуым керек, ол аяѓынан тік тұра алмай пешке ќарай ќұлады. Жаѓасынан ұстап алып, таѓы ұрдым. Ќатты шошып кеткен болар, аќырын ѓана: «Антон Семенович, кешіріңіз…» деді. Ќалѓан бесеуі үн-түнсіз ќарап тұрды… Осы жаѓдайда А.С.Макаренко педагогикалыќ әдеп саќтаймын деп Задоровты ұрмаса не болар еді?

Демек, ұстаздың адамгершілігі көпшілік ойлаѓандай, тек баланың көзіне өзінің шынайы сезімін көрсетпей жасыру немесе оларға «сіз», «біз» – деп не істесе де «мен әдептімін» деп үндемей ќою екен деп түсінбеу керек, оныњ тамыры терең, адамныњ ішкі шынайы сезімінде жатыр деген сөз. ¦стаздарѓа тєн адамгершілік ќасиетінің таѓы бір кепілі, шәкіртіне деген с‰йіспеншілігі дегеніміз – шєкіртініњ м‰ддесін жоѓары санау, баланы µзінен жоѓары ќою, соныњ ќызыѓушылыѓын көздеу. Шынайы ±стаздыњ µмірі балалар арасында µтеді. Демек, с‰йіспеншілік дегеніміз – шєкірт туралы бір шешімге келуден барып, оѓан бір сµз айтудан б±рын, ±стаз µзін сол шєкірттіњ орнына ќойып бір сєт: «егер мен осы бала болсам не дер едім», «мен осы баланыњ орнында болсам ќайтер едім?» деп ойланады. Педагогиканыњ тарихында аты ќалѓан ±лы ±стаздарымызѓа ќайырылсаќ, олардыњ тєрбие ісінде игілікке жетуініњ сыры да осы шєкірттеріне деген с‰йіспеншіліктерініњ шексіздігінде.

Адамѓа µмірінде іс-єрекет т‰рлерін бір немесе бірнеше рет µзгертуіне тура келетін жаѓдайлар да бар, µйткені, мектеп бітіргеннен кейінгі жасалѓан тањдау саналы т‰рде болмайды. Алайда, кез келген ж±мыс белгілі бір даѓдылардыњ болуын талап етеді. Осыѓан орай, кез келген жоѓары біліктілікті маман болуы ‰шін ќажет бірден-бір даѓды - µзін-µзі білімдендіру. К.Д.Ушинский: «...б±л ењ алдымен педагогтарѓа ќажет, µйткені м±ѓалім оќумен ѓана µмір с‰реді» – деген пікір айтќан.

¤зін-µзі білімдендіруді 2 т‰рлі мазм±нда т‰сінуге болады: «µз бетімен білім алу» (тар маѓынада - µз бетімен оќу, білім алу, біліктілікті ‰йрену), «µзіндік білімніњ пайда болуы» (кењ маѓынада – «µзін туѓызу», «µзін-µзі ќ±ру»). Біз екінші маѓынаны пайдаланамыз. ¤йткені, бізді µзін-µзі жетілдіру мєселесі толѓандырады. Б±л жаѓдайда µзін-µзі білімдендіру репродуктивті іс-єрекеттен продуктивті іс-єрекетке айналуы болып отыр.

¤зін-µзі білімдендірудіњ негізгі атќаратын ќызметтері:

1) экстенсивті – жања білімдерді жинау, толыќтыру;

2) баѓытталѓан – мєдениетте µзін-µзі табу жєне ќоѓамдаѓы µз орнын білуі;

3) компенсаторлыќ – мектеп кезінде жетіспеген оќуды т‰зету, µз біліміндегі «аќ тањлаќтарды» жою;

4) µзін-µзі дамыту - µмір жайында µзініњ санасы, есі, ойлауы, шыѓармашылыќ ќасиеттерін ж‰зеге асыру;

5) єдіснамалыќ – кєсіби тарлыќтыњ алдын алу;

6) коммуникативті – ѓылымдар, кєсіпкерлер, жас ерекшеліктер арасында байланыс орнату;

7) біріккен шыѓармашылыќ – шыѓармашылыќ ж±мысќа єсер ету, оны міндетті т‰рде толыќтырып отыру;

8) жасарту- µзіндік ойлауындаѓы инерцияны жење білу, ќоѓамдыќ кµзќарастардаѓы артта ќалушылыќты ескерту;

9) психологиялыќ (немесе психотерапевтік) – к‰нделікті т±рмыстаѓы толыќтылыќты саќтау, адамдардыњ аќыл-ой дамуындаѓы сезімдерді саќтау;

10) геронтологиялыќ - µмірмен байланыс жасау.

