Теориялық зерттеу әдістері

Әр ғылыми зерттеу дұрыс жоспарланған, алдын ала ойластырылған, нақты жағдай, нақты шарт үшін әзірленген белгілі бір жүйесі бар, қатаң әзірленген жоспарға, оңтайлы жоспарланған әдіске сай болса ғана жоғары нәтижеге жетеді.

Классикалық анықтама бойынша әдіс – қандай да бір мақсатқа жету, белгілі бір міндетті шешу тәсілі, шындық өмірді теориялық және практикалық игеру тәсілдерінің жиынтығы. Француз ғалымы, жаратылыстанушы Р.Декарт: «Әдіс дегенде нақты және қарапайым ережені түсінемін, оны қатаң ұстану әрқашан да жалғанды ақиқат ретінде қабылдауға ешқандай ақыл-ой шығынысыз кедергі келтіреді, алайда білімді бірте-бірте үздіксіз ұлғайту арқылы ақыл өзіне қол жетімді барлық дүниені шынайы тануға мүмкіндік алады» деген болатын.

Қазіргі таңда ғылым өте кең көлемді әдістер тізіміне ие, олардың бір бөлігі жалпы ғылымға ортақ болса, бір бөлігі жекелеген нақты зерттеу салаларына жатады. Жалпы ғылымға ортақ әдістер анализ бен синтезге негізделген зерттеулер кең таралған, онда зерттеліп отырған жүйе (үдеріс, құбылыс) элементтерін мүшелеу және біріктіру көп қолданылады.

Негізі мүшелеу әдісі болып табылатын анализ туралы Р.Декарт өзінің «Ойды басқару ережелері» атты әдіснамалық еңбегінде былай деген: «Мәселені артық түсініктерден арылтып, оны қарапайым элементтерге біріктіріңіздер».

Сәйкесінше, анализ – бұл нысанды ойша құрамдас бөліктерге бөліп, оларды жеке алдын ала зерттеу үшін оларға тән белгілер мен қасиеттерді анықтаудан тұратын теориялық зерттеу әдісі. Бұл зерттеу нысаны элементтеріне тән сипатты тез және шынайы тануға, олардың арасындағы басты байланысты анықтауға мүмкіндік береді.

Бұл әдіс машина және машина-трактор паркінің сенімділігін зерттеу кезінде сенімділік күрделі жүйенің күрделі құрамы ретінде 4 қарапайым қасиетке: істен шықпаушылық, ұзаққа шыдамдылық, жөндеуге жарамдылық және қорғаныштық қасиеттерге мүшеленуі кезінде сәтті қолданылады.

Синтез – негізінде зерттеу нысанын біріктіру және осыған орай нысанды кешенді қарау қағидасы жататын әдіс. Осы әдіс бойынша нысан немесе нысандар тобы тұтас дүние ретінде барлық құрамдас бөліктерімен бірлікте қаралады. Бұл әдіс күрделі жүйелерді зерттеу кезінде қолданылады, сондықтан да жүйе немесе системологияның жалпы теориясы деңгейінде қарастырылады.

Сөйтіп, нысанды мүшелеу оның жекелеген элементтерін, олардың арасындағы байланыстарды зерттеуге негіз болады, алдымен бұл элементтер үлгіленіп, содан кейін элементтер зерттеу нысанының күрделі жүйелі үлгісіне біріктіріледі.

Бұдан анализ бен синтез бірін-бірі толықтырып тұратын, өзара байланысты, танымның барлық спектрын қамтитын қарама-қайшылықтардың бірлігінен тұратын жалпы ғылыми әдістер екені байқалады, сондықтан да олардан бірқатар нақты әдістер туындайды.

Мәселен, мүшелеу және біріктіру әдістерінен индуктивті және дедуктивті әдістер шығады.

Зерттеудің индуктивті әдісі жеке, дербес нысандарды зерттеу нәтижелерін жалпылап, оларды белгілі, бірақ зерттелмеген нысандарға айналдырудан тұрады. Мәселен, бұл әдіспен газды зерттеу нәтижесі бойынша сұйықтықтағы ішкі байланыстың бірқатар заңдылықтары алынған.

Дедуктивті әдіс – жүйелер, үдерістер, құбылыстардың бірқатар элементтері туралы қорытындыда олардың жалпы қасиеттері (заңдылықтар, байланыстар) туралы білім негізінде жасалатын ой қорытындысы.

Индукция мен дедукция формалды логиканың жеке әдістеріне негізделетін танымның өзара қарама-қайшы әдістері.

