Ойлау мазмұнының бұзылуы

Сандырақ ойлар – аурудың санасын толық жаулап алатын және түзетуге келмейтін қате ой түйіндеулер.

Қате талдау, ой түйіндеу әрбір адамда болады. Дегенмен сау адамдарда логикалық қателіктер қосымша түзетулер немесе фактілер арқылы түзетілуі мүмкін. Сандырақ кезінде науқас өз ойларын түзетуге қабілетсіз ғана емес, дұрыс емес пікірлерді сырттан түзетулерге, сыни көзқарастарға мүлдем берілмейді. Бұл науқастың сөздерінен ғана емес, оның жүріс-тұрысынан да көрінеді. Жалған дұшпандарының бар екендігіне сенімді сандырақ жағдайындағы науқас, жаудан қашады, жасырынады немесе оған шабуыл ұйымдастырады, жауларының әсер көрсетіп отырған аппараттары, биоөрістерінен қорғанатын тәсілдер ойлап шығарады, өздерін қатаң жазалауды өтінеді, жалған қылмыстары үшін өздерін қинайды, өздерінің жасаған жобаларын жоғарғы инстанцияларға жібереді.

Жоғарыда келтірілген сандырақ анықтамасының дұрыстығын ескере отырып, жиі сандырақ дамуы толық аяқталмай, оны аса бағалы идеялар және жабысқақ ойлармен дифференциалды диагностика жүргізу қажеттілігі пайда болады. Сандырақпен науқас сандырақ дамуының ең жоғарғы шыңына жеткенде түзетулерге саңыраулық танытады. Психоз баяу, ал сандырақ болса өте төмен қарқында – айлар, кейде жылдар бойы түзілуі мүмкін. Мұндай ауруларда ұзақ уақыт ауруына аздап критикалық көзқарас сақталады, олардың дұрыстығына күмәнданады; түзетулер қысқа уақытқа оң нәтиже береді. Мұндай жағдай сандырақ жүйесі ем нәтижесінде ыдырай бастағанда да байқалады.

Кейбір жағдайда сандырақты сау адамның шатасуынан ажырату қажеттілігі туады. Мұндай адасу қандай-да бір дәрежеде тұлғаның әлеуметтік орнын, ұстанымын анықтайтын адамның бүкіл өміріндегі тұрақталған жүйе ретінде болғандықтан ажырату қиынға соғады. Бұл жерде сөз жиі діни сипат алған ұстанымдар жөнінде болып тұр. Мұнда әдетте білім жеткіліксіздігі, кейде қарапайым надандық бірге жүреді. сандырақ психикалық науқас сандырағы дертті жағдайда (ауру негізінде) оның өнімі және белгісі ретінде пайда болады; сандырақ жүйесі жиі алынған білім деңгейіне қарама-қайшы болады.

Сандырақтың біртіндеп дамуында оның құрам бірлігі болып табылатын компоненттер динамикасын көруге болады. Сандырақ пікірдің пайда болуы алдында эмоциональды күйдің өзгерісі орын алады. Ішкі кернеліс, түсініксіз тынышсыздық, үрей, төніп тұрған бақытсыздықты сезіну байқалады. Науқас шарқ ұрып не болғанын, қоршаған орта неліктен ол үшін жаңа, түсініксіз ішкі мағынаға ие болғанын түсінуге тырысады.

Осындай сандырақты көңіл- күй дамуына сандырақтық қабылдау бірге жүреді: айналадағылардың барлығы шындық емес, жасанды, немесе бір қауіпті құпия тұнып тұрғандай көрінеді. Сандырақтық қабылдау сандырақтық елестетулер түзілуімен тікелей байланысты, осының негізінде аурудың өткен өмірінің кейбір сәттері жаңа мәнге ие болады. Сонымен, сандырақтық тану пайда болады – бұрын түсініксіз болған құбылыстардың интуиция арқылы айқындала түсуі. Осы сәттен бастап сандырақ нақты мазмұнға ие болады, бұл субьективті жеңілдену сезімімен, эмоционалды тынышталумен жағдайымен бірге жүреді - сандырақ кристаллизациясы.

Қолданыстағы сандырақ классификациясы оның жеке сипаттамасына негізделеді және бір жағдайда күйзелістер тақырыбын, келесі жағдайда – жүйелілік дәрежесін, құрылымын, пайда болу ерекшеліктерін немесе өзге де белгілерін ескереді. Мағынасына байланысты сандырақ соңына түсу, әсер ету, уландыру, қызғаныш, өзін - өзі кінәләу, өзін - өзі кемсіту, ұлылық және т.б. бөлінеді.