Сондыќтан, µзін-µзі білімдендіру – мєдениетті адамныњ µміріндегі болып жатќан міндетті сабаѓы.

Ќазіргі мєдени жаѓдайларда µзін-µзі білімдендіру дегеніміз – жеке т±лѓаныњ мєдени-єлеуметтік тењсіздігі мен µз бетінділігі. ¤зін-µзі білімдендіру феномені єлемдік білім беру даѓдарысы негізінде пайда болѓан жєне осы даѓдыларыныњ шыѓу жолы болып табылады.

¤зін-µзі білімдендіру – білімді «жинау» ѓана емес, сонымен ќатар т±лѓаныњ жалпы аќыл-ойыныњ, т±лѓаныњ даму жолы, оныњ мєдениетте еркін ќозѓалысы т.б.

¤зін-µзі білімдендіруді рухани іс-єрекеттіњ т‰рі ретінде ќарастыра отырып, µзін-µзі дамытуѓа жеткізетін бірден-бір жолы деп т‰сінеміз. Ал, к‰тілетін нєтижеге жету ‰шін реалды бейнесін м±ратќа жеткізу ‰шін µзіндік дамытуда басќара алуы керек.

¤зін-µзі ±йымдастыруда т±лѓаныњ бойында кєсіби іс-єрекетке психологиялыќ даярлыќ байќалады. Н.Р.Битяновтыњ келіспеушілік жаѓдайларды шешуде µзініњ тєртібін басќара алу, µз тєртібін мењгеру, жаѓымсыз кµњіл-к‰йлерін µзгерту ‰рдісі. ¤зіндік дамуын басќару µзін-µзі тєрбиелеу арќылы ж‰зеге асады. Ал, µзін-µзі тєрбиелеу іс-єрекеті µзін-µзі тану нєтижесінде ќалыптасады, яѓни, µзініњ болашаќтаѓы идеалды бейнесі мен «Менін» т‰сінуі.

Даралыќ – т±лѓалыќ µсу т‰сінігімен тікелей байланысты. Т±лѓалыќ µсу єлем туралы, µзі туралы білімдердіњ кењеюі, саналы т‰сініктіњ болуы.

Педагог мамандыѓыныњ µзіндік мєні бар: ол адаммен ж±мыс істейді, яѓни, µзіндік т±лѓасы мыќты «ж±мыс ќ±ралы» болып табылады. Осы ќ±рал мыќты болса, педагогтыњ кєсіби нєтижесі де сєтті болады. Сондыќтан да педагогикалыќ кєсіби т±лѓалыќ µсу – кєсібиліктіњ міндетті шарты.

Кєсібилік дегеніміз не?

Кєсібилік – индивидтіњ кєсіби даѓдыларды мењгеру дєрежесі, ал, кєсіпќой(профессионал) – негізгі ісі µзініњ кєсібі болып табылатын индивид; µз ісініњ маманы - µзіне ќажетті даярлыѓы мен мамандыѓы бар.

Кєсібилік (профессионализм) психологиялыќ жєне т±лѓалыќ білім беру ретінде тек кєсіби біліктілік пен даѓдылардан ѓана емес кєсіби міндеттерді ќоя білу жєне оны шеше білу µнерімен, жалпы жєне іс-єрекеттіњ ќиын жаѓдайларында шындыќты ерекше т‰сіне білуімен сипатталады.

Олай болса, µзін-µзі дамыту – тек ќана білім, білік жєне даѓдыларыныњ ќалыптасуымен емес, сонымен ќатар кєсіби шыѓармашылыѓыныњ нєтижесі.

Е.Г.Рогов т±жырымдамасында кєсібиліктіњ ќалыптасуыныњ негізгі ‰ш баѓыты кµрсетілген:

І – ќызметті, оныњ функциялары мен иерархиялыќ т‰зілімдерін орындату ж‰йесін µзгерту. М±ныњ нєтижесінде іс-єрекеттегі т±лѓалыќ ерекшелік ќалыптасады.

ІІ – субъект т±лѓасын µзгерту. Б±л д‰ниеге кєсіби кµзќарастыњ ќалыптасу жолына т‰сіреді.

ІІІ – субъектініњ іс-єрекет нысанына ќатысты ыќпалдастыќ нысанына єсер етуді µзгертуге ќатысты когнитивтік, эмоционалдыќ жєне практикалыќ компоненттерініњ µзгеруі. Б±л кєсіби мєдениеттіњ ќалыптасуына алып келеді.

