Жұмыс ғылыми гипотеза

Зерттеліп отырған мәселе бойынша қолда бар ғылыми ережелерді жалпылау және бастапқы ақпаратты зерттеу жолымен ғыцлыми зерттеудің қазіргі жағдайына талдау жасау жұмыс ғылыми гипотезаны ұсынуға мүмкіндік береді. Бұған дейін де анықталғандай, жасалған талдау жұмысы зерттеушіге мәселені қалыптастыруға және оны шешу үшін міндетті қоюға қажетті білім бергенімен, мәселені тікелей шешуге мүмкіндік бермейді. Қалыптастырылған мәселелерді шешу үшін объективті үдеріспен немесе құбылыстар салдарынан туындайтын себептер туралы жаңа ғылыми білім керек. Бұндай білімді жинақтау, ең алдымен, мәселені шешу, ғылыми гипотеза ұсыну бағыты туралы белгілі бір ұсыныстарды қалыптастыру үшін қажет.

Жұмыс ғылыми гипотеза – бақыланып отырған деректер, заңдылықтар, байланыстардың туындау себебі туралы немесе үдерістің немесе құбылыстың болжалды дамуы туралы болжалға негіздеп зерттеуші ұсынатын гипотеза. Онда уақытша болжалды сипат иеленетін жаңа идеяларды ұсынумен, қолданыстағғы білім шегінен шығатын жаңа мазмұнды ғылыми ережені қалыптастырылады, олардың негізінде жаңа ғылыми негізделген нәтиже ізделеді. Гипотеза зерттелетін үдеріс немесе құбылыс себебі мен салдары арасындағы қолданыстағы байланыс туралы ғылыми негізделген болжап болып табылатындықтан, «ғылыми» терминімен байланыстырылады.

Жұмыс гипотеза зерттеу құбылысын дамытуға негізделген себептерді, негізгі шарттарды, қозғалыс күшін анықтайды және одан арғы зерттеуді жалғастыруға және мәселенің толық шешуге осы да жеткілікті болуы мүмкін, бұл гипотезадан талап етілетін ең аз дүние. Алайда басқа айтарлықтай өзекті мәселені шешуге минимум-гипотеза жеткіліксіз.

Бұл жағдайда гипотеза зерттеу құбылысын дамытудың барлық үдерісін толық немесе толықтай түсіндіруі керек, бұл кездегі гипотеза – максимум гипотеза болып табылады.

Гипотезаның ғылымды дамыту формасы ретіндегі маңызы мен құндылығы да осында.

Бастапқы ақпаратпен танысқаннан кейін гипотеза бірден туындамайды. Ойлау үдерісінде ғылыми қиял негізінде интуитивті туындайтын қандай да бір болжал түрінде жаңа ой туындайды. Ойлаудың одан арғы кезеңі қиялға қатаң логикалық шектеулер мен түсінік бере отырып, болжалды ғылыми гипотезаға айналдыру болып табылады. Сондықтан да кез келген белгілі салдардың себебі туралы болжам гипотеза бола бермейді. Егер бастапқы ұсынылған болжам ғылымның осы саласында белгілі барлық ережелерге қарсы келмей, олардың шынайылығы дәлелденетін болса ғана қабылдап, оны гипотеза ретінде мәселені шешу кезінде негізге алуға болады. Гипотезаға мысал ретінде астық сепкңштің түрен кеңейтігінде астықты тереңірек орналастыруға оны «бос лақтырылған дене» траекториясы бойынша емес, тегіс бет бойынша сырғыту жолымен қол жеткізуге болатынын келтіруге болады.

Бұл гипотезада негізгі ғылыми болжамдар дененің тегіс бет бойынша сырғу қозғалысы механикасының негізгі заңдылығымен және дененің кеңістікте ұшу заңдылығымен сай келеді.

Егер ұсынылған болжамдар ғылымның осы саласындағы белгілі заңдармен сай келмейтін болса, оны жұмыс ғылыми гипотезасы ретінде қабылдауға болмайды.

Мысалы, жылдамдық агрегаттарын құру және қолдану жолымен агрегаттардың өнімділігін арттыру гипотезасы ұсынылды. Бұл гипотезаның басты ғылыми болжамы сағаттық өнімділік формуласына негізделді:

W= 0,1·B·υ·β·ε, (1)

мұндағы: В – агрегат қармауышының ені;

υ – агрегат қозғалысының жылдамдығы;

β – қармауыш енін қолдану коэффициенті;

ε – агрегаттың жылдамдық мүмкіндігін іске асыру коэфиициенті.

