Нарықтың мәні және нарық механизмінің элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға және бәсеке

Нарықтық жүйе меншік үстемдігі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ақша арқылы жүзеге асырылатын айырбас қатынасының кеңінен дамуымен сипатталады. Бұл жүйе аз шығын жұмсау арқылы жоғары нәтижеге жетуге негізделеді. Нарықтық экономика -өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны.

Нарық – бұл өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну аясында сату және сатып алу арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық – экономикалық қатынастар жүйесі.

Нарықтың мәні оның қызметтерінде толық көрінеді. Нарық өзара байланысты мынандай маңызды қызметтерді атқарады: реттеу қызметі, делдалдық қызмет, баға белгілеу, ақпараттық қызмет, ынталандырушылық қызметі:

· реттеушілік - тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу қызметі, яғни не өндіру керек, кім үшін өндіру керек және қалай өндіру керек деген мәселелер шешіледі;

· баға белгілеу - өндірушілер мен тұтынушылардың тауар мен қызметке деген сұранысы мен ұсынысының өзара әрекетінің нәтижесінде нарықтық баға қалыптасады;

· делдалдық - нарық өндірушілер мен тұтынушылар арасында делдал бола отырып, оларға сауда саттықтың тиімді нұсқасын табуға мүмкіндік береді;

· ынталандырушылық - баға төмендеген кезде өндірушілер өнім өндіруді қысқартып, жаңа техника-технология енгізу, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру арқылы шығындарды азайтуға ұмтылады;

· ақпараттық - баға арқылы тауар өндірудің технологиялық дәрежесі мен шығындары, шаруашылық әрекеттің неғұрлым тиімді бағыттары туралы экономикалық ақпарат беріп отырады;

Сонымен қатар нарықтың өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері де бар:

Артықшылықтары:

-ресурстарды тиімді орналастыру;

- өзгеретін жағдайларға тез бейімделу және икемділік;

- ҒТП – жетістіктерін шығындарды төмендету мақсатында пайдалану;

- нарықтық үрдіске қатысушылардың таңдау және әрекет еркіндігі;

- бағаны төмендету мақсатында бәсекенің дамуы;

- әр түрлі қажеттіліктерді қажетті мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қабілеті.

Кемшіліктері:

- өндірістің үйлесімсіз дамуының мүмкін болуы;

- қоғамдық проблемаларды шешпейді;

- қоғамның бай және кедей топтарға бөлінуінің күшеюі;

- баға тұрақтылығы мен табыстың алынуына кепілдік бермейді;

- іргелі зеттеулерді қамтамасыз етпейді.

Нарықтың сипаты оның субьектілері мен олардың іс-әрекетін талдаумен байланысты. Нарықтық шаруашылықтың субьектілері: үй шаруашылығы фирма және мемлекет ретінде қарастырылады:

- үй шаруашылықтары -тауар мен қызметтерді сатып алады, өндіріс факторларына ие, өз меншіктерін фирмалар мен үкіметке сатады;

- фирмалар -тауар мен қызметтерді өндіреді, өндіріс факторларын тартады және пайдаланалады;

- мемлекет –заңдық және саяси билікті жүзеге асыратын үкімет мекемелері.

Нарықтық шаруашылықтың обьектілеріне – тауарлар мен қызмет көрсетулер, өндіріс факторлары, ақша, бағалы қағаздар және т.б. жатады.

Нарықтың күрделі экономикалық жүйе ретінде өзіндік құрлымы бар. Нарықтың құрлымы бұл – нарықтың жекелеген элементтерінің ішкі құрлымы. Нарықтың құрлымы әр түрлі белгілері бойынша көптеген түрлерге бөлінеді. Олар:

· Экономикалық мүдделері бойынша - тауар мен қызмет нарығы; өндіріс факторларының нарығы; қаржы нарығы.

· Географиялық орналасуы бойынша - жергілікті нарық; ұлттық нарық; дүниежүзілік нарық.

· Бәсекенің шектелу деңгейі бойынша - монополиялық нарық; олигополиялық нарық; жетілдірілген бәсеке нарығы; монополиялық бәсеке нарығы.