Б±л баѓыттар шын мєнінде жеке т±лѓа дамуыныњ кєсіби ќалыптасуыныњ барысы мен кењістігін кµрсететін ішкі ќ±рылымдары мен оныњ єсерінен болатын µзгерістерді белгілеуге арналѓан.

‡здіксіз µзін-µзі дамытуына деген талпыныс µзін-µзі т‰сінумен, µзін-µзі танумен, µзін-µзі баќылаумен, µзін-µзі тєрбиелеумен, µзін-µзі белсендірумен (µз м‰мкіндіктерін неѓ±рлым кµп мµлшерде кµрсете алуѓа жєне дамытуѓа адамныњ талпынысы) аныќталады.

Тањдап алѓан кєсібіне байланысты ќоѓамдыќ тиімділігіне жету ‰шін міндетті жєне жеткілікті ќабілеттерін дамыту ќажеттілігі ‰здіксіз кєсіби µсуіне талпынысы арќылы ж‰зеге асады.

Єлеуметтік тєжірибе психикасыныњ барлыќ жаѓына сєйкестілігін сипаттайтын т±лѓаныњ кіріктірілген жаѓдайымен µлшенеді. Оныњ ќалыптасуында рефлексивті ‰рдістерініњ дамуы, µз м‰мкіндіктерін баѓалай білу ќабілеттері, µзін т±лѓа деп т‰сінулері зор мєнге ие.

Болашаќ маман ‰шін бєсекеге ќабілеттіліктіњ мынадай ќ±рамыныњ мањызы зор: ќауіпке тµзімділік, яѓни, ж‰йке ж‰йесініњ оњтайлы ж‰руін сипаттайтын т±раќты психологиялыќ жаѓдай, эмоционалды т±раќтылыќ. Жаѓымсыз эмоцияларды басќара білу эмоционалдыќ жаѓдайдыњ ±шќырлыѓын тµмендетуге, эмоционалдыќ комфорт пен кєсіби сєттілікті туѓызуѓа септігін тигізеді.

Б‰гінгі к‰ні жастардыњ кµп бµлігі білім алуда (орта, жоѓары). Осы єлеуметтік институт білім беру социологиясын зерттейді, ол єлеуметтік білім беру ж‰йесініњ єлеуметтік ж‰йе ретінде ќалыптасуыныњ жєне дамуыныњ, сондай-аќ оныњ ќоѓаммен µзара єрекеттестігініњ зањдылыќтарын зерттеу мєні болып табылатын саласын білдіреді.

Ќазіргі білім берудіњ ќалыптасуыныњ ±заќ тарихы бар. Адамзат ќоѓамыныњ єр т‰рлі даму кезењдерінде наќты єлеуметтік-мєдени контекске негізделген білім берудіњ єр т‰рлі ‰лгілері ќ±рылѓан. Ќ±л иеленушілік ќоѓам екі ‰лгімен кµрінді: антикалыќ жєне римдік. Б±лар єр т‰рлі ‰лгілер болды, олар ‰шін білім берудіњ элитарлыѓы жалпы болып табылды, ѓылыммен жєне µнермен айналысу еркін туѓандардыњ артыќшылыѓы болып саналды.

Антикалыќ ‰лгіде ежелгі гректер білімніњ практикалыќ ќосымшасын лайыќты емес сабаќ деп ќарастырѓан кезде єр т‰рлі µнер мен философияны оќуѓа басымдыќ берілді. Антикалыќ білім алудыњ еріктілік жєне еркінділік принциптеріне ерекше мєн берілді.

Білімніњ римдік ‰лгісініњ утилитарлыќ сипаты болды жєне µзіндік нормативтік-ќ±ндылыќ баѓдарымен ерекшеленеді. Римдік білім беру тєртібі сияќты єлеуметтік нысанѓа мєжб‰рлеп оќыту басымдыѓын берді. Білім берудіњ басты маќсаты єскери басшылар мен мемлекеттік ќайраткерлерді даярлауѓа байланысты болды.

Орта ѓасыр, єсіресе проблеманы зерттеушілер атап кµрсеткендей, орта ѓасырдан Жања уаќытќа µту кезењі білім беру институтын дамытуѓа ќомаќты ‰лес ќосты. Бастапќыда монастырь ретінде пайда болѓан университеттерді ќ±ру осы уаќыт жетістіктерініњ бірі болды.

Білім берудіњ ќазіргі заманѓы ж‰йесі Х‡ІІІ ѓасырдыњ соњында жєне ХІХ ѓасырдыњ басында ќалыптасты, ол классикалыќ деген атќа ие болды. Білім берудіњ классикалыќ парадигмасы еуропалыќ мєдениет пен µркениет жетістігініњ кепілі болып табылды. Міндетті бастауыш жєне орта білім беру ±станымы єлемніњ кµптеген дамыѓан елдері ‰шін наќты дєлел болды. ХХ ѓасырдыњ соњындаѓы єлем халќыныњ 80 пайызыныњ сауатты болуы тиіс еді. Ќоѓамныњ єлеуметтік ќ±рылымы µзініњ ішкі даму зањдылыќтарыныњ єсерімен µзгерсе де білім беру ќоѓамды, ал, ќоѓам білім беру ж‰йесін µзгертетіні негізгі объективті зањдылыќ болып табылады.

Мамандар білім беруде байќалѓан ќазіргі заманѓы ‰рдістердіњ бірќатарын атап µтеді: білім берудіњ негізгі парадигмасынауыстыру (білім берудіњ классикалыќ ‰лгісі мен ж‰йесініњ даѓдарысы, білім беру философиясы мен социологиясыныњ мањызды жања идеяларын єзірлеу, экспериментті жєне балама мектептер ќ±ру, т.б.), білім беруді терењдету, б±л оќытудыњ ќарќынды єдістемелерін енгізуді жобалайтын ірі аќпараттыњ µсуініњ жєне жинаќталуыныњ салдары болып табылады: білім беру интернационализациясы (бірлескен халыќаралыќ ѓылыми зерттеулер, студенттер мен оќытушылардыњ алмасуы); ‰здіксіз білім берудідамыту(аќпараттыќ шу, сондыќтан жоѓары оќу орнында 4-5 жыл оќытумен шектелмеу керек). Т±тас алѓанда білім беру адам µмірініњ бµлігі сияќты оныњ ажырамас ќ±ќыќтарыныњ бірі ретінде танылады.

Білім беру адамзат ‰шін мєдени жєне тєрбиелік сияќты мањызды ќызметтерді орындайды. Жеке т±лѓаны єлеуметтендіру факторларыныњ бірі ретінде бола т±рып, білім беру ќоѓамныњ бір адамнан немесе топтан басќасына ќ±ндылыќтарды, шеберлікті жєне білімді беретін (ќатысымдыќ ќызмет) процесті білдіреді. Мєдени жєне таным институттары сияќты білім беру де белсенді жєне шыѓармашылыќ іс–ќимылѓа икемді т±лѓаныњ кµпжаќты дамуыныњ ќалыптасуына баѓдарланѓан.

Жас ±рпаќтыњ µнегелі, ойлау жєне даму процестеріне єлеуметтік баќылау жасау білім берудіњ єлеуметтік мањызды ќызметініњ бірі болып табылады. Осы ќызмет, єсіресе, бастауыш білім беру кезењінде пайда болады.

Адамдар алѓан білімді ќ±жаттыњ (диплом, аттестат) кµмегімен куєландырумен ќатар, білім адамды алѓан кєсіби даярлыѓына сєйкес єлеуметтік ж‰йедегі орнын ќамтамасыз ете отырып, єлеуметтік мєртебені ќалыптастыруѓа белгілі т‰рде єсер етеді. Білім беру осылайша субъектініњ ќоѓамдаѓы єлеуметтік ќозѓалысына єсер ететін факторлардыњ бірі болып табылады.

Орта мектеп µсіп келе жатќан тепе-тењ м‰мкіндіктер мен жаѓдайлар жасауѓа м‰мкіндік береді, себебі б±л жерде оќудаѓы жетістіктер бойынша баѓалайды.

ХХ ѓасырда жоѓары білім жоѓары топтыњ артыќшылыѓы болудан ќалу уаќыттыњ белгісі болды. Дамыѓан елдерде орта мектепті бітіргендердіњ кµпшілігі колледждер мен жоѓары оќу орындарына барады. Статистика бойынша жапон ж±мысшыларыныњ ж±мысќа алѓашќы орналасќандарыныњ 93 пайызыныњ толыќ орта жєне жоѓары білімдері бар екенін ќуаттайды жєне олардыњ 38 пайызы жоѓары оќу орнында білім алѓан. АЌШ-та барлыќ сатушылар мен ж±мысшылардыњ 25 пайызы – жоѓары білімді адамдар.