Абстракциялау – қарастырылып отырған үдерістің (құбылыстың) жалпы, қолданыста бар қасиеттеріне (заңдылықтарына) көңіл бөлу үшін, оның жеке, кейде жоқ қасиеттеріне ойша тоқталу. Абстракциялау, әдетте, екі кезеңде жүзеге асырылады. Бірінші кезеңде қолданыста жоқ байланыстар анықталады, екінші кезеңде зерттеу нысаны басты қасиеті сақталған қарапайым нысанмен ауыстырылады.

Анықталған қасиеттерге, заңдылықтарға ойша сүйене отырып, зерттеуші жаңа ғылыми түсінік, заңдылық, ғылыми ереже қалыптастырады, олар сәйкес ғылым саласының білімдері жүйесі шоғырландырылатын ғылыми абстракциядан тұрады. Ғылыми абстракция бір қарағанда жүйесіз нысанда (үдерісте, құбылыста) күрделіден нақты (объективті) жүйе мен заңды байланысты анықтау мүмкіндігінен тұрады. Зерттеуді математикалық аппарат, теориялық механиканы қолданып жүргізгенде, абстракциялау жоғары деңгейге жетеді, тек онда кез келген машина, агрегат тең күші масса орталығына орнатылған бірқатар күштер әсер ететін дене немесе жүйе түрінде болуы керек.

Мәселен, жер жырту агрегаты күшті анализге тез түседі, ол үшін оны барлық нақты күштер әсер ететін жүйе ретінде қарастыру керек, ал агрегат кедергісінің орталығына орнатылған күш тіркемелі соқаның тракторға жалғанған нүктесі арқылы өтуі керек. бұл кез келген мобилді агрегат жұмысының параметрі мен режимін негіздеу кезіндегі абстракцияға қарапайым мысал,

Теориялық зерттеу кезінде формализация әдісі қолданылады, ол нақты нысанның (үдерістің, құбылыстың) бейнесі, қандай да бір шартты тілдің белгісі және осы нысан мен оның қасиеттерін сәйкес белгілерді формалды зерттеу мүмкіндігі арқылы жүзеге асырылады. Формализация кез келген тіпті инженерлік ғылымда, мәселен, медицинада, биологияда, кибернетикада т.б. математикалық абстракциялау мәнінде болады. Математика формализация аппараты ретінде зерттеуді шешетін кез келген міндетті қалыптастыру мүмкіндігін негіздейді, ол ойды жүйелеп, болжамды логикамен толықтырады.

Математиканы ғылымның түрлі саласында қолдану электронды-кибернетикалық құрылғылар мен ЭЕМ пайда болып қолданысқа түсу нәтижесінде қарқын алды. Техникалық диагностика процедурасын формализациялау нәтижесінде машина қалпын зерттеуге, машина-трактор паркінің қалдық ресурстары мен гамма-ресурстарын анықтау үшін логикалық диагностика құралдары мен жүйелері құрылды.

Формализация әдісінің көрнекі мысалы болып математикалық статистика табылады, оның негізгі қолдану саласы болып экспериментті оңтайлы жоспарлау, эксперимент деректерін өңдеу, регрессия теңдеуін, отклик фнукциясы мен бетін құру есептеледі.

Аксиоматикалық әдіс – кейбір түсініктер қатаң математикалық негіздемесіз қолданылып, белгілі бір логикалық ережені қолдану арқылы қалған білімді алу үшін пайдаланылатын ғылыми теорияны құру тәсілі. Мысал ретінде мектеп қабырғасынан таныс, геометрияда дәлелдеусіз қабылданған математикалық аксиомаларды атауға болады.

Теориялық зерттеудің басқа да жекелеген әдістері бар және олар табысты қолданылуда. Барлық әдістер, әдетте, жеке қолданылмай, тұтастықта қаралады. Олардың барлығы бір-бірімен тығыз байланыста, бірін-бірі толықтырып, бірінен-бірі туындап отырады.

Материалды нысанға емес, олардың абстракциясына, математикалық үлгісіне сүйенетін теориялық зерттеулер, қолданбалы ғылымда, әсіресе, техникалық ғылымда қойылған мәселені сәтті шешетін негізгі шарттардың бірі болып табылады.

Көбінесе теориялық зерттеулер ғана ғылыми жұмыстың нәтижелерді жалпылайтын деңгейін, себеп-салдардық байланысты объективті түсіндіруді, жақын және алыс болашақта кезекті мәселені шешу бағытын болжау нақтылығын негіздейді.