Психотерапиялық әсер етудің негізгі әдістері.

Психотерапия әдістерінің классификациясы әр түрлі. Әр психологиялық бағыт жанынан психотерапевттің мінсіздігін бейнелейтін әдістер пайда болады. Әрине, себебі психотерапияның жетістігі психологтың ғылыми көзқарасы мен кәсібіи ұстанымының мазмұнымен айқындалады.

Түрлі ауруларда психотерапияның мақсаты мен міндеті психикалық ауытқудың табиғаты мен механизмдеріне қатысты автордың теориялық ұстанымымен айқындалады. Сонда да ем үшін бір ғана психотерапевтік әдістер қолданылуы мүмкін, алайда олардың әр теориялық тұжырымдамаларда өзіндік бағыты мен ерекшелігі болады.

Психотерапевтік әсер етудің негізгі әдістерін екі үлкен топқа бөлуге болады:

1. Жеке психотерапия;

2. Топтық психотерапия.

Психотерапевтік әсер етудің негізгі әдістерін сипатау үшін қазіргі психотерапевтік әдістердің әр қырын жан жақты нақты сипаттайтын келесідей классификацияны қолданамыз:

1. тұлғалық бағытталған(реконструктивті) психотерапия әдістері;

2. суггестивті психотерапия әдістері;

3. мінез құлықты(шартты рефлекторлы) психотерпия әдістері.

Осы әдістерін тобына сипаттама берейік. Тұлғаға бағытталған психотерапия әдістері оның мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген, олар келесідей:

• емделуші тұлғасының эмоциялық жай күйін, мотивациясы мен қатынас жүйесін зерттеу;
• жүйке жүйесінің жай күйін сақтау мен пайда болуына негіз болатын этипатогенді механизмдерді зерттеу;
• емделушінің өзіндік қатынас жүйесі мен ауруының арасындағы ерекшеліктердің байланысын түсінуге жеткізу;
• Психоапаттық жағдайларды шешуде емделушіге көмек көрсету;
• Емделушінің әлеуметтік функциясының толыққанды қалыптасуына және көңіл күйінің жақсаруына алып келетін мінез құлық формаларын қалыптастыруға көмектесу.

Патогенді психотерапия аяқталу кезеңдерінде қайта тәрбиелеуге жақын, бұл туралы В.М.Бехтерев(1911), П.Б.Ганнушкин(1927), К.И.Платонов(1956), Е.К.Яковлева(1958) және т.б. жазған.

Бұл әдісте психотерапевтің негізгі құралы ретінде емделуші мен оның өмірлік жағдайының арасындағы және қатынас жүйесі мен мотивация арасындағы ерекшеліктер байланысының интерпритациясы болып табылады. Интерпритация тікелей және жанама сұрақтар, ескертулер т.с.с. іске асады.

Қазіргі медицинада нооцентристік аурудың социоцентристік және антропоценристік ауруға көшу жолдары түсіндірілген.

Бұл психоәлеуметтік табиғатты емдеу әеріне қызығушылықты тудырады. Топтық психотерапия, патогенетикалық психотерапия келесі ұстанымдардың негізінде құралған: Топ әлуметтік топ үлгісі деңгейіне ету керек, топ мүшелерінің арақатынасы ылғи да өзгеріп отыруы тиіс, психотерапевттің белсенділігі осыған бағытталған.

Әсер етудің құралы топ мүшелері арасындағы,сонымен қатар психолог арасындағы вербалды және вербалдв емес коммуникация болып табылады.

Әсер етудің негізгі формасы топтық дискуссия, онда өмірбаяны мен жағдаяттар талқыланады. Қосымша формалары рөлдік жағдаят орындау, психогимнастка, сурет және музкатерапия.

Рөлдік ойындар ойнау топтың әр мүшесінің мәселесін түсінуге алып келеді. Бұл форма әр қайсысы мәселелерін жеке шешуге шектен тыс талпынғанда көмек береді. Рөлдік ойындар ойнау жеке жаттығу және дискуссияға кіріктірілген болуы да мүмкін. Егер жеке жаттығу болса барлығы бір тақырып бойынша әр клиент кезек кезегімен өзіне әріптес ізде отырып ойнап шығады. Тақырыптар әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы:

1. «Қиын әңгіме» (өзіңе ұнамайтын адаммен немесе ұнамайтын нәрсе туралы сөйлесу);

2. «Өтініш» (өтініш орындағысы келмейтін адамнан бір нәрсені өтіну);

3. «Талап» (талапты орындағысы келмеген адамнан бір нәрсені талап ету);

4. «Татуласу» (ренжіген даммен татуласу);

5. «Реніш» (ренішінді айтып салу, ол адам өзінің кінәсін сезінеді);

6. «Қанағаттанбаушылық» (жақын дамына мінез құлқындағы қанағаттанбаушылықты айту, ол өзін дұрыс санайды).