Бұдан өнімділік жылдамдыққа тіке пропорционал деңгейде жатқаны байқалады. Шынында да, бір қарағанда логикаға сай болжам – мәселен, осы формула бойынша жылдамдықты екі есеге арттырса, өнімділік те соншалықты артады. Ғылыми-техникалық әдебиеттерде агрегаттарды қозғалыс жылдамдығы арттырылған күйінде пайдалану қажеттілігі мен тиімділігі баяндалған мақалалар, ұсыныстар, тіпті «Жылдамдықты ауылшаруашылық агрегаттар» деп аталатын монография да жарық көрді.

Осы гипотезаны ғылыми ортада кең түрде талдау нәтижесінде оның негізгі болжамының машина трактор паркін тиімді пайдалану саласының ғылыми ережелеріне қайшы келер тұстарының бар екені анықталды. Мәселен, академик В.П.Горячкиннің рационалды формуласына сай:

R= G·f +K₀·a·B + ξ·a·B·υ² (2)

Мұндағы: G – соқа салмағының күші;

F – соқаны «сүйрету» коэффициенті;

K₀ – соқаға топырақтың үлесті кедергісі;

В – агрегат қармауышының ені;

ξ – соқаның жұмыс органының конструктивтілігін ескеретін пропорционал коээфициенті;

υ – агрегат қозғалысының жылдамдығы, агрегаттың тартылыс кедергісі жылдамдыққа ғана емес, жылдамдық квадратына байланысты.

Сәйкесінше, қарастырып отырған мысалда, гипотезаның шынайы объективті жағдайында осы екі ғылыми ережені бір жүйеде қарастырсақ, жылдамдықтың артуымен өнімділікті арттыруға болатынын, алайда бұл тартылыс кедергісін де арттырып, жанар май шығынына әкелетінін байқауға болады. Сонымен қатар, трактордың тартылыс сипатына (1) сай (бұл да классикалық ғылыми ереже) жылдамдықтың артуы қармауыш енінің қысқаруына әкеледі (трактор тартылыс күшінің шегінен шыкпау үшін), ал бұл өз кезегіндеагрегаттың егіс бойымен жүру санын арттырады, бұл топырақты тығыздап, оның өнімділігін азайтады.

Осы негізгі ғылыми ережелерді салыстыру арқылы (1 және 2 формула) мәселені жылдамдықты емес қармауышының ені үлкен агрегаттарды құру және қолдану арқылы және олардың қозғалыс жылдамдығының агротехникалық қажетті деңгейде болуы арқылы шешу тиімді екені байқалады.

Қарастырылған мысал (ғылымда мұндай мысалдар көп) қате гипотезалар да болатынын, тіпті олардың кейбіреуі уақытша өміршең болатынын, бірақ осы уақыт аралығында терең талданып, нәтижесінде көптеген теориялық және эксперименттік зерттеулер арқылы тексерілген негізгі гипотеза қалыптасып, бара-бара олар кең қармауышты агрегаттардың және оларды егістің мезорельефті жағдайында жобалау негізінің көпшілікпен мойындалған теориясына айналатынын байқатады (мысалы, И.Т.Ковриков. «Егістің мезорельефін ескеріп топырақ қорғау кешенінің кең қармауышты машиналарын жобалау негіздері», «Топырақты қорғау кешені машиналарын жетілдіру негіздері» - КСРо АШМ Ұсыныстар, 1983).

Сөйтіп, терең негізделген, расталған және объективті гипотеза теориялық және эксперименталды зерттеу әдістемесіне зерттелетін құбылыс не үдерісті (зерттеу нысанын) объективті сипаттайтын нақты және шынайы параметрлерді қалыптастыруға және ғылым үшін де, өндіріс үшін де маңызды ғылыми ережелер әзірлеуге мүмкіндік береді.

Негізді, заманауи әдістемелік қамсыздандыру базасында жүргізілген эксперименттің қазіргі математикалық аппаратын қолдану арқылы ғылыми зерттеу үдерісінде расталып, дамытылған жұмыс гипотезасы ғылыми теорияға айналады.