Экзотоксиндердің негізгі қасиеттері.

Барлық белгілі бактериалды экзотоксиндер – белоктар, олардың ішінде термолабилді және термостабилді болады. Белоктық табиғатпен экзотоксиндердің негізгі қасиеті байланысты: олар әсер күші жоғары болады (табиғаттағы ең күшті токсиндер – микробты табиғаты бар), жоғары таңдамалы және әсер спецификалығымен байланысқан (сіреспе көрсеткіші лабораторлық жануарларда бірдей: оларды қоздырғышпен зақымдағанда, экзотоксинмен зақымдағанда). Экзотоксиндер – күшті антигендер, ал кейбіреулері тіпті суперантигендер. Олар организмде антиденелердің түзілуін индицирлейді, яғни антитоксиндердің. Формалинмен өңдегенде экзотоксиндер бұзылып, анатоксиндерге айналады. Анатоксиндер улы қасиеттерінен айырылған, бірақ антитоксиндер синтезін индицирлеу қасиетін сақтап қалады, сондықтан дифтерия, сіреспе, ботулизм және басқа ауруларда қарсы иммунитетті тудыру үшін кеңінен қолданылады.

Молекулалық құрылымы бойынша экзотоксиндердің екі негізгі тобын ажыратады:

1. А және В фрагменттерінен құралған экзотоксиндер. Әрбір фрагмент өздігінен белсенді емес. Улы қасиетке олар бір бірмен байланысқаннан кейін ие болады. Бұл кезде А фрагменті екі функция атқарады – акцептьорлық (мембранадағы рецепторды танып, онымен байланысады) және мембранаішілік каналды түзеді. А фрагмент ол арқылы клеткаға енеді және онда улы белсенділік көрсетеді, жасуша метаболизмінің әр түрлі процестеріне әсер етеді. Бұндай құрылымға, мысалы, холера вибрионы мен патогенді грам теріс бактериялар энтеротоксиндері ие.

2. «Кесілген» токсиндер. Бұндай экзотоксиндер жасушада бір белсенсіз полипептидті тізбек түрінде синтезделеді. Белсенді түрде протоксин оны протеазамен кескенде айналады. Бұнда түзілген белсенді токсин екі өзара дисульфидті байланыспен байланысқан пептидті тізбектен тұрады. Токсиндердің белсендірілуі (полипептидті тізбектің кесілуі) өзіндік өзіндік бактериалды протеазамен немесе микроорганизмнің ішек жолының протеазасымен жүреді. Экзотоксиндердің бұндай типтерін C.tetani және C.botulinumсинтездейді, сондай-ақ олардың токсиндерінде қосымша белоктар болады. Басқа химиялық құрылымды экзотоксиндер болуы ықтимал. Улы әсеріне байланысты да экзотоксиндер бір-бірінен ерекшеленеді. Мысалы, мембрана зақымдаушы механизмдері бар экзотоксиндер эритроциттерді, лейкоциттерді, томбоциттерді, базофилдерді, мастоциттерді, сферопаластарды, протопластарды зақымдайды.

Басқа экзотоксиндердің әсер механизмі клеткаға тіршілігі маңызды процестерді бұзумен байланысты: белок синтезін әлсірету (дифтериялы экзотоксин) және тасымалдау тізбегі бойынша электрондарды тасымалдау (Y/pestis «тышқан» токсині).

Патогенді грам теріс бактериялардың холера вибрионының энтеротоксины энтероциттердің аденилатциклазды жүйесіне әсер етіп, ұлпалардан су мен иондардың ішекке шығуын тудырып, холера патогенезін және диареяның басқа формаларын шарттайды. C.botulinum экзотоксині жүйке-бұлшықет сенапсында ацетилхолин бөлінуін тежеп, бұлшықет талшығына жүйке импульсінің берілуін тоқтатады. C.tetani экзотоксинінің әсер механизмі де синоптикалық медиаторлардың берілуін тежеуімен байланысты (ү-аминомайлы қышқылының, ацетилхолиннің, инорадреналиннің және басқасқаларының).

Стафилококктармен өндірілетін энтеротоксиндер өз әсерін ерекшк көрсетеді. Бұл белоктар суперантигендер қасиеттеріне ие, яғни Т-лимфоциттің көп мөлшерінің синтезін реттейтін антигендер.