Мемлекеттік несиенің нышандары мен әдістері.

Мемлекеттік несиенің негізгі нысаны несие қатынастары болып көрінетін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет негізінен қарызгер ретінде болады.

Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 ж. республика үкіметі Мемлекеттік ішкі қарыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол жылы айналысқа 20 жылға (2012 жылға дейін) есептелінген Қазақстан Республикасының мемлекеттік ішкі ұтыс қарызының бондары шығарылды. Қарыздар бойынша ұтыс-тар жыл сайын 25, 50, 500 мың теңге көлемінде 4 рет ойналады.

1996 жылы Қазақстан Республикасыңца резидент және бейре-звдент-занды және жеке түлғалар арасында номиналы 1000 теңге-ге, айналым мерзімі 364 күнге тең мемлекетгік бағалы қағаздар болып табылатын Мемлекеттік ішкі қарызының ұлттық жинақ облигациялары таратыла бастады. Үлттық жинақ облигацияларына жүзбелі табыстық пайыздары есептеліп, олар тоқсан сайын төленіп тұрады.

Ақша ресурстарындағы қысқа мерзімді қажеттіліктерді жабу үшін қарастырылған шараларды бюджетген қаржыландыру кезінде кірістердің түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезінде несиетің мемлекеттік қазынашылық міндеттемелері (МҚМ) сияқты ныса-ны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз нысанда занды түлғаларға — коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға арналып 3, 6, 9, 12 ай мерзімге шығарылады. Иелері арасында МҚМ-ді орналастыру аукциондық сауда-саттықта жүріізіледі, онда мівдет-темелердің кезекгі шығарылуының дисконтталынған бағасы белгі-ленеді. Қаржы министрлігі оларды айналыс мерзімінің бітуіне қарай көрсетулі қүны бойынша сатып алады, бүл бағалы қағаз номина-лы (атаулы қүны) мен дисконтты баға арасындағы айырмашылық инвестордың табысын қүрайды. Мемлекет МҚМ-ға есеп айырысу мен шаруашылық операциялар бойынша қалыптасатын рыноктік бағалар бойынша (жағдаятгы ескере отырьш) төлемдердің мәртебесін бере отырып, олардың тұрақтылығына кепіл болады.

1999 жылдан бастап атаулы қүны 100 АҚШ доллары болатын айналыс мерзімі 5 жыл арнаулы валюталық мемлекеттік облига-цияларды (АВМЕКАМ) жинақтаушы зейнетақы активтерін қорғау мақсатында Қазақстан Республикасы үкіметінің атынан Қаржы министрлігі (эмитент) шығарды. Бүл облигациялар иелеріне өтеу кезінде олардың атаулы құнын алуға және жылына 6,14% мөлше-рінде сыйақы (мүдде) алуға қүқық береді.

Сонымен бірге Қаржы министрлігі бюджет тапшылығын қар-жыландыру үшін пайдаланатын құралдардың түрлерін кеңейту мақсатында теңгенің еркін айырбас бағамы жағдайында айналыс мерзімдері 3,6,9, 12 ай болып табылатын мемлекеттік қазынашылық валюталык, міндеттемелер (МЕКАВМ) шығаруды бастады. Ол қүжаттық емес нысанда және нақты 100 АҚШ долларына аукци-ондық әдіспен анықталған дисконтгалған баға бойынша орналас-тырылды. Қазынашылық міндеттемелерді үстаушылар Қазақстан Республикасы резиденттері де, бейрезиденттгері де болып табыла-тын заңцы және жеке түлғалар бола алады. Инвесторлардың сатып алынған қазынашылық валюталық міндеттемелер үшін ақы төлеу мен Қаржы Министрлігінің қазынашылық валюталық міңцетгеме-лердің нақты қүнын өтеу төлеу күні мен өтеу күнінің қарсаңындағы әр эмиссиясының шарттарын жариялау кезінде Қаржы министрлігі тағайындаған Үлтгық банктің ресми бағамы бойынша теңгемен жүргізіледі.

Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруға пайдаланылатын несие қорын қалыптастыруға мемлекеттік банктердегі халықтың салымдары бойынша қалдықтардың бір бөлігін айналысқа қосу да мемлекетгік несиегің нысаны болып табылады.

Мемлекеттік несиегің келесі нысаны - елдің орталық эмиссия банкінің қаражаттарын тарту. Мемлекет айналыстағы ақша массасының инфляциялық қүнсыздануымен қосарланатын бүл нысанға мемлекеттік несиетің әр түрлі келеңсіз себептерден — дағдарысты жағдаятгардан, мемлекепік бағалы қағаздарға сенімнің жоғалуьшан, төтенше жағдайлардан туатын басқа нысандарьш пай-далану мүмкіндігі болмаған жағдайда иек артады.

КСРО-ның практикасында мемлекеттік несиетің нысаны ретінде бюджет тапшылығын жабу үшін жалпымемлекетгік несие қорьшан қарыз алу нысанының кең таралғаны белгілі. Қаржылан-дырудың мұндай әдісі дүниежүзілік практикада басқарудың тота-литарлық режімі орын алған мемлекеттерге тән. Ол инфляциялық процестерді жоймайды, керісінше, оларды күшейтуі мүмкін. Сон-дықтан Қазақстан Республикасының үкіметі 1998 жылдан бастап жалпымемлекетгік несие қорының қаражатгарынан тікелей қарыз алуды тоқтатты.