Соңына түсу сандырағынданауқас, белгілі бір адамдар немесе ұйымдардың өзін құпия немесе ашық түрде соңына түсіп, жоюға әрекет жасап жүргендігіне сенімді.

Әсер ету сандырағы соңына түсу сандырағының бөлігі немесе оның бір түрі болып табылады: со аталған ізге түсушілер науқасқа моральді немесе физикалық әсер етеді, ол үшін күрделі тәсілдер және қазіргі жаңа техникалық құралдарды қолданады деп есептейді. Науқас өзінде гипноз, телепатиялық әсерді сезінеді, электр тоғы, сәуле, магниттердің әсері жөнінде айтады.

Уландыру сандырағы да соңына түсу сандырағының құрамына кіреді; науқас уландырудың негізгі көзі құрамында улы заттары бар дәрі, су, ауа, тамақ деп санайды.

Қатынас сандырағы соңына түсу сандырағын толықтырып отырады. Науқас өзіне байланыссыз жағдайларды өзіне қатысты деп септейді. Мысалы, үйде жарық жоқ болып, қараңғы болса, ол оның қараңғы, білімсіз адам екенін арнайы көрсету үшін жасалған деп қабылдайды. Егер дәрігер халатының 3 ілгегі салынбаса, ол ауруханаға 3–рет жататындай, автокөліктің кенеттен жол қиылысына бұрылуы, науқас өмірінде де өзгеріс болатындай әсер етеді. Науқастың айналасындағы болған оқиғалар ол үшін екі түрлі мағына береді, науқас бәріне ерекше көңіл аударады.

Сахналау, интерметаморфоза сандырағымен науқастар айналадағылардың бәрі әдейі құрастырылған, өмірінің бір үзіндісі жайлы көрініс ойнап жатқандай, эксперимент жасалып жатқандай, қос ойын жүргізіліп тұрғандай, барлығы үздіксіз мағынасын өзгертіп жатқандай сезімде болады: кейде бұл аурухана, кейде аурухана емес тергеу мекемесі секілді; дәрігер-дәрігер емес, тергеуші, ал ауру тарихы – қылмыстық іс қағазы, науқастар мен медперсоналдар - киім ауыстырған қауіпсіздік органының қызметкерлері болып көрінеді.

Зиян сандырағы: науқас зиянкештер оған материальды немесе моральді зиян келтіруде, тонап, заттарын бүлдіреді, құқығына қысым жасайды деп сенеді.

Кверулянттық сандырақ. өзінің тарапына ұқыпсыз, қайырымсыз, адал емес көзқарасты сезген науқас дауласады, оны әшкерелеуге көп күш жұмсайды, көп уақытын, кейде бүкіл материальдық жиған-тергенін жұмсап жібереді, әртүрлі мекемелерге шағым жасайды, сандырақ мазмұнына біртіндеп жаңа адамдарды қоса түседі; сандырақ тематикасы шынайы ситуациялардан басталады, мысалы, көршілермен, жанұя мүшелерімен, қызметтестерімен жанжалдасудан.

Қызғаныш сандырағы кезінде науқастың жолдасының әрекеті, сыртқы келбеті мен жүріс-тұрысы, жолдасының сөздері, қоршаған ортадағы түрлі оқиғалар жұбайлық көзге шөп салу белгілері түрінде көрінеді («дәлелдер»).

Ипохондриялық сандырақ тематикасы – ауыр, дауасы жоқ дерттің бар екендігіне сенімділік.

Өзін-өзі кінәлау және өзін-өзі кемсіту сандырақтық идеялары, ипохондриялық және депрессиялық күй бірге жүреді. Науқас пікірі бойынша оның бүкіл өткен өмірі күнаға толы деп санайды; өздерін кінәлайды, өкінеді.

Егде жастағы науқастарда ипохондриялық тематикамен депрессиялық сандырақ мегаломаниялық сипатқа жеңіл өтеді. Бұл сандырақ мазмұны бойынша нигилисттік немесе теріске шығару сандырағы деп аталады. Мысалы, науқас өзінде асқазанның ауыр ауруы барын, оның өлімге алып келетіндігін; одан әрі асқазаным жоқ, ол шірікке айналды, орны бос қалды; көп ұзамай науқастың өзінің жоқ екендігі, ол - тірі өлік, тірідей ыдырап жатқандығын естиміз; кешірек – еш нәрсе қалмайды: әлем, өмір, өлім де жоқ (Котар синдромы).

