Дәріс. ТІЛДІҢ ТАБИҒАТЫ МЕН МӘНІ. ТІЛ ЖӘНЕ СӨЙЛЕУ

Жоспары:

Тілге берілген анықтамалар

Тілдің табиғаты мен мәні туралы пікірлер

Тілдің құрылымы мен функциясы

Тіл мен сөйлеу арақатынасы туралы теориялар

Әдебиеттер: №2,§8-13, 27-35бб; №3,§1.4, 33-37 бб

Тілге анықтама беруде бірізділік жоқ, болуы мүмкін де емес. Себебі тілдің табиғаты, қызметі өте күрделі, нақты бір аяға сыя бермейді. Сондықтан тілге анықтама беруде зерттеушілердің тілге көзқарастарының ықпалы зор. Тіл білімінде болған әр түрлі лингвистикалық мектептердің, әр түрлі көзқарастағы ғалымдардың тілге анықтамалары көп жағдайда бір-бірімен өте жақын, ұқсас бола тұра, мәнін ашып талдаған кезде мейлінше алшақтап кетеді. Егер дыбыс тілін қоғамдағы қызметі жағынан айқындағымыз келсе, оған – дыбыс тілі дегеніміз – «адамдардың бір-бірімен қатынас жасайтын құралы» деп, егер дыбыс тілінің ой-санамен қарым-қатынасын айқындағымыз келсе, «ойды қалыптастырып, жарыққа шығаратын құрал, ойлау құралы, ақиқат, шын сана» деген анықтама береміз. Дыбыс тілін құрылымдық, материалдық жағынан айқындағымыз келсе, «қатынас жасауға қажетті элементтердің, ереже, үлгілердің жиынтығы», қоғам өміірндегі рөлін, алатын орнын байқатқымыз келсе, «қоғамның күресі мен дамуының құралы, мәдени өмір формаларының ең негізгілерінің бірі» деп атаймыз. Бұл анықтамалардың ең негізгісі – адам қатынасының аса маңызды құралы деген жалпылама анықтама.

Тілдің табиғатын түсінуде түрлі тілдік бағыт өкілдері тілді қоғамдық, табиғи, психофизикалық құбылыс ретінде қарап, түрліше сипаттама берді. Тілдің мәне оның қоғамдағы қызметімен, қоғамдағы түрлі өзгепістерге қаншалықты қатысты болуымен өлшенеді. Тілге сипаттама бергенде тілдің құрылымы мен функциясы деген мәселе де назардан тыс қала алмайды. Тілдің құрылымы жалпыхалықтық болуы мүмкін, ал тілдің қызметіне байланысты айырмашылық, өзгешелік кездесе береді. Кәсіптеріне, мамандықтарына, жас мөлшеріне, жынысына қарай тілді қолдануда ерекшеліктер болуы мүмкін.

Тіл мен сөйлеу.Психолияда сөйлеу дегеніміз – әрекет. Әрекет белгілі бір мақсатқа жету үшін бағыты, мақсаты, бірлігі арқылы топтасқан процестердің күрделі жиынтығы. Сөйлеу тілдік материалдар арқылы жүзеге асырылады және тілдік заң-ережелерге, тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір-бірінен ажырамас бірлікте. Сөйлеу әрекеті сөйлеу мүшелерінің артикуляциялары арқылы пайда болып, ауа толқыны арқылы құлаққа естіледі. Сөйлеу әрекеті сөйлеу, есту, ұғыну деген үш бөлімнен тұрады. Сөйлеушінің айтқандары артикуляциялық жиынтық болады да, тыңдаушының еститіндері, қабылдайтындары акустикалық жиынтық болады. Сөйлеуші мен тыңдаушы бір-бірін түсіну үшін екі жиынтық берік бірлікте болуы шарт. Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас процесінде, өз ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білк мақсатында қолдану деген сөз.