Экономиканы тиімді реформалау міңдеттерін сонымен қатар шетелдік швестицияларды кеңінен қатыстырмайынша да шешу мүмкін емес.

Бұл орайда сыртқы несиетер мен қарыздарды тікелей шетеддік инвестициялармен шатастырмау керек. Несие пен қарыздардың бәрі инвестицияларға жата бермейді. Әсіресе, 1993-1994 жыдцардағы несиегер мен қарыздар инвестицияға кірмегенін айтқан жөн. Олар бюджет тапшылығын жабу үшін, басқа да зәруліктерді қам-тамасыз ету үшін жүмсалды.

"Мемлекетгік және мемлекет кепілдендірген қарыз алу мен борыш туралы" Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қарыз алудың мынандай түрлерін атауға болады: мемлекеттік қарыз алу және мемлекет кепіддендірген қарыз алу.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарыз алуды оның үкіметі, Үлтгық банкі және жергілікті атқарушы органдары жүзеге асырады.

Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылы-ғын қаржыландыру мақсатында, Үлтгық банктің қарыз алуы төлем балансын қолдау және Үлттық банктің алтын-валюта активтерін толықтыру мақсатында, сондай-ақ еддегі жүріізіліп отырған ақша-несие саясатымен айқындалатын басқа да мақсаттарыңца жүзеге асырылады. Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік қарыз алуы аймақтық инвестициялық бағдарламаларды қаржьшандыруға байланысты жергілікті бюджетгің ташнылығын жабу мақсатывда жүзеге асырылады.

Мемлекеттік қарыздардың мынадай түрлері мен нысандары болады:

1. Қарызгерге қатыщ бойынша:

Қазақстан Республикасы үкіметінің қарыздары; Қазақстан Республикасы Үлтгық банкінің қарыздары; Қазақстан Республикасы жергілікті атқарушы органдарының қарыздары болып бөлінеді.

2. Несие капиталының рыногі бойынша: сыртқы мемлекеттік қарыздар;

ішкі мемлекеттік қарыздар болып бөлінеді.

3. Қарыз алу нысаны бойынша: мемлекеттік бағалы қағаздар эмиссиясы;

қарыз туралы шартгар (келісімдер) жасау болып бөлінеді.

Қолданылу мерзімі бойынша мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар:

айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;

айналыс мерзімі 1 жыдцан 10 жылға дейін, орта мерзімді;

айналыс мерзімі 10 жылдан астам, үзақ мерзімді болып бөлінеді.

Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар қүжатгық және қүжат-сыз нысанда (оны үсынушылар үшін тек қана қүжаттық нысан-да), номиналды және дисконтгалған қүны бойынша, сыйақынық (мүдценің) бекпілгенжәне бекітілмеген (өзгермелі) мөлшерлемесімен шығарылуы мүмкін.

Қарыз туралы келіссөздер жүргізу, шарттарға (келісімдерге) қол қою тәртібін, оның атынан эмиссияланатын мемлекеттік эмис-сиялық бағалы қағаздарды шығару, орналастыру, айналысқа түсіру, өтеу және оларға қызмет көрсету тәртібін Қазақстан Республика-сының Үкіметі белгілейді.

Мемлекетгік несиетің әдістері әр түрлі және баяндалған нысандарға сай келеді. Мемлекеттік қарыздарда - бүл қаражатгарды тартудың және оларды кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері: олар қарыздарды шығарудың шарттарымен анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістері, іс-қимылдың мерзімі, орналастыру амалдары (облигацияларды, бондары еркін сатып алу және сату; жазылу; мәжбүрлеме орнатастыру), өтеу амалы (обли-гациялар бойынша үтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар об-лигацияларды төлеп (сатып) алу; мерзімсіз қарыздарда - пайыздық кірісті дүркіндік төлеу).

Қарыздардағы өдістерге сондай-ақ мемлекеттің борышын басқару әдістері де жатады (ары қарай қараңыз: жаңғырту (конвер-сия), нығайту (консолидация), сәйкестендіру (унификация), қайта қаржьшандыру).

МҚМ-да мыналар әдістер больш табылады: дисконттың мөлшері, кесіп тастау бағасы, құн бойынша өтеу, өтеу мерзімі, аукциондарды өткізудің тәртібі (реті).

Мемлекеттік несиетің нысандары кезінде - мемлекеттік банкгердің депозит ресурстарыньщ қалдықтарын пайдалану кезіңце мүвдай қодданудъщ шартгары әдістер больш табылады: мемлекеттік қаржы ресурстары ретінде тартылатын ресурстардың үлесі, қайтару мерзімі, табыстылық нормасы. Елдің орталық эмиссиялық банкісіяің қаражаттарын тарту шартгары - әдістері үқсас болады; бүл әдістер мүндай қарыз алудың инфляцгогаық ыкдалын азайтуы тиіс.

Мемлекетгік несиегер нысанындағы әдістер кәдуілгі банк кре-дитінің әдістеріне үқсас болып келеді.