Кейде клиентке ойнды рөлді ауыстыра отырып ойнау ұсынылады.

Психогимнастика психотерапияның бір формасы бола алады. Мұның әсер ету құралы қимыл экспессисы, мимика және пантома.

Психогимнастикалық жаттығулар екі мақсатқа бағытталған: топ мүшелерінің эмоционалды дистанциясын азайту, күшін азайту, өз ойын, сезімін, тілегін айтуды қалыптастыру.

Психогимнастиканы әдетте зейінге бағытталған жаттығулардан бастайды, мысалы келесі жаттығулар:

1. «Кешігу гимнастикасы» : барлық топ белгілі бір жаттығуды бастапқыдан бір қимылға артта қала отырып орындайды. Жаттығу жылдамдығы біртіндеп арта түседі.

2. «Ритмді шеңбер бойы өткізу». Бір қатысушының ізімен топ кезегімен берілген ритмді алақанын қаға отырып орындайды.

3. «Қимылды шеңбер бойы өткізу». Бір қатысушы елестете отырып жалғастыруға мүмкіндік болатын затты қимылдатады, ол тоты айналып шығуы тиіс.

4. «Айна». Топ мүшелері жұптасып, өз әріптесінің қимылын қайталайды.

Босаңсыту жаттығулары жай қимылдардан тұрады: мен сумен жүріп келе жатырмын, ыстық құммен жүріп келе жатырмын, жұмысқа асығудамын, жұмыстан қайтып келемін, дәрігерге бара жатырмын, «Үшіншісі артық» жаттығуы тағы басқа.

Әріптесіңізбен радағы дистанцияны қысқарту жаттығулары: үстелге отыру, басқа адаммен қолы бос емес, ренжулі адамда тыныштандыру, сипалау арқылы өз қатынасыңды көрсету, т.с.с.

Вербалды емес мінез құлық. Басқаның сезімдерін түсінуге жаттығулар:

1. Шыны арқылы сөйлесу: ым ишара арқылы бірнәрсеге келісу.

2. Адамның белгілі бір көңіл күйін келтіру, мысалы, қуаныш, ашу, реніш, өкініш, жек көру т.с.с. Басқа адамның және өзінің психологиялық ерекшелігін көрсету: мен қандаймын, мен қандай болғанмын, мен басқаларға қандай болып көрінемін, қандай болғым келеді т.с.с.

3. Өзге адамның қандай сезім білдіргісі келетінін түсіну.

4. Топтың назарын өзіңе аудару.

Барлық жаттығулар топты дайындау бөлігіне жатады. Келесі жаттығуларды пантомиманың рөлі артады. Психолог тақырып береді, ал клиент оны вербалды емес құралдар арқылы көрсетеді. Тақырыпты психолог белгілі бір клиенттің мәселесі бойынша сонымен қатар жалпы топ, оның тұлғааралық қатынасына қарай бағыттайды. Мысалы:

1. «Қиындықты жеңу» (барлық қатысушылар ым ишара арқылы мұны көрсетеді!;

2. «Менің жанұям» әлеуметтік атом әдісі: клиент қатысушыларды өзінің түсінігі бойынша жанұя қатынасына қарай отырғызады. Нәтижесі талқыланады;

3. «Мүсінші» топтың бір мүшесі мүсінші рөлінде болады, ол топ мүшелерінің ерекшеліктерін кикілжіңдерді көрсетеді;

4. «Сезім» әр топ мүшесіне өз сезіміңді білдіру немесе түсіндіру;

5. «Менің тобым» топқа деген қатынасын білдіру. Физикалық алшақтық эмоционалдық жақындықты білдіреді.

