Кесте. Мемлекетгік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы

(Қазақстан Республикасының 2002 жылғы мемлекеттік бюджеті

атқарылуының алдын ала нәтижелері бойынша.)

Кестеден көрініп түрғаңцай, юрістердің негізін салықтық түсімдер қүрап отыр (қосылған құнға салынатын салық, корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке табыс салығы және т.б.). Мемлекетгік бюджет кірістерінің басқа көзі - салыққа жатпайтын түсімдер.

Бюджеттің шығыстары - бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын неіізде бөлінетін қаражаттар.

Республикалық бюджеттің қаражаттары: жалпы сипаттағы мемлекетгік қызметгер көрсетуді (заң шығарушы және басқа функцияларға кірмей қалған өзге де органдарды, қаржы және салық-бюджет саясатын, сыртқы экономикалық қызметгі, іргелі зерттеу-лерді және басқаларын); қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуді; қауіпсіздікті қамтамасыз етуді; республикалық деңгейдегі жалпы орта, орта кәсіптік және қосымша білімді; республикалық деңгей-де азаматтарға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін; заң актілеріне сәйкес республикалық бюджеттен арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды алатын азаматгардың санатына осы жәрдемақыларды, арнаулы мемлекетгік жәрдемақыларды, зейнет-керлерді, Үлы Отан соғысының қатысушьшары мен мүгедектерін, мемлекетгік әлеуметгік жәрдемақы алушыларды жерлеуге берілетін жәрдемақыларды; республикалық деңгейдегі әлеуметтік қамсыз-дандыру және әлеуметтік көмек саласындағы қызметті; республи-калық деңгейдегі мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтерді; ауыл, орман, су және балық шаруашылығының ба-сьш бағдарламаларын; көші-қон саласындағы қызметті; қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнівде республикалык деңгейде жүргізілетін шараларды; республикалық деңгейдегі өнеркәсіп, көлік және қүры-лыс объеюілері саласындағы арнайы бағдамаларды; фельдъегерлік байланысты; республикалық деңгейдегі жобалау-іздестіру жүмыс-тарын; республикалық маңызы бар жол жүйесін пайдалануды, са-луды және жаңғыртуды; гидрометеорологиялық мониторишті; үкі-метгік борышқа қызмет керсету жөніндегі шығыстарды; мемлекетгік кепіддіктер бойынша міндеттемелерді орындауды; жергілікті бюд-жетгерге республикалық бюджеттен берілетін ресми трансфертгерді және басқа республикалық бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсалады.

Сондай-ақ жоғарыда аталған қызмет түрлерін жүзеге асыра-тын республикалы^, бюджепж бағдарламалардьщ әкімшілерін, олар-дың аумақтық бөлімшелерін және мемлекеттік бағыныштағы мекемелерді үстауға арналған шығыстар да республикалық бюд-жетген қаржыландырьшады.

Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілерін ұстауға арналған шығыстар Қазақстан Республикасы Презвдентінің және Үкіметінің актілерімен бекітілетін штат саны лимиті мен Үкіметтің актілерімен бекітілген мемлекетгік органдардың топта-ры бойынша бір қызметкерге жүмсалатын ағымдағы шығыстар-дың нормативтері негізге алына отырып белгіленеді және оларды республикалық бюджеттен басқа, өзге де қаржыландыру көздері есебінен үстауға жол берілмейді.

Республикалық бюджетген шығыстар мен несиегердің жеке-леген бағыттары бойынша немесе жекелеген республикалық бюд-жетгік бағдарламалар бойынша тиісті қаржы жылына арналған рес-публикалық бюджет туралы зандағыдан басқа, өзге де норматавтік қүқықтық актілерде шығыстар мен несиелендірудің ең аз, шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгшеуге жол берілмейді.

Республикалық бюджеттің сыртқы экономикалық қызметпен байланысты және үлттық валютаның айырбас бағамының (курсы-ның) жоспарланған езгерісіне сәйкес белгіленген қаражаты үлпық валютаның бөлінген кезевдегі ресми айырбас бағамы бойынша жүмсалады.

Нарықтық жағдайларға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының қүрылымы айтарлықтай өзгерістерге үшырауда - үлттық шаруашылықтың, ең алдымен орталықтандырылған күрделі жүмсалымдарға жүмсалатын бюджет қаражаттары шүғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға байла-нысты мемлекетгік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға өзгерді, олар ұлғаймалы үдайы ендірісті, қаржы рыногінде жүмылдырылған меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.

Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар мен аумақтарды, мемлекетгік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың мемлекеттік секгорын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап қалуда.

