Алымның этикасы мен моралы

Ғалым алдында тек ғылыми-зерттеу мәселелері ғана емес, сонымен бірге ұжым жұмысындағы моралды және этикалық рөлді арттыру тапсырмасы да тұр.

Өткен заман ғылымының жоғары моралдық құндылықтарына селсоқ қарау және ғылыми жастар арасында адамгершілік-этикалық тәрбиенің әлсіз болуы жас ғалымның мінез-құлқындағы түрлі теріс бағыттағы моралдық қасиеттердің туындауына негіз болады. Осыған орай және қойылған міндеттің сапалы әрі дер кезінде орындалуын арттыру мақсатында ғылыми ұжымның әр мүшесіне тапсырылған жұмысқа жауапкершілікті үнемі ескертіп отыру керек. Ғылым мақсаты – табиғат заңдарын зерттеу, шындықты іздеу болып табылады. Осыған байланысты ғалым бізді қоршаған ортаның мәнін түсініп, барлық механизмдер мен құбылыстардың өзара байланысын зерттеуі керек. Алайда жауапкершілік төмендеген жағдайда тіптен адамның дарыны мен іскерлік қабілеттері сияқты қасиеттер оның артықшылығы ретінде емес, өзімшілдік және іштарлық мақсаттары мен мүддесі жолында шындықты бұрмалау құралына айналатын кездер де ұшырасады.

Алынған ғылыми деректер немесе айтылған ғылыми идеялар олар айтылған не жарияланған жағдайдан бастап өмір сүрмейді, ол одан кейінгі жаңа зерттеу циклімен дәлелденгенде немесе басқа деректер мен идеялар жазылған қолданыстағы циклге енгізілгенде не өндірісте қолданысқа енгізілгенде ғана өмір сүре бастайды.

Осыған орай бірқатар нақты ұйымдастырушылық салдарлар орын алады:

- зерттеу ізденісіндегі қайталанулардың болуы зиянсыз ғана емес, қажет;

- ғылыми шындықтың қалыптасуы кезінде табиғи ағымдылықты өзгерту мүмкін емес.

Осыдан ғылыми көзқараста субъектизмге жол берілетіні шығады, кейде ғылыми этика зерттеушіге қателесуге рұқсат береді, сөйтіп, ғылым бұл ғалым жұмысының нәтижесінен тиімді тәжірибе жинайды.

Ғылым негізі болып зерттелетін материалдың нақтылығы табылады. Жоғары этикалы ғалым материалдың бұрмалануына жол бермейді. Бұл жағдайда кәсіпқой ғалымды деректі баяндау кезіндегі кішкене ғана жаңылысу да сипаттай алады. Бұл қағидадан ауытқу ғылыми зерттеу нәтижелерінің құнсыздануына және сұраныстың жойылуына әкеледі. ҒЗЖ нәтижесінде кейде жаңсақтықтан айыру қиындық туғызатын, кейде әділетсіз бұрмаланудан қорғайтын, объективті шындықты табу керек. ақпараттың жалпы ағынында тексерілмеген жалған деректер пайда болып отырады, алайда бұған қарамастан олармен үнемі және тұрақты күресу керек, ол үшін мұндай деректерге шынайы ғылыми деректерді қарсы қою әдісін, шынайы ғылыми ережелерді насихаттау әдісін қолдануға болады.

Ғылымға толық берілген адамға қойылатын басты талап – жоғары кәсібилік. Этика мен кәсібилік жалпы ғылымда жетістікке итермелейтін қасиеттердің ең тиімді үйлесімі. Кәсібилік кәсіби этикасыз құр сөз болып қалады. Көбіне Ампер мен Фарадейдің арнайы білімі болмағанын, Вольт иезут мектебінде оқығанын, Джоуль сыра қайнатқыш, Коперник пен Гельмгольцтің дәрігер болғандарын алға тартып, бұл пікірге қарсы келіп жатады. Бұл деректерді де ескеруіміз керек, дегенмен де ғұлама ғалымдар білімді маман болып, кәсіби тәжірибе жинағаннан, көптеген жылдар аянбай тер төккеннен кейін ғана қандай да бір ғылым саласында үлкен жетістіктерге қол жеткізген.

Алынған нәтижелерді жариялай отырып, автор өзінің жеке көзқарасына қарамастан, осыған ұқсас барлық еңбектерге сілтеме жасауы керек. Кез келген ғалымның өзіне дейін шыққан еңбектерге қатысты өз пікірін білдіруі орынды, алайда қолданылған еңбек туралы жасырып қалу этикетке жатпайды.

Этикет нормасын өрескел бұзу – плагиат, яғни біреудің еңбегіне өзін әдейі автор ретінде ұсыну немесе автордың өз еңбегінде біреудің маңызды нәтижелерін зерттеуі, бұл адамды ғалым деп атану құқынан моралды түрде айырады. Плагиат кез келген өркениетті елде заңмен қудаланады, бұл жоғары аттестаттау комиссиясына плагиат орын алған диссертациялар бойынша теріс шешім қабылдауға құқық береді.

Ұжымдық зерттеу кезінде ұжыммен орындалған жұмысқа авторлардың жеке үлесі бойынша қатынас орнауы керек. егер бұл қағида сақталмаса, ғылыми ұжым ішінде жалған қатынас орын алады да, бұл жұмысқа кедергі болып, кейде тіпті ұжымның таралуына әкеледі. Алайда жұмыстың кез келген түріне байланысты автор деп саналуға болмайды. Мәселен, өнертабысты жасау кезінде техникалық жұмысты атқарған (сызбалар мен үлгілерді дайындаған, есептеулерді орындаған, құжат рәсімдеген, тәжірибелік сынақ жүргізген т.б.) тұлғалар авторлар қатарына жатпайды. Деректерге қағидалы қатынас және әріптестеріне деген адалдық – ұжым жұмысына серпін беретін кез келген жағдайдағы этикалық норма.

Ғылыми қағидалылық – ғалымның маңызды қасиеті. Ғылыми қағидалылық ғалым көзқарасының кеңдігін, ғылымды дамыту әдістерін терең түсінуін, оның болашақ дамуына мүддесін көрсетеді. Ол ғалымнан қандай да бір сұрақта өз құзырлығының жетпейтіндігін уақытында мойындауды, өзінің жеке көзқарасын (ұнату не ұнатпау) жеңуді, сондай-ақ қажет болғанда өз қызығушылығына қайшы келетін әрекеттерге баруды талап етеді. Ғылыми қағидалылық ғалымнан жалған ғылыми қорытындыға, этикаға қайшы басқа да әрекеттерге қарсы тұруды талап етеді.

Өз өмірін ғылымға арнағысы келген әр адамға ғылым жолының ауыр екенін, жүйкеге, ойлау жүйесіне күш түсіретінін, қатаң қағидалылықты талап ететінін жете түсінуі керек, содан кейін ғана осы қиын да жауапты, бірақ құрметті ғалым жолын толық жүріп өтуге өзінің іштей дайындығын тексеруі қажет.