Суреттік жоба. Оның тақырыбы беріледі немесе еркін таңдалады. Мысалы: «Мен қандаймын», «Менің жанұям», «Мен адамдар арасында», «менің сау адам туралы пікірім», «Ең ауыр қиындық», «Менің басты мәселем», «Үш арманым», «Бақыт аралы», «Менің сүйікті кеіпкерім», «Менің туылған күнім» және тағы басқа. Сурет салуға отыз минут беріледі. Кейін суреттерді іліп талқылайды. Алдымен топ айтады, содан соң автор.

Сурет салудың тағы бір нұсқасы барлық топ бір суретті салады. Мұнда әр қатысушының белсенділігі мен басқалармен интерпритациясы талқыланады.

Психотерапия әдістерінің вербалды емес формаларына келесілер жатады, яғни олар өнермен қатынастың емдік әсері негізінде құралған: әуентерапия, библиотерапия, имаготерапия, арттерапия, натуртерапия, логотерапия, гештальттерапия, трансакты анализ, мироттерапия.

Бұлардың әрқайсысына қысқаша тоқталайық.

Әуентерапия. Бұл әдіс әсіресе психотерапевттің өзі орындаған жағдайда тиімдірек болады, сенімділік әсері туындайды. Мұны қолданатын авторлар бұл әдістің оң әсерімен қатар кері әсері де бар деп есептейді, клиенттер уайымның, тітіркенудің артып кеткенін айтып жатады. Әуентерапия бойынша жаттығулар үшін мысалы бағдарлама:

1. Бах. Соната соль минор, 1 б; Шопен. Соната №3; Рахманинов, 1- концерт, 1- б.

2. Шопен7 Ноктюрн ми-бемоль мажор, соч. 9. №2. Шуберт. Симфония №7 до мажор, ч. 2, Чайковский. «Времена года». «Февраль».

3. Лист. Ноктюрн №3, Моцарт. Симфония №25, 2-б. Шопен. Вальс №2.

Библиотерапия кітап оқу арқылы ауру адамның психикасына әсер арқылы емдеу. Кітап оқу барысында клиент күнделік арнайды, оның анализі аурудың күйін объективті бағалауға көмектеседі. Мұны жеке және топта қолдануға болады. Кітаптар тізімін психотерапевт клиент мәселесімен сәйкестендіріп түзеді.

Имаготерапия мақсаты бейнелермен йнау арқылы емдеу. Адам өзінің динамикалық бейнесін түзеді. Имаготерапия да психотерапевттің ассистенттері үлкен рөл атқарады. Имаготерапияның мақсаты мен міндеттері келесідей:

§ Клиенттің жағымсыз жағдайларға адекватты әсер етуін дамытуға, шынайылықпен сәйкетендірілген рөлге кіруге жағдай жасау: осылайша «Мен» бейнесі дамиды;

§ Тұлғаның эмоционалды қайнар көздерінің, коммуникативті мүмкіндіктерінің нақтылануы мен байытылуы;

§ Клиенттің шығармашылық қабілеттерінің дамуы;

§ өмірлік тәжірибені, өзін өзі бақылауды дамытуға бағытталған жаттығулар;

§ клиенттің өмірін жаңа оқиғалармен байыту.

Арттерапия өнер терапиясы. Көбіне қолданбалы өнер тұрлері қолданылады. Арттерапиялық жаттығулар екі нұсқада жүзеге асырылады: берілген материалмен белгілі бір тақырыпта жаттығулар жасау және еркін тақырыпта еркін құлардармен жұмыс. Бұл әдістің бірнеше нұсқасы бар:

1. емдеу үшін бар шығармашылықтарды талқылау мен клиенттердің интерпритациясы анализін қолдану;

2. емделушілердің өзіндік шығармашылығын ояту;

3. белгілі шығармалар мен өзіндік шығармашылықты қолдану;

4. психотерапевттің өз шығармашылығы клиентпен өзара әсерге бағытталған.

Натурпсихотерапия немесе табиғаттың әсері. Кейде ландшафттерапия жайлы айтылады, алайда мамандардың арасында бұған ден қоя айналысатындар жоқ. Натурпсихологияның урбанизацияның бір түрі ретінде дамуында күмән жоқ.

Логотерапия немесе сөздік психотерапия. Психолог клиентпен оның эмоционалдық күйін вербалдау арқылы әңгімелеседі, осы арқылы клиент өз қиындықтарын өзі шешеді, оның тұлғасында қайта құру жүзеге асады, өзін өзі сыйлау жүзеге асады. Негізігі түсініктер: өзіндік эксплорация, вербализация, оң баға, эмоционалды жылулық, өзінідік когруэнтность, өзіндік сипат.