Ипохондриялық сандыраққа сипаты жағынан ұқсас жас кезде басталатын (жасөспірім шақта) дисморфомания болып табылады. Дисморфоманияны физикалық жеткіліксіздік бар екендігіне немесе жағымсыз иістерді /ішек газы, зәр, тер т.б./ таратушы екеніне сандырақтық сенім ретінде қарастыруға болады.

Кемтарлық түсінігі әдетте дененің көрінетін бөліктеріне қатысты болады: мұрынның, құлақтың, тістердің, қол-аяқтың және т.б. формасы немесе көлемі. Толық түзілген дисморфоманияға мыналар тән: 1) жабырқаулы көңіл-күй 2) өз күйзелістерін жасыру 3) жалған ақауды түзеуге бағытталған белсенді әрекеттер (хирургиялық операцияға дейін). 4) қатынас идеясының пайда болуына және дамуына бейімділік.

Көтеріңкі көңіл-күйге ұлылық сандырақтық идеясы, байлық сандырағы сәйкес келеді. Науқас - әлем әміршісі, барлық ұлы жаңалықтарды ашқан, өмір эликсирін ойлап тапқан, perpetuum mobile, Пушкин және Толстой псевдонимдерімен барлық кітаптарды жазғанын, ертегідей байлық иесі екендігін айтады. Кейде жеке монотематикалы шығармашылық сандырағын байқауға болады. Ұлылық сандырағы үдемелі салданудың экспансивті формасына, параноидты шизофренияның кеш сатыларына (сандырақ дамуының парафренді сатысына) тән, маниакальды-депрессивті психоздың маниакальды фазасында бақыланады.

Ертеден келе жатқан жіктеу бойынша біріншілік және екіншілік сандырақты бөлеміз. Біріншілік сандырақта психиканың патологиялық өнімдері сандырақтық түрде дамиды. Екіншілік сандырақта ой түйіндеу өзгерген фонда дамиды, мысалы, ауруда қауіп төндіруші есту вербальды галлюцинациялары және оған сәйкес соңына түсу сандырақтық идеялары бар; ес бұзылысымен егде жастағы науқастар киімін, ақшасын қайда қойғанын есінде сақтай алмайды, бұл екіншілік сандырақ түзілуіне негіз болып табылады.

Сандырақ сонымен қатар, жүйеленген және жүйеленбеген болып бөлінеді. Жедел психикалық жағдайда, науқас санасында сандыра өте үлкен жылдамдықта өзгереді, науқас мәнін түсініп үлгермейді. Бұл жағдайда сандырақ жүйеленбеген сипатта болады. Сандырақ көзқарастар жүйесіне еніп, қандай-да бір байланыстылыққа ие болуы үшін уақыт керек. Сондықтан ауру жүйеленген сандырақпен көрініс берсе, дерт үрдісінің ұзақ мерзімділігі жөнінде айтуға болады. Үдемелі ауруларда /шизофренияда/ психикалық ақау дамуына байланысты сандырақ жүйесі ыдырайды, сандырақ орынсыз, оғаш испат алады.

Қазіргі кезде интерпретативті, сезімдік және бейнелік сандырақ түсініктері кеңінен қолданылады. Интерпретативтінемесеталдау сандырағы - бұл жүйеленген біріншілік сандырақ, паранойяльды синдромға тән. Жедел сезімдік сандырақ ерекшелігі қоршаған ортаны сандырақтық қабылдау болып табылады. Бұл жағдай алдында күдікшілдік, сандырақтық көңіл-күй бақыланады, соның әсерінен барлық қабылданған ақпарат сандырақтық сипат алады. Идеаторлы талдау болмайды, сөздері интерметаморфоза сандырағына сәйкес келеді; галлюцинация болуы міндетті емес, сезімдік сандыраққа жиі илюзиялар тән. Потологиялық күйзелістер мен науқастың пассивті позициясы арасындағы диссоциация, абдырау жағдайының жиілігі сезімдік сандырақ жағдайын онейроидты жағдайға жақындата түседі. Сандырақ жедел экзогенді психозда, шизофренияда кездеседі. Егер сезімдік сандырақ сыртқа бағытталып, шын мәнінде бар заттар мен құбылыстарды сол мезетте қабылдаумен негізделсе бейнелік сандырақ науқаста қалыптасып қалған пікірлерге негізделіп түзіледі, б.а. ол осы шаққа емес, өткен шақ қабылдауларына сүйенеді. Бейнелі сандырақ мағынасы бойынша қиял сандырағы, кейде тізгінсіз фантазияға ұқсас болады. Бұған жалған естеліктерге негізделген конфабуляторлы сандырақ мысал бола алады. Науқас өмірінде болған адам сенгісіз оқиғаларды «еске алады», оларды шындықпен байланыстырғысы келеді. Сандырақпен науқас өз ата-анасын бөтен адамдар ретінде санап, өзінің ата-аналарымен жақсы тұрмысын нақты суреттейді; науқас жас кезінде оның өмірін палшы болжағанын, өмірінің сағаттарына дейін болжанғанын айтады, жаңа детальдарды «есіне түсіреді», өзінің басынан өтіп жатқан жайттарды осы естеліктермен байланыстырады. Бейнелік сандырақ шизофренияда, алкогольді делирий, кәрілік және тамырлық психоздарда кездеседі .