Экономика мен әлеуметгік-мәдени шараларды қаржылавдыру шығыстарының едәуір бөлігі төменгі бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.

Бюджеттің атқарылуы женіндегі уәкілетті орган Үкімет атынан республикалық бюджетге көзделген сомалар шегінде несиетер бере алады. Несиегер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі занды, жеке түлғалардан және шет мемлекеттерден республикалық бюджет тапшылы-ғын қаржыландыру үшін занда белгіленген тәртіп бойынша қарыз алуға қүқылы.

Үкіметгің қаражатгы қарыз алуы қарыз алу немесе мемлекетгік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару шартгары (келісімдері) нысанында жүзеге асырылады. Қарыз шарттарын жасаудың және мемлекеттік бағалы қағаздар шығарудың тәртібі мен ережелерін Үкімет белгілейді.

Бюджетгің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган облыстар мен Астана және Алматы қалалары әкімдерінің ұсынысы бойынша республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге кассалық алшақ-тықты жабуға төмен түрған бюджеттерді несиелендіру үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетге көзделген ар-наулы резерв шегінде Үкімет шешімінің негізінде бюджеттік кре-дитгер бере алады.

Бүрынғы кезеңмен салыстырғавда шығыстардьщ қүрылымында бюджеттік ресурстардың әлеуметтік бағытгылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыруды және басқа бағдар-ламаларды қамтитын әлеуметтік-мәдени шараларға жүмсалатын тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бірге өнімсіз мақсатгардың: басқаруға, армияға, қүқық қорғау органдарына, үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дип-ломатиялық мекемелерді үстауға, дүниежүзілік қоғамдастыққа біріккен шараларды жүргізу квоталары бойынша жарналарға және т.с.с. жүмсалатын шығындарда өсуде. Бүл мақсатгарға жыл сай-ын бюджет қаражаттарының 1/3 бөлігі жұмсалады.

Сөйтіп, жалпы мемлекетгік мәні бар шараларды қаржылавды-руды қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің экономикалық процесін ретгеуде аса маңыз-ды рөл атқарады. Сонымен бірге республикалық бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікгі бюджетгердің рөлін төмен түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті оргавдарының өздерінің функцияларын орындауын қажетгі қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді, ха-лықтың түрмыстық әлеуметгік қажеттіліктерін қанағаттавдыруға, тиісті аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәре-жесіне айтарлықтай ықпал етеді.

Рынокке етпелі кезенде бюджет жүйесінің барлық дербес бу-ындары жалпы мемлекетгік қажетгіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық арақатынастарын жақсартуға ықпал етеді, нарықтық ийфрақүрылымды дамыту және азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағатгандыру үшін ұлтгық табысты қай-та бөлудің белсенді қүралы болуы тиіс. Бүл тек салықтардың ынталандырушы рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттарды пайдаланудың прогрессивті нысандарын, әдістерін қодцанужолымен бюджет ресурстарын қалыптастырып, жүмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында ғана мүмкін. Сонымен қатар бюджет рәсімін, барлық деңгейлердегі бюджетгер арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қаржылық өзара қарым-қаты-настарды одан әрі демократияландыру мен жетіддіруді қажет етеді.

2002 жыддан бастап еддің бюджетгік бағдарламаларының ағымдағы және даму бағдарламаларына бөлінуіне байланысты, мем-лекеттік бюджеттің шығыс бөлігін де ағымдағы шығыстардың бюджеті және даму бюджеті етіп бөлу практикасы қолданыдцы. Даму бюджетіне инвестициялық және инновациялық қызметгі қар-жыландыруға жүмсалатын қаражатгар және үдайы өндіріспен байланысты басқа да шығыстар қамтылады. Ағымдағы бюджетте қолданылып жүрген нормалардан және әлеуметгік қамтамасыз етудің қалыптасқан деңгейінен туыңцайтын барлық шығыстарды шоғырландыру қарастырылған. Ол түгеддей бюджетке шоғырланатын халықтың ақша корланымдары мен түсімдерінің өсуі есебінен ба-ланстанған. Даму бюджетінде үлғаймалы үдайы өндірістің қажет-тіліктерімен, жаңа әлеуметтік-экономикалық шараларды орталық-таңдырылған қаржыландырумен байланысты шығыстарды беріктіру кезделген.

§14. МЕМЛЕКЕТТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ.

1). Мемлекеттік несиенің мәні және маңызы.

2). Мемлекеттік несиенің нышандары мен әдістері.

3). Мемлекеттік қарыздар және оның жіктелуі. Қаржылық нарықтағы мемлекеттік құнды қағаздар.

4). Мемлекеттік қарызды басқару.