Өзіндік эксплорация - психологпен әңгімелесу барысында клиенттің әңгімеге дайындығы.

Вербализация - емделушімен психотерапевттің эмоционалдық күзелістерін сөздік сипаттауы.

Оң қатынас, оң баға , эмоционалды жылулық - өзге адамның тұлғалық құндылықтарын мойындау, оған қамқорлық көрсету, сол адаммен күзелісін бір кешуге дайындық.

Өзіндік конгруэнция - клиен немесе психологтың айтуы мен ішкі дүниесінің сәйкестендірілуі.

Өзіндік сипат – жекелік күйзелістер, ойлар, сезімдер, қимылдар, тілектерді жеткізу.

Гештальттерапия әсер етудің тиімді әдістерінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі(Ф.Перлз). Негізгі мақсаты тұлғалық потенциалын жоғарылату, оның күшін арттыру. Клиенттің өз өзімен, қоршаған ортамен байланыстағы күйзелістеріне жағдай жасау, бұрынғы өткен күзелістерінің сақталып қалуын қазіргі жағдайдағы керектігін түсіну психотерапиялық жүргізілу жағдайының негізгі болып табылады.

«Осында және енді» ұстагнымы гештальттерапияда басты ұстаным болып табылады. Клиентке осы шақта не істеп жаиқанын, не сезініп жатқанын, не ойлап жатқанын, не керек етіп жатқанын анықтауды сұранады. Өткенді бүгінге қайта келмеуін өтінеді.

Ойындар гештальтпсихолог ұйымдастыратын үрдістердің екінші тобы. Бұл жаттығулар клиентке өз күйзелістерін басқалармен экспериментке түсуге көмектеседі. Мысалы, «Аяқталмаған жмыстар», «Менің құпиям бар» және басқа. Мұнда үсжору арқылы жүргізіледі, оны өткен шақ есебінде емес нақ қазірге байланыстара отырады. Клиентке өз айтқандарын дәл қазір сезініп тұр ма, әлде айтқандарын сезінген бе деген сұрақтар қойылады.

Э.Бенрнің трансакті анализі. Оның тұжырымдамаларында тұлға «Мен» күйінің үш негізінде сипатталады. Бұл «Мен» күйінің Ата ана, Бала, Ересек сипаттамасы.

Егер адам психикасында эмоционалдық әсердің генетикалық бағдарламасы мен еліктеу болса, онда ол Бала күйінде тұр. Бала үш түрде көрінеді: табиғи, сұрапыл және икемделгіш.

Табиға Бала ата анадан айырылып қаупінен олардың талабынан тыс іс әрекетке бармайды. Сұрапыл Бала барлық ережелер, беделдер, тәртіптерді керіге шығарады. Икемделгіш Бала өзіне сенімсіз, қарым қатынаста ұялшақ келеді.

Ата ана күйі өзіне және басқаларға қысым, тыйым, мінез құлық нормаларын қояды. Ол бақылаушы және қатал түрде көрінуі мүмкін. Олар істеу керек, рұхсат, міндетті және т.б. сөздерді кемсітуге қолданады.

Ересек күйі бұл дағдылардың қабілеттердің оң бейнесі, шындықы және өзін шынайы бағалай алады. Э.Берннің пікірінше бұл үш күй әр адамның бойынан табылады.

Морита терапия, оның негізі Жапонияда 1921 жылы шығарылған Морита кітабында жазылған. Бұл барлық адамдардың талап тілегін түсіну мақсатында түзілген. Талабы өзгелерде жағымды бейне қалдыру. Морита әдісі келесідей: бірінші саты төсектегі төрт сегіз күн мүлдем тыныштық күйі. Бұл сатының нәтижесі қимылдауға тілегі болып табылады. Екінші саты бес он күн бойы жеңіл жұмыс атқару бірақ ешкіммен сөйлеспей. Клиент күнделік жүргізе бастайды. Үшінші саты бес он төрт күн бойы нәтижеге ағытталған ауыр жұмыс. Төртінші саты он төрт, жиырма бір күн шынайы өмірмен байланыс аурудан басқа нәрселердің барлыған айтуға болады.

Сонымен психотерапияның негізгі әдістері клиент пен психологтың өзара әсері мен ішкі әлемге үңілуге бағытталған. Психолог ой, сезім, қимыл, талап, армандардың үлгісін қүрады.