Шығу тегі бойынша сандырақтың ерекше формаларын бөледі: резидуальды сандырақ және индуцирленген сандырақ. Резидуальды сандырақ - психоз жағдайынан кейін біршама уақыт бойы жалғыз симптом ретінде қалатын бейнелік сандырақ, науқас жүріс-тұрысына айтарлықтай әсерін тигізбейді. Резидуальды сандырақтың динамикалық тенденциясы қолайлы: ол трансфармацияға, күрделенуге ұшырамайды және нгауқаста сыни көзқарас пайда болғанда (критикасы) кенеттен жоғалады. Индуцирленген сандырақта психикасы сау адамдардағы қате пікірлердің пайда болуы сандырақпен зардап шегетін науқас адамдармен байланысты болады; примитивті, ситуацияны сыни көзқараспен, дұрыс түйіндей алмайтын тұлғаларда дамиды.

Аса бағалы идеялар – шынайы факторлар базасында пайда болатын, науқастың шамадан тыс эмоциональды жауабына байланысты санада басымдық көрсететін пікірлер. Психопатияларда, шизофренияда, аффективті психоздарда кездеседі. Тематикасына байланысты шығармашылдық, ипохондриялық және т.б. идеялар болып бөлінеді.

Жабысқақтықтар /обсессиялар/ - еріктен тыс пайда болатын, науқас ойын жаулап алатын және науқас үшін бөтен, дертті жағдай ретінде қабылданатын ойлар мен күйзелістер, науқас оларды өз ерік күшімен жеңе алмайды. Жабысқақ ойлар, елестетулер, естеліктер, күдіктенулер, қорқыныш, әуестіктер, қимылдар мен әрекеттер болады. Жабысқақтықтарды 2-топқа бөлеміз: 1) бейтарап, яғни науқас үшін индифферентті, айқын эмоциялық реакциялармен жүрмейді 2) бейнелік науқас үшін ауыр және айқын аффективті жауаппен көрінеді.

Бірінші топқа жабысқақ ақылгөйсу, жабысқақ санау, терминдерді, есімдерді, күндерді т.б. жабысқақ еске түсіруді жатқызуға болады. Жабысқақтықпен науқас бейтарап тақырыпта ұзақ ойланады, мысалы, неге Әлем шексіз, егер ол аяқталса не болады, аяқталғаннан кейін не болады және т.с.с. Жабысқақтықпен науқас оқығанын немесе естіген сөздерін талдайды, бөліктерге, буындарға бөледі, немесе қадамын санайды, баспалдақ сатыларын, терезелерді, сөздегі әріптерді санайды, ойша шексіз санау операцияларын жүргізеді.

Екінші топқа өткен өмірдің қандай-да бір оқиғасы жөніндегі жабысқақ естеліктерді жатқызады, ол ұят сезімімен, өкіну және басқа да эмоциялық реакциялармен бірге жүреді. Елестетулер бүкіл санасын жаулап алғанда оқиғалар науқаста ауыр күйзелістер шақырады, ол адамның жүріс-тұрысында бейнеленеді (ол бұл күйзелістің жоқ екендігіне көз жеткізгісі келгенде). Науқас өз туыстарының үйінен келіп, олар науқастың ваннада тастап кеткен каустикалық содасымен уланып қалуы мүмкін деп ойлай бастады. Жақындарының өлім алдындағы қиналғандарын көз алдына келтіріп, оларға ұзақ уақыт бойы жазбады, себебі, олардың өлімі жөнінде нашар хабар аламын деп қорықты; мереке қарсаңында олардан құттықтау қағазын алғаннан кейін ғана ол жөнінде ойлауын доғарды.

