Тақырып:Моногендік аурулардың түрлері,құрылымы және алдын алу жолдары.

Жоспар: 1. Моногендік аурулардың түрлері,құрылымы.

2.Молекулярлы диагносикадағы мутацияларды анықтау мүмкіндіктері.

3.Моногендік ауруларды пренатальды кезде анықтау диагностикасы.

Жатырға сыртқы орта факторларының кері әсеретуі нәтижесінде (тератогендер) хромомсомдық мутациялар (сандық,құрылымдық) орын алып МВПР синдромы пайда болуы мүмкін.Ең жиі колданылатын термин <хромосомалық емес синдром> бұл толықтай мағынаны ашпайды,МВПР синдромын түсіндіруге жеткіліксіз.

Хромомсомдық емес синдром МВПР өте үлкен қиындықтарды туғызады,себебі хромосомдық аурулар тәрізді цитогенетикалық диагнозы,генетикалық формасы белгілі болмайды.

Моногенді синдромдар МВПР тек қана молекулярлы-генетикалық зеттеулер әдітерімен ғана анықтай алады.Бұл аурудың 20% отбасыларда рецессивті түрде тұқым қуалау қауіпі бар,ал барлық басқа түрде тұқым қуалау түрлерімен есепетгенде 10% артады.Бұл көрсеткіштер хромомсомдық емес синдромдардың диагностикасының маңыздылығын көрсетеді.

Бізге белгілі МВПР синдромының саны көп,және әліде жаңа басқа формалары анықталуда.

Моногенді аурулар Мендель заңдары негізінде тұқым қуалайды.Қазіргі уақытта 5000 жуық моногендік аурудың нозологиялық бірліктері белгілі.Статистикаға сүйенсек жаңа туылған сәбилердің 3-6% кездессе,10-14% 5-жасқа дейін өмір сүреді.

Моногендік аурулардың карталанған хромомсомасында 900 жуық нозологиялық бірлік еептеледі.Шамамен 350-жуық аурудың гендік мутациясының характері анықталып,биохимиялық кемістігі анықталңан.

Жиі кездесетін моногендік аурулар 1:10000 және осыдан сирек кездесетіні 1:1000000 төмен.

Моногендік аурулар негізінде бір геннің зақымдалуы жатыр.Осындайлардың саны 4-5 мың құрайды.

Моногендік аурулардың жиі кездесетіні:туа біткен кемістіктер,жүйкелік аурулар,есту қабілетінің кемістігі,эндокриндік аурулар,қанның ұюының бұзылуы т.б.Моногендік аурулардың тұқым қуалауы әр түрлі жүзеге асады,және бұл екі жағдайға байланысты:

1.Мутантты аллельдің доминантты және рецессивтілігіне байланыты; 2.Мутантты геннің қай жерде орналасқанына байланысты:қай аутосомада немесе хромосомада.

Соған байланысты оларды:доминантты,рецессивті,аутосомды,Х-тіркескен деп жіктейді.

Отбасында егер моногендік аурумен ауыратын адам болса,онда ата-анасынада туу алды тексеруден өтеді,себебі:қайтадан ауру бала дүниеге келу жиілігі 25% құрайды.Бұл қайтадан сол отбасында ауру бала дүниеге келмес үшін алдын алу шараы болып табылады.

Туа бітті Гипотироз (ТГ)-моногенді ауруларға жатады,яғни мультифакториалды ауру қалқанша безінің қызметінің бұзылуы немесе толықтай қызметтен шығу.Дәл диагноз бала 3 жасқа келгенде эндокринолог бақылауымен қойылады жалпы жиілік 1:4700.

Мутантты гендер локализациясы:1,2,3,8,14-ші хромосомаларда.

Біріншілік гипотироз,яғни ген локализациясының қалқанша безінде орналасу себебі:

1.Эмбрионалды даму кезеңіндегі кемістіктің орын алуы (аплазия,гиполазия,дистопия)

2.Зат алмасу процессінің бұзылуы нәтижесінде тиреоидты гормондардың жұмысының бұзылуы.

Екіншілік гипертериозға ауысу,алдыңғы бөлігіктегі гипофиз безінің тиретропонды гормонның қызметінің бұзылуына немесе толықтай істен шығуына байланысты(менингоэнцефалит,мидың зақымдануы,ісік ауруында т.б.

Үшіншілік гипотиреоз гипоталамустың тиретропин релизингонының жұмысына байланысты.

Туа бітті гипетиреоз фенокөшірмесі эндемиялық зоб болып табылады.Пайда болу себебі:йодтың жеткіліксіздігі нәтижесінде орын алады.ТГ патогенезінде-тироксин алмасуын реттейтін,организімнің барлық зат алмасу прцессін баяулататын тиреоитық гормон жетіспеушігілі әсерінен болады.ТГ клиникалық белгілері алғашқы кезде көрінбеуі мүмкін.Бірақ ТГ ауыратын балалар туылғанда оте жоғарғы салмақпен туылады 4000кг,ісіну себебінен.Диагностикалық белгі ретінде:сарғыштанудың(желтуха) 5-6 айға дейін созылуы,бұлшық еттің гипертонусының ұзаққа дейін сақталуы.

