Алымның жұмыс уақыты

Адамдар еңбегін екі сыныпқа жіктейтін, аса шартты болып табылатын жіктеме бар: дене күші басым жұмсалатын және ой күші басым жұмсалатын. Ой күші жұмсалатын еңбек түрінде ойлау және басқа да психикалық қызметке баса назар аударылатын, жүйке жүйесі мен психикалық және эмоциялық күш түсетін еңбек жатады.

Ой еңбегі адамының жұмысқа қабілеттілігі (ғалымдар осы топқа жатады) жұмыс күні бойында өзгеріп отырады және уақыт бойынша 7.1-суретте көрсетілгендей бөлінеді. Бастапқы тік сызықты бөлігі (0-1) жұмысқа қабілеттің қалыптаса бастауын, 1’-3’ қисық сызығы аралығы оңтайлы қабілеттілікті; 3’-4’ аралығы жұмысқа деген қабілеттің төмендеуін білдіреді. 4’-тен оңға қарайғы қисық учаске жұмысқа қабілеттіліктің қарқынды төмендеуін білдіреді.

Жұмысқа қабілеттілік ғалымның еңбек ету жағдайына байланысты болады, еңбек жағдайы жұмыс орнының жайлылығы, жарықтандырылу деңгейі, бөтен алаңдатушы заттардың болмауы, температура мен ауаның тазалығынан тұрады.

Сонымен бірге жұмысқа қабілеттілікке жұмыс күні барысында қысқа мерзімді демалысты ұйымдастырып отыру да әсер етеді. Бұл жағдайда адамның жұмысқа қабілеттілігі динамикасы қысқа мерзімді демалыс арасындағы жұмыс кезінде де, барлық жұмыс күні барысында да сипатына қарай аса жоғары деңгейдегі болмаса да, негізгі қисыққа сай келеді.

Жоғарғы 1–2–3–4–5 қисығы ой жұмысымен айналысатын, жұмысқа қабілеттілікті арттыру үшін қысқа мерзімді демалыстар режимінде (1-2 және 3-4) жұмыс істейтін адамның жұмысқа қабілеттілігін сипаттайды.

Дегенмен жұмыс күнінің кезеңдері барлық адамда бірдей бола бермейтінін ескеру керек. қысқа мерзімді демалыстардан болатын пайда да әртүрлі. Қысқа мерзімді демалыс кезінде барлық адам бірдей және үнемі ойша шешілмеген мәселеден «кете алмайды». Жұмысқа қабілеттілікті арттырып, денсаулыққа келер зиянды төмендететін, оңтайлы режимде жұмыс істеуге үйрену аса маңызды.

Теріс эмоциялық жүктемені азайтуға психикалық гигиена және оның сақтандыру қызметі де көмектеседі. Адам егер өзіне мүмкін болар күйзелістерден сақтайтын тиімді психологиялық қорғаныш жасап алса, қарқынды қызмет кезінде де өз жүйкесін қорғай алады. Мысалы, мұндай қорғаныштың бірі ғалым мақсатқа жету жолында сәтсіздікке ұшыраған жағдайда бағытын ауыстыруы, бұл жағдайда адам бір мақсаттан екіншісіне оңай ауыса алатындай болуы керек. Егер теориялық зерттеу барысында сәтсіздік орын алса, тәжірибе әдістемесін жасауға ауысып кетуге болады. Тәжірибе кезінде теориялық жоспардың жаңа идеялары туындайтыны жиі кездеседі. Қол жеткізе алмағанды ойша «бағалай» білу де маңызды – шағын шығындарды үлкеніне қарағанда аз уайымдаймыз. Мүмкіндігінше ойша ықтимал сәтсіздіктерді болжап, бағалай білу қабілетін де қалыптастыру керек. Бұл ғалым жағдайын жақсартады, ол сәтсіздік туа қалған жағдайда моралды тұрғыдан дайын болады.

Қатты шаршаған кезде шаршауды релаксациялық (босаңсу) үзілістердің көмегімен де басуға болады, сондай-ақ өз әріптестерімен сенімді әңгіме құру, өзінің ішкі уайымын, сезімін бөлісу де сәтсіздікті дұрыс қабылдауға негіз болады. Организмді уайымнан, мәселелерден, дау-дамайдан уақытша демалдыру үшін ғылыми жұмыста әзіл де қажетті, тиімді болады.

Кей жағдайда бірнеше келеңсіз оқиға қатар орын алғанда, ғалымда жұмысты тиімсіз орындау, нәтижесінің көрінбеуі сияқты сәттер жиілейді, тапсырманың орындау уақытының жақындап қалғанын сезіну де кері әсер етеді, осы кезде ғалым (тәжірибесіз ғалым, мысалы, аспирант) түнгі уақытта да жұмыс істеуге кіріседі, бұл өз кезегінде адамның тез шаршауына әкеліп, денсаулығына зиян келтіріп, ғалымның жұмысқа қабілеттілігін азайтады.

Бұндай жағдайда өзін қолға алып, тез шешім қабылдап, жұмысты уақытша (бір-екі күнге, қажет болса, бір аптаға) тоқтата тұрып, демалу қажет, бұл адамның жұмысқа қабілеттілігін тез қалпына келтіріп, демалысқа жіберілген уақыттың орнын тез толтыруға мүмкіндік береді.

Көріп отырғанымыздай, ой еңбегінің режимін, ғалым жұмысының режимін ұйымдастыру мен орындауды сауатты тұрғыда жоспарлау керек.

Психика-гигиеналық жетістіктің алғышарты болып адамның өзін объективті тани білуі, өз мүмкіндіктерін дұрыс бағалауы, шама-шарқын күн сайын дамытуы және соның негізінде міндетті сауатты қойып, шеше білуі табылады.