Жабысқақ қорқыныштар – фобиялар әрқилы болып келеді, аффективті қанықтылығымен ерекшеленеді. Жиі кездесетіндері: канцерофобия – қатерлі ісікке шалдығудан; сифилофобия – мерезге шалдығудан; кардиофобия – жүректің ауыр дертіне шалдығудан; танатофобия - өлімнен қорқу; мизофобия – ластанудан қорқу; клаустрофобия – жабық кеңістіктерден қорқу; агорофобия – ашық кеңістіктерден, көшелерден, алаңдардан қорқу; эритрофобия - өзге адамдар алдында қызарып кетуден қорқу; фобофобия – фобия пайда болуынан қорқу.

Бейнелік жабысқақтықтарға жабысқақ күдіктенулерді /есік жабылды ма, жарық өшті ме, кран жабылды ма/, жабысқақ тілектер, әуестіктер, қимылдар, әрекеттерді қосуға болады. Кейбір науқастарда жасауға болмайтын қылық жасауға жанын қинайтын тілек пайда болады: жерлеу рәсімінде күлуге, жақсы көретін баласының көздерін шанышқымен шұқып алу. Бұл контрастылы жабысқақтық деп аталады. Егер сандырақ жөнінде емес, жабысқақ ой туралы әңгіме болса, ауру өзінің тілегін ешқашан іске асырмайды. Психоз жағдайында контрастылы құбылыстар сырттай жабысқақтық тәрізді болуы мүмкін, шынтуайтқа келгенде ол баяу түзіліп келе жатқан сандырақ сатысы болуы мүмкін. Мұндай жағдайда науқастар қоғамға қауіпті әрекет жасауы мүмкін.

Ритуалдар – орындағанда қысқа уақытқа науқас жағдайының жақсаруымен көрінетін жабысқақ қимыл-әрекеттер; ритуалдық әрекеттер дұға тәрізді, қорғанысты білдіреді. Жабысқақтықтар нервоз жағдайына тән; нервотикалық деңгейде өтіп жатқан барлық психикалық ауруларда көрінуі мүмкін мүмкін. Жабысқақтықтар сау адамда да болуы мүмкін. Мұндай жағдайда олар тұрақсыз болады, сананы жайламайды, эпизодты түрде пайда болады және адамның әлеуметтік ортада бейімделуіне әсерін тигізбейді.

Сандырақ пен жабысқақтықтың патофизиологиялық мәні И. П. Павлов еңбектерінде ашылған. Параноик сандырағын талдай келе, ол осы науқастарда орталық жүйке жүйесінің мықты үрдісіне көңіл бөлген. Мида фазалық күйлердің дамуына байланысты сандырақ түзуші тұрақталған қозу ошағы өз айналасында күшті тежелу зонасын түзеді (теріс индукция заңы бойынша). Критикаға сәйкес келетін ешқандай қозу, осы тежелу жиынтығынан өтіп, доминантты ошақты басуға қабілетсіз. Осы жағдай сандырақпен науқастарда критиканың болмайтынын түсіндіреді. Жабысқақ жағдайлар неврозы кезінде, керісінше, жоғары жүйке қызметінің әлсіздігі бақыланады. Бас миының әлсіз қыртысы күшті доминанты қозу ошағын түзуге қабілетсіз, ал доминантты ошақ күшті тежелу қабатымен өзін қорғай алмайды. Жабысқақтықтар ерекшелігі осылайша түсіндіріледі: жеке жабысқақтық болады (тұрақталған қозу ошағы), және оған деген критикалы көзқарас болады (қосымша қозу ошақтары), бірақ бұл критикаға сәйкес қозу негізгі ошақты басуға қабілетсіз. Тұрақты қозу ошағы қалыпты күш қатынасына бағынуы мүмкін немесе сергектік және ұйқы арасындағы жағдайда болуы мүмкін.

Инвертті сандырақ деген түсінік бар, бұл кезде науқас сөздері шынайылыққа тікелей қарама-қайшы болып келеді: адал қызмет етіп келген кассир әйел өзін ақша ұрлады деп айыптап отырғанын, кейіннен бүкіл өмірінде ұрлықпен айналысқанын және адамдарды алдағанын айта бастайды. Бұл жағдайды И.П. Павлов тұрақты қозу ошағының ультрапарадоксалды фазасы деп түсіндірді (тежелуі қажет нәрсе реакция туғызады немесе керсінше). Ультропарадоксальды фаза заңы бойынша реакция жабысқақтықта да (мысалы, контрастты жабысқақтықтар) болады.