Адамдар сөйлеу процесінде сезгендерін, түйгендерін тілдік тұлғалармен білдіреді. Сөйтіп, тіл дерексіз тұлғадан адамның нақты ойын білдіретін деректі тұлғаға айналады. Осыдан жалпының жалқымен, жекемен бірлігі пайда болады. Ф.Соссюрше айтқанда, тіл акустикалық бейненің қоймасы, сөйлеу – қоймадағы мматериалдардың жанданып іске қосылуы, адамдардың қатынас айналымына түсуі. Сөйлеудің тілге, тілдік материалдарға әсері шекіз, сөйлеу процесінде тілдік элементтер, тілдік нормалар жанданып, өз бойындағы мағыналық, функциялық мүмкіндіктерін жан-жақты көрсете алады. Сөздердің алуан түрлі келтірінді мағыналарының сөйлеу барысында пайда болуы осының айғағы. Тіл, тілдік нормақоғамдық бола тұра жеке адамдардың сөздері, сөйлеулері арқылы көрініп өмір сүреді. В.И.Кодухов сөйлеудің құрылымдары ретінде адамның сөйлеу қабілетін, сөйлеу актісін, сөйлеу нәтижесін – мәтінді – атайды. Сөйлеу қызметінің әлеуметтік және психофизикалық жақтары бар. Оның әлеуеттік жағы, біріншіден, ол адамның қоғамдық қызметінің құрамдас бөлшегі болып табылады, екіншіден, сөйлеу актісі мен сөйлеу ситуациясы ортақ тіл, ортақ мәдениет, ортақ тематкаға ие болатын қоғамдық сөйлеушіні танытады. Сөйлеу актісі – психофизикалық процесс ретінде айтушы мен тыңдаушы арасындағы үш кезеңнен – айту не жазу, қабылдау, түсінуден – тұратын байланыс түрі. Сөйлеу актісі жеткізуші және қабылдаушы құрылғыларға тән – ақпаратты кодтау және кодты ашу әрекетімен шектеліп қоймайды. Сөйлеу актісі арқылы хабарды жеткізу және ортақ ойлау бірлігі болып табылады. Тілді түсіну үшін оны білу қажет, тілді білу тәрбие мен білімнің нәтижесі. Тілді меңгеру мен пайдалану талғаулық сипатқа ие. Яғни адам сөйлеу барысында тілдік құралдарды талғап қолданады. Тілдік бірліктердің құрылымын, сөздер мен сөз тіркестерінің байланысуын, қзгеруінің ережелерін білу біршама міндеттілікті талап етеді. Ал сөздердің баламаларын таңдап қолдану, сөздерді тіркестіру, сөз мағыналарын құбылта қолдану сөйлеушілердің еркіне, қабілетіне байланысты өзгеруі, әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан сөйлеу қызметі барлық уақытта тілдің сөздік қорындағы барлық материалдарды пайдалана бермейді. Сөйлеушінің қабілетіне, талғамына қатысты актив қолданылатын, пассив қолданылатын тілдік құралдар болады. Сөйлеу процесінде сөздер тілдегі қалыпты мағынасында емес, контекстің ыңғайына қарай тың мағыналарда да қолданылуы ғажап емес. Мысалы, тіліміздегі жаман сөзі жеке алғанда жағымсыз мағыналы сөз болса, сөйлеу барысында күшейтпелі мағынада, тіпті сүйсіну, таңдану реңкінде жағымды мәнге де ие бола алады (Өлеңді жаман айтады екен! Жаман жақсы көріп кеттім!). Немесе жеке алғанда мағыналық жақтан қиыспайтын сөздер тіркестіріледі: Жүрегіне қатты батты, көңілдің көк дөнені, аяғына отырғызбады т.б. Тілде «жақсы», «жаман», «нормалы», «нормасыз» деген болмайды, тілдегінің бәрі керек, «нормасыздық» тек сөйлеуге қатысты қолданылатын ұғым.

Тіл мен сөйлеудің бір еместігін 19 ғасырда В.Гумбольдт, Г.Штейнталь, Г.Шухардт айтқан, бірақ тіл мен сөйлеуді екі бөлек мәселе ретінде қарауды ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде дәлелдейтін теория ұсынған – Ф. Д Соссюр. Оның ішкі және сыртқы лингвистика, тілдің диахронды және синхронды сипаты т.б