Тақырып - 4. ҚР адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері

мақсаты: Қазақстандағы жеке тұлғаның құқық-тық жағдайының негіздерін қарастыру, оның мазмұнын құрай-тын элементтерді анықтау, құқықтар мен бостандықтардың қорғалу жай-күйін көрсету.

міндеттері:

- жеке тұлғаның құқықтық жағдайына және жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздеріне анықтама беру, арақаты-насын көрсету;

- жеке тұлғаның құқықтық жағдайының элементтерін анықтау;

- жеке тұлғаның құқықтық жағдайының қағидаларын анық-тып, олардың мазмұнын ашу;

- азаматтықтың түсінігін, қағидаларын, алу және тоқтатылу жолдарын қарап, азаматтық мәселелерімен айналысатын тұлға-лардың өкілеттіктеріне жалпы шолу жасау;

- конституциялық құқықтар мен бостандықтардың, міндет-тердің түсінігін ашу, негізгі құқықтар мен бостандықтарды түрлерге бөліп, кепілдіктерін көрсету.

Негізгі терминдер: құқықтық мәртебе, құқық, бостандық, міндет, кепілдік, азаматтық, филиация, натурализация, реин-теграция, репартиация, оптация, трансферт, апатризм, бипа-тризм, шетел азаматы, азаматтығы жоқ адам, конститу-циялық құқықсубъектілік

Конституциялық құқық саласында маңызды орынды жеке адамның құқықтық мәртебесінің негіздерін бекітетін норма-лардан тұратын институт алады. Бұл институт Конституцияның екінші бөлімінде, яғни “Адам және азамат” деп аталатын бөлімде реттелген. Адам, оның өмірі, құқықтары мен бостан-дықтары жоғары бағалы құндылық ретінде ата заңда бекітілген. Сондай-ақ тиісті институттың қатынастары Конституциядан басқа актілерде де толығырақ ашылып, нақтыланады. Мысалы, азаматтық туралы, қоғамдық бірлестіктер туралы, діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы заңдарда және т.б.

Нормалары жеке адамның мәртебесінің негіздерін бекітетін бұл институт адамның қоғам мен мемлекеттегі жағдайын, олардың өзарақатынасының қағидаларын анықтайтын неғұрлым маңызды бастапқы бастауларды байқатады.

Адамның және азаматтың құқықтық жағдайы – барлық құқық салаларының нормалары жүзеге асу процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастың субъектісі ретінде адам мен азамат ие болатын құқықтар, бостандықтар мен міндеттердің жиынтығы ретінде сипатталса, жеке адамның (жеке тұлғаның) құқықтық жағдайының негіздері – бұл жеке тұлға мен мемле-кеттің өзарақатынасын, жеке тұлғаның қоғамдағы жағдайын көрсететін Конституцияда бекітілген құқықтар, бостандықтар және міндеттер жүйесі ретінде анықталады.

Жеке тұлғаның құқықтық жағдайы алдымен оның мәртебе-сіне: азамат, шетелдік азамат, азаматтығы жоқ адам екендігіне байланысты. Құқықтардың неғұрлым кең көлеміне (саяси құ-қықтарды қоса, оның ішінде сайлау құқықтары, саяси партия-ларға бірігу құқығы, мемлекеттік қызметке кіру құқығы, ...) тиісті мемлекеттің азаматтары ие болады, тиісінше олар неғұрлым көбірек міндеттер атқарады. Әдетте шетел азаматтары саяси құқықтарды иеленбейді. Азаматтығы жоқ адамдардың жағдайы көбінесе шетел азаматының жағдайына ұқсас, теңестірілген болып келеді.

Жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздері келесідей элементтерді қамтиды. Бұл элементтер жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздерінің мазмұнын құрайды:

1) азаматтық. Азаматтық – бұл жеке тұлғалардың арасынан ҚР азаматтарын бөліп көрсететін элемент.

2) конституциялық (негізгі) құқықтар, бостандықтар және міндеттер.

3) конституциялық құқықсубъектілік – азамат құқық қабілет-тігі мен әрекет қабілеттігіне ие болса ғана конституциялық құқықтар мен бостандықтардың толық көлеміне ие болады және толық көлемде міндеттер атқарады.

4) конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу кепілдіктері.

Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің қағидалары:

а) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігі және жалпыға тәндігі қағидасы;

б) құқықтар мен міндеттердің біртұтастығы қағидасы – құ-қықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылуы міндеттерді орындаудан бөлінбейді.

в) мемлекеттің жеке тұлғаның құқықтары мен бостандық-тарын сақтау және қорғау, оларды кепілдендіру міндеттілігі қағидасы;

г) конституциялық құқықтар мен бостандықтардың тұрақты-лығы қағидасы;

д) адамдардың мүдделерінің мемлекет мүдделерінен басым-дығы қағидасы;

е) конституциялық құқықтар мен бостандықтардың заңды-лығы қағидасы.

Конституциялық құқықтар мен бостандықтар заңды болуы үшін мына шарттарды сақтау қажет деп есептелінеді: оларды бекітетін Конституцияның халықпен не оның өкілді органымен демократиялық жолмен әрі заңи бекітілген тәртіпте қабыл-данылуы, конституциялық құқықтар мен бостандықтардың және міндеттердің өзгеруі тиісті заң актілерінің негізінде ғана жүзеге асуы.

Жеке тұлғаның құқықтық жағдайының басты элементтерінің бірі – азаматтық. Республика Конституциясының ережелерін талдаудан келіп шығатыны: азаматтық тұлғаның Қазақстан мемлекетімен конституциялық-құқықтық байланысын білдіреді, ол ұзаққа созылатын және орнықты байланыстармен, олардың өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы болуымен сипат-талады. Азаматтықтың жалпы және өзіндік қағидаларын көрсетуге болады. Азаматтықтың өзіндік қағидаларына мыналар жатады:

1. азаматтықтың бірыңғайлығы және теңдігі қағидасы – Азаматтықтың бірыңғайлығы туралы конституциялық қағида мемлекеттің біртұтастығынан келіп шығады және Республика азаматтарының бірыңғай конституциялық құқық субъектілікке негізделген, бірыңғай құқықтық мәртебеге ие екендігін біл-діреді. Азаматтықтың теңдігі қағидасы Республика азаматтары-ның тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғы-лықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға (м\ы азамат-тықтың алыну жолына) қарамастан құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің теңдігін білдіреді

2. азаматтықтың еріктілігі қағидасы – азаматтық алу және одан шығу ерікті түрде жүргізіледі;

3. азаматтықтың тұрақтылығы қағидасы - тұрған жеріне, отбасылық жағдайына, жас шамасына қарамастан ҚР азамат-тығы тұрақты болып табылады;

4. бір азаматтық қағидасы – ҚР-да азаматтық біртұтас, қос азаматтық мойындалмайды;

5. ҚР азаматтығынан айыруға болмайтындығы қағидасы – ҚР Конституциясына сәйкес Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығы-нан айыруға болмайды;

6. азамат пен мемлекеттің өзара жауаптылығы қағидасы – азаматтық байланысы жеке тұлға мен мемлекеттің арасында өзара құқықтар мен міндеттер туындап, өзара жауаптылық жағдайын белгілейді;

7. қан және топырақ құқығының үйлесімдігі қағидасы - ҚР азаматтығын тууы бойынша алу кезінде тиісті мәселе ата-анасының азаматтығына қарай және ҚР аумағында тууына қарай шешілуі мүмкін;

8. ҚР азаматын басқа мемлекетке бермеу қағидасы.

Азаматтық институты Республика егемендігінің, тәуелсіздігі мен конституциялық құрылысының айқындаушы белгісі болып табылады, өйткені мемлекеттің азаматтарынан тұратын Қазақ-стан халқы ғана "мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы" болып табылады және "билікті тікелей республикалық референ-дум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді".

Азаматтық алу, оның тоқтатылуы, балалардың азаматтығы мәселелері, Қазақстан Республикасы Президентiнiң және мемлекеттiк органдарының азаматтық мәселелер жөнiндегi өкiлеттiгi “ҚР азаматтығы туралы” 20 желтоқсан 1991 жылғы заңда толығырақ реттелген.

Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық-құқықтық мәртебесі олардың заң алдында тең бола отырып Конституциямен белгіленген құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің барлық кешеніне ие болуын көздейді.

Алдында атап кеткеніміздей, жеке тұлғаның құқықтық жағдайы барлық құқық салаларының нормаларында көрініс тапқан құқықтар мен бостандықтардың, міндеттердің жиынты-ғымен анықталады. Ал, жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздері конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандық-тарды, міндеттерді қамтиды. Олар конституциялық (негізгі) құқықтар мен бостандықтар және міндеттер деп аталады әрі олар барлық құқықтар мен бостандықтардың азымаз, негізгі бөлігін құрайды. Олар негізінен әркімге тумысынан тән болып табылады, сондықтан да олар адамнан бөлінбейтін, ажырамас құқықтар мен бостандықтар болып есептеледі. Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың өзге құқықтар мен бостан-дықтардан бірқатар ерекшеліктері бар. Олар:

1. конституциялық құқықтар мен бостандықтар мемлекеттің негізгі заңы – Конституцияда бекітілген.

2. конституциялық құқықтар мен бостандықтар адам үшін, қоғам үшін неғұрлым маңызды болып табылады.

3. конституциялық құқықтар мен бостандықтар адамға әдетте тумысынан тән болып табылады және ажырамайды;

4. жалпы алғанда конституциялық құқықтар мен бостан-дықтар әрбір адамға, азаматқа тән.

5. конституциялық құқықтар мен бостандықтар жалпы құ-қықтар мен бостандықтардың ядросы, негізі болып табылады.

Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың түрлері. Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың 3 түрі бар:

А) жеке құқықтар мен бостандықтар - әркімнің құқығы болып табылады және адамның мемлекеттің азаматтығына тәндігімен байланысты емес, одан туындамайды; адамға тумысынан тән болады және одан бөлінбейді; адамның жеке өміріне, бас бос-тандығына, ар-ожданына байланысты өзге де табиғи құқық-тарын қорғау үшін қажетті құқықтар мен бостандықтарды қамтиды.

Б) саяси құқықтар мен бостандықтар – мемлекеттің азамат-тығында болуға байланысты және белгілі бір жасқа (18) толғанда туындайды, азаматтардың мемлекеттің саяси өміріне қатысуын байқатады;

В) әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар – адамның әлеуметтік, экономикалық, мәдени қажеттіктерін қана-ғаттандыруға байланысты құқықтар мен бостандықтар.

Адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандық-тарының кепілдіктері – бұл конституциялық құқықтар мен бостандықтарды шынайы жүзеге асыруға арналған, оларды түрлі қол сұғушылықтардан қорғауға бағытталған амалдар. Олардың келесідей негізгі түрлерін көрсетуге болады:

1. әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер. Бұл кепілдіктер адамдардың құқықтар мен бостандықтарды еркін пайдалануын қамтамасыз ететін тиісті орта мен материалдық негіздің болуын анықтайды – мысалы, әлеуметтік тұрақтылық, дамыған экономика, өндірістік күштердің болуы, қоғамның барлық әлеуметтік қажеттіктеріне қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін мекемелер жүйесінің болуы т.б.

2. саяси кепілдіктер – адамдардың еркін дамуы мен лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететін жағдайларды жасауға бағыттал-ған мемлекеттің саясаты – саяси тұрақтылық, саяси құрылым-дардың тұрақтылығы мен олардың азаматтық келісімге қол жеткізу қабілеттігі, қоғамда тұрақсыздықты жою, азаматтардың саяси мәдениетінің тиісті деңгейі, т.б.

3. заңи кепілдіктер – адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру мен қорғауды қамтамасыз ететін барлық құқықтық амалдар. Нақты айтсақ, әрбір құқықтың нақты кепілдіктерінің конституциялық, заңи бекітілуі; құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттің қорғау міндеті, құқықтары мен бостандықтарын азаматтардың өзінің қорғау механизмінің болуы (арыздану, БАҚ-на жолдану, т.б.), соттық қорғау, халықаралық қорғау, зиянды өтеу т.б.

4. Идеологиялық кепілдіктер – азаматтардың құқықтары, бостандықтары және міндеттері туралы білім деңгейін көтеру.