Мұғалімнің объектісі туралы ұғымның қалыптасу тарихы.

Оќытуда т±лѓалыќ таянуѓа с‰йенетін оќытушыѓа тиесілі, µзін-µзі дамытуына баѓыттылыќ, µзін-µзі таныта алу, рефлексия, оќытудыњ жеке технологиясын пайдалану ќажеттілігін ќанаѓаттандыру. Олардыњ кєсіби кµзќарас ядросы педагогикалыќ ойлаудыњ т±лѓаѓа баѓытталѓан ерекше стилі болып табылады. ¤йткені, оќытушыныњ оќытуѓа ќарым-ќатынасыныњ мазм±ндыќ-процессуалдыќ аспектісінен (не мењгерді, не істеді, ќалай ойлайды) ќ±ндылыќ-мазм±ндыќќа (студенттіњ т±лѓалыќ жєне кєсіби µзін-µзі дамытуындаѓы оќу танымыныњ орны мен ролі) «ауысуы» байќалады.

Ал, кєсібилікке ие болудыњ мањызды шарттары:

· мамандыќќа жеке ќарым-ќатынас;

· µзініњ жеке шектеулері мен кєсіби іс-єрекеттіњ ресурстарын т‰сіну;

· жалпы жеке µмір тєжірибесі;

· іс-єрекет ќ±ралдарын жеке кµре білу ерекшеліктері;

· проблемалыќ жаѓдайлар, кєсіби іс-єрекеттіњ міндеттері мен єдістері;

· кєсіби ойлаудыњ єдіснамалыќ нормалары.

Кєсіби шыњдалуѓа єсер ететін факторлар:

1) жеке ерекшеліктері мен дами берсем деген тілегі, ќажеттілігі;

2) кєсіби іс-єрекетті ж‰ргізу мерзімі, µтілі;

Ѓылымда ќазіргі кезде кєсіпќойдыњ µмір жолы кезењдер мен фазаларѓа бµлінбейді. Дегенмен, А.К.Климовтыњ пікірінше, маман µзініњ кєсіби µсуінде мынадай кезењдерден µтеді:

· Оптант. Мамандыќ тањдау кезењі.

· Адепт. Б±л арнайы оќу орнында: жоѓары оќу орындарында, училищелерде оќитын адам.

· Адаптант. Жања маманныњ ж±мысќа ‰йренуі. 3-5 жылѓа созылады.

· Интернал. Тєжірибелі ж±мысшы, берілген ењбек єрекетінде µз бетімен жєне сєтті кєсіби негізгі функцияларын ж‰зеге асыра алады.

· Мастер. Ќандай да бір арнайы ќасиеттері, ќабілеттері, білімдері бар µзіндік жеке, ќайталанбайтын іс-єрекет стилі бар адам. Ол µзін ешкімге бергісіз маманмын деп есептейді.

· Авторитет. ¤з ісініњ шебері, µз ортасында жєне шетте де кењ белгілі адам. Ол кєсіби-µндірістік міндеттерін ‰лкен тєжірибесі, біліктілігі, µзін ісін ±йымдастыра білу, кµмекшелері арќасында сєтті шеше біледі.

· Наставник. ¤з ісініњ беделді шебері, ізбасарлары, ауызбіршілікті адамдары, шєкірттері бар. Ол µз ісін жас шєкірттеріне береді жєне олардыњ µсуін баќылайды.

Осы жоѓарыда айтылѓан кезењдерді былай т±жырымдауѓа болады:

1) жоѓары оќу орнына дейінгі кезењ;

2) жоѓары оќу орнындаѓы кезењ;

3) жоѓары оќу орны аяќталѓаннан кейінгі кезењ;

3-кезењде маманныњ кєсіби шыњдалуы ж‰реді жєне оныњ динамикасын былай кµрсетуге болады:

· мамандыќќа бейімделу;

· индивидуализация:

· интеграция - єрбір маманныњ жањалыќ дєрежесі.

Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Н.Є.Назарбаевтыњ жыл сайынѓы Ќазаќстан халќына Жолдауын жєне «Ќазаќстан Республикасында білім беруді дамытудыњ 2005-2010 жылдарѓа арналѓан мемлекеттік баѓдарламасын» оќи отырып, «жања формациядаѓы ±стаз оныњ кєсіби мєдениеті» деген ой-толѓауѓа тµмендегідей ќорытынды жасауѓа болады: біріншіден, б‰гінгі ќоѓам ±стазы µз ісініњ асќан шебері, кєсіби сауаты жоѓары, µз мамандыѓыныњ білгірі болуы шарт. ¦стаз теориялыќ білімніњ білгірі болып ќана ќоймауы керек, ол теориялыќ білімін к‰нделікті µмірмен байланыстыра білуі шарт. Оќушы – шєкірттеріне жалањ білім берумен шектелмей, ќоѓамда болып жатќан µзгерістерге де бейімдеп отыру керек. Б±л орайда, м±ѓалімге артылар ж‰к еселене т‰седі. ¤йткені, м±ѓалім ауылдыќ зиялы ќауым µкілі болып есептеледі.

Екіншіден, ±стаз – патриот. Б±л ретте ќазаќстандыќтардыњ патриотизм сезімі мен ењбекс‰йгіштік, шыншылдыќ, адалдыќ сияќты таѓы басќа да адамгершілік µлшемдерін тєрбиелеудіњ мањызды єрі жауапкершілікті іс екенін айту керек. Отанс‰йгіштік, туѓан µлке тарихын терењ оќып ‰йрену, ана тіліне деген ќ±рметті оќушы бойына сіњіру – ±стаз парызы.

¦стаз - єдіскер. Дєст‰рлі педагог білімді оќушыларѓа µњделген, игеруге дайын к‰йінде берсе, єдіскер ±стаз жања білімді ќабылдауѓа байланысты оќушыныњ оќу ісіне білім алу ортасын ќалыптастыруы, шєкіртке білім алу мєселесін шешуге кµмек кµрсетуі тиіс. Дєст‰рлі оќытуда оќушыныњ білімді игеру кµлемі, білігі, даѓдысы баѓаланса, жања баѓытта оќытуда – оќушылардыњ игерген біліктілігі мен µмірлік даѓдылары баѓаланады.

Сондыќтан єдіскер ±стаз – б±л пєндік білімніњ ж‰йесін, ѓылыми білімніњ єр саласы бойынша білік пен даѓдыны игеріп ќана ќоймай, сонымен бірге оќыту технологиясыныњ ж‰йесін, оќушылардыњ оќу ќызметініњ біліктілік пен µмірлік даѓдыларды игеруіне баѓытталѓан ќ±ралдары мен єдістерін игерген білікті маман.

¦стаз – менеджер. Оќушыларды ХХІ ѓасырда µмір с‰руге ‰йрету, яѓни ±жымдыќ жобаларды ж‰зеге асыру ауќымында жеке жауапкершілікті к‰шейтумен ‰ндесетін µзіндік ќабілеттерді дамытуды талап етеді. Оќыту барысында алынатын білімді терењ мењгеруге, оны белсенді ќолдануѓа айрыќша назар аударылуы тиіс. М±ндай жаѓдайда білім мазм±ны адамзат жинаќталѓан білім мен тєжірибеніњ жетістіктерінен кµз жазбай ќоѓамдаѓы µзгерістеріне де ‰немі бейімделіп отыруы ќажет.

Ењбек етуге ‰йренуі ‰шін тањдаѓан мамандыѓы жайлы білімін жетілдіруі ќажет, ал оны ары ќарай терењдете айтар болсаќ, к‰тпеген, кездейсоќ жаѓдаяттардан жол тауып шыѓуѓа м‰мкіндік беретін ќажеттті біліктілікті мењгеру керек.

¦стаз – ±йымдастырушы. Єрбір жањалыќ пен µзгерістіњ бастауында ±стаздар ќауымы ж‰ретіні аныќ. Олар тек ж‰ріп ќана ќоймайды, барлыќ істерде ±йымдастырушы, жетекші, орындаушы, атќарушы ќызметтерін де ќоса ж‰ргізеді. Мерекелік шараларды µткізу мен ±йымдастыруда м±ѓалімге ерекше міндет ж‰ктеледі. «Салауатты µмір салтын ќалыптастыруда», «Жасыл ел» баѓдарламасыныњ іске асуына ±стаздар ќауымы кµп ењбек сіњіруде. Еліміздегі ±лттар мен ±лыстардыњ тату-тєтті µмір с‰руі, салт-дєст‰рлері мен єдет-ѓ±рыптарын насихаттаудаѓы ±стаз ењбегі зор. Жас ±рпаќты б‰гінгі µмірге бейімдеп, ќанаѓатшылдыќќа шаќырып, жаѓдайларды талай т‰сіндіруде ±стаздар ќауымы ‰лкен нєтижелерге жетіп отыр.

¦стаз – шешен. ¤з ойын ашыќ та айќын, д±рыс та дєл, шебер де шешен, салмаќты да сабырлы, тобыќтай т‰йін к‰йінде жеткізе білер «мерген» болуы шарт.

М±ѓалімніњ педагогикалыќ біліктілігі деп педагогикалыќ іс-єрекетті ж‰зеге асыру ‰шін оныњ теориялыќ жєне практикалыќ дайындыѓыныњ бірлігін т‰сінеміз.

Психологиялыќ-педагогикалыќ білімніњ мазм±ны жоѓары педагогикалыќ білім берудіњ Ќазаќстан Республикасы мемлекеттік жоѓары кєсіптік білім стандартымен аныќталады да, тиісті оќу баѓдарламалары мен олардыњ оќу жоспарларымен наќтыланады.

Психологиялыќ-педагогикалыќ жєне арнайы (белгілі бір пєн бойынша) білім - м±ѓалімніњ біліктілігі ‰шін мањызды, біраќ жеткіліксіз шарт, µйткені кµптеген теориялыќ-практикалыќ жєне єдістемелік білім интеллектуалдыќ жєне практикалыќ білік мен даѓдыныњ тек алѓышарты ѓана болады.

Кєсіби біліктіліктіњ ќ±рылымы ќабылданѓан педагогикалыќ білік арќылы т‰сіндіріледі, ал ол білік теориялыќ білімге негізделген жєне педагогикалыќ міндетті шешуге баѓытталѓан бірнеше іс-ќимыл жиынтыѓы арќылы ашылады. Ѓалымдар кєсіби т±лѓаны «біліктілік» жєне «шеберлік» ±ѓымдары т±рѓысынан сипаттауды ±сынады. Олар педагогтыњ кєсіби біліктілігініњ мынадай компоненттерін кµрсетеді: т±лѓалыќ-адамгершілік баѓдар, педагогикалыќ шындыќты ж‰йелі т‰рде ќабылдай білу жєне онда ж‰йелі іс-єрекет жасау, ќазіргі заманѓы технологияны мењгеру.

Ќазіргі заманѓы білім беру жаѓдайында кєсіби біліктіліктіњ б±л тµрт ќ±рылымдыќ компоненті таѓы ‰ш компонентпен толыќтырылады:

1) тєжірибемен ±штастыру білігі, яѓни µз іс-єрекетін єлемдік педагогиканыњ дењгейіне сєйкестендіру ќабілеті, єріптестерініњ тєжірибесімен алмасу, инновациялыќ тєжірибемен алмасу, µзініњ тєжірибесін ќорытып, басќаларѓа бере білу білігі;

2) оќыту мен тєрбиеніњ ‰немі µзгеріп отыруы жаѓдайында педагогтыњ ќажетті нормативтік сапасы ретінде оныњ кєсібіндегі болмыс тєсілі, єр т‰рлі білім процесі мен ж‰йелерініњ мазм±ны, т‰рі жєне єдістері дењгейінде жања педагогикалыќ шындыќты туѓызу білігі;.

3) кєсіби білікті м±ѓалім рефлексияѓа, яѓни ойлаудыњ ерекше тєсіліне ќабілетті.

Сонымен, педагогтіњ кєсіби іс-єрекеті мен біліктілігініњ (шеберлік дењгейі) ерекшеліктеріне сєйкес олардыњ кєсіби білігін ќалыптастыру ќажет болады. Педагогика мен психологияда «білік» ±ѓымыныњ єр т‰рлі т‰сініктемелері бар. Олардыњ бірінде білік мењгерілген іс-ќимыл ретінде, енді біреулерінде бар білімді пайдалану тєсілі ретінде, даѓды жиынтыѓы ретінде немесе єбден ќалыптаспаѓан даѓды немесе даѓдыны ќалыптастырудыњ мањызды кезењдерініњ бірі ретінде ќарастырылады. Білік - іс-єрекетті саналы т‰рде мењгеру, сол мењгеру нєтижесінде іс-єрекетті тиімді орындау м‰мкіндігі туады.

М±ѓалімніњ кєсіби шеберлігі дењгейінде оны педагогикалыќ іс-єрекетке даярлау оныњ педагогикалыќ білігімен айќындалады. «Білік ±ѓымы оќу іс-єрекетініњ т±жырымдамасында ќазіргі заман талабына сай жєне болашаѓы бар аса мањызды ±ѓым т‰рінде берілген. Оќу іс-єрекетініњ ќ±рамына мынадай компоненттер кіреді: оќу-танымдыќ есеп; оќу-танымдыќ есепті шыѓаруѓа ќажетті амалдар; рефлексия жєне талдау; оќу-таным іс-єрекетін баѓалау жєне өзін-өзі баѓалау амалдары.

В.А.Сластенин барлыќ педагогикалыќ білікті төрт топқа біріктіреді:

1) объективті педагогикалыќ шындыќтыњ, тєрбиеніњ объективті наќты педагогикалыќ маќсатќа «кµшіру» білігі, яѓни жеке т±лѓа мен ±жымды олардыњ жања білімді мењгеруге дайындыќ дењгейін аныќтау ‰шін зерттеу (диагностика) жєне соныњ негізінде олардыњ дамуын бейнелеу, алѓашќы білімдік, тєрбиелік жєне дамытушылыќ маќсаттарды аныќтау;

2) логикалыќ т±рѓыдан аяќталѓан педагогикалыќ ж‰йені ж‰зеге асыру білігі (білім, тєрбие ж±мыстарын жоспарлаудан, білім беру процесініњ мазм±нын тањдап алѓаннан бастап, оныњ ±йымдастыру т‰рлерін, єдістерін жєне ќ±ралдарын аныќтаѓанѓа дейін);

3) тєрбиеніњ єрт‰рлі компоненттері мен факторларыныњ арасында байланыс орнату, оларды іске ќосу білігі; ќажетті материалдыќ, психологиялыќ, ±йымдастырушылыќ, валеологиялыќ жєне басќа жаѓдайларды жасау білігі, мектепті ортамен байланыстыруды ќамтамасыз ету білігі; оќушы т±лѓасын белсенділендіру білігі; оныњ іс-єрекетін тєрбиеніњ объектісінен субъектісіне айналдыратындай етіп дамыту; бірлескен іс-єрекетті ±йымдастыру білігі жєне т.б.;

4) педагогикалыќ іс-єрекет нєтижелерін есепке алу жєне баѓалау білігі, яѓни, оќу процесін жєне басќа м±ѓалімніњ іс-єрекетін талдау жєне µзін-µзі талдауды ж‰зеге асыру білігі, сол сияќты педагогикалыќ маќсаттыњ алѓашќы жєне келесі кешенін аныќтау білігі.

М±ѓалімніњ теориялыќ даярлыѓыныњ мазм±ны аналитикалыќ, прогностикалыќ, жобвлау жєне рефлексивті білігінен т±рады. Аналитикалыќ білік мынадай жеке біліктерден т±рады:

· педагогикалыќ ќ±былыстарды талдау, яѓни оларды ќ±раушы бµліктерге бµлу (шарты, себептері, уєжі, ќ±ралдары, т‰рлері жєне т.б.),

· педагогикалыќ ќ±былыстыњ єрбір элементініњ басќа элементтермен байланысын т‰сіну;

· педагогикалыќ теориядаѓы ќарастырылып отырѓан ќ±былысќа сєйкес келетін жаѓдайларды, ќорытындыларды, зањдылыќтарды табу;

· педагогикалыќ ќ±былысќа д±рыс диагноз ќою;

· педагогикалыќ мєселелерді шешудіњ ±тымды тєсілдерін табу.

Прогностикалыќ білік м±ѓалімнен модельдеу, болжам ќоя білу, ой эксперименті жєне т.б. єдістерді мењгеруді талап етеді.

Жобалау білігі білім беру процесін жобалау барысында ж‰зеге асырылады. Рефлексивті білік м±ѓалімніњ баќылау-баѓалау іс-єрекетімен байланысты.