Сәбидің 2-3 айларында арнайы емес белгілердің болуы:физикалық қозғалыстың болмауы,ұйқышылдық тәбеттің төмендеуі,іш қату,дауыстың шықауы.Ал 5-6 айдан бастап тері түсінің өзгеруі,ішкі органдардың функционалды өзгеруі.

Емделмеген жағдайда ТГ-да бала денесінің пропорциясы хондродистрофиялыққа жақын бет сүйегінің дамымауы,брахицефалия байқалады,прогнатизм,ұзын бет,қысқа мұрын,кеңсіріктің шүңірейленуі.Зат алмасу бұзылуы нәтижесінде терісі оте қүрғақ,кеуіп кеткен,сұсты,суық болады.Бала еңбегінің кеш жабылуы,тіс шығу уақытының кешігіуі.Шаштары жұқа,құрғақ,сынғыш болады.Ауыр формасының тұрақты белгісі-терінің микседематоздық ісінуі,маңдай қабақ,ерін,көз алмасы жінішкеріп кетеді.

Жүрек-қантамыр жүйесі:кардиомегалия,брадикардия,жүрек дыбысының күмбірлеуі,систолитикалық қысымның түсуі.ТГ кезіндегі анемия өте қатты болады және антианемиялық терапияға бағынбайды.Одан әрі жыныстық жетілу дамымайды,атресклеройдтық өзгерістерге бейім болады.Зобтың пайда болуыда мүмкін.

Адрегениталдық синдром немесе бүйрек үсті безінің қабықшасының гиперлазиясы,ол аутосомды рецссесивті тұқым қуалайды,глюко-минераллокортикоидтардың биосинтезінің бұзылуына байланысты яғни бүйрек үсті безіндегі қабықта андроген көбейіп кетеді.

Бізге мутацияға ұшырайтын тек 5 ген ғана белгілі.Барлық формасының кездесуі әр жаңа балаға шаққанда 1:12000 дейін.Бұл аурудың патогенезінде бір ферменттің қызметінің бұзылуы жатыр.

АГС-3 деп белгілі бұл ауру барлық жағдайдың 95% туа бітті бүйрек үсті қабығының гиперлазиясы 21-гидроксилаза ферменттінің жетіспеушілігінен болады.

Мутациялық ген 6-шы хромомсомада орын алады.АГС-ның 4 клиникалақ түрін ажыратады.

1.Тұз жоғалтушы(сольтеряющий)

2.Жай вирилдік.

3.Кеш(классикалық емес

4.Латенттік(безссимптомный)

Ауру адамдар арасында алдыңғы 2-еуі жиі кездеседі.

Тұз жоғалтушы формасында:Балалрдың алдыңғы екі апатсында мынандай белгілер болады:тұз алмасу патологиясы,жиі құсу,тоқтамай құсу,жиі сұйық дәрет(жидкий стул) бірден салмақ тастау,периферикалық қан алмасудың бұзылуы,колипатойдты жағдайда болады.

Қлиникалық жағдай пилороспазммен немесе тіптен өнештің бітеліп қалуы мүмкін.

АГС-3 жәй вирильдік формасы-жатыр ішілік уақытта анықталады.

Қыз бала дүниеге келгенде ер баланың белгілерімен дүниеге келеді,яғни гипеандрогения, алайда ішкі жыныс органдары өзгермеген болады.Әдетте қыз балада қынабы,жатыры және жұмыртқа жасушасы болады.Криотипі 46,ХХ-әйел.Әдетте бұндай балалар еркектің психосексуальды бағытта болады.

Пубертанты кезінде сүт бездері дамымайды,етеккір келмейді,екіншілік еркеектік жыныстық белгілер болады.

Ер балалрда аса бір жыныстық өзеріс байқалмайды,тек жыныс мүшесінің ұзаруы,ұмасында пигменттер байқалады.

Ауру баланың 2-3 жасында бойының қатты өсуі ерте түктердің шығуы,4-5 жасында дауыы күрделенеді,эрекция пайда болады,денесінің бұлшық еттерінің ерте іріленуі.3-10 жас аралығында сүйеге өсіп,11-12 жаста тоқтап қалады да аласа бойлы болып қалады.9-10 жасында гирустизм пайда болады.Ер балад жасынан ерте жыныстық мүшесі үлкейеді,жұмыртқа көлемі жасына сәйке болады.10-12 жастан бастап қырынады,және белсіз болып калу қауіпі бар.

2006 жылы АГС-Мәскеу обл.Мәскеу жаңа туылған балалар биохимиялық скриннингіне енгізілген емдеу диагностикасына келсек:алдымен аурудың биохимиялық маркерін алып-17-оксипрогистерон өлшейді,ал оны төмендету үшін радиоиммундық,иммунноферменттік тәсілдер бар.

Бақылау сұрақтары:

1.Моногендік аурулардың құрылымы,түрлері,емдеу жолдары.

2.Молекулалық диагностикасындаға мүмкіншіліктері.

3.Тұқым қуалаушылықтың түрлері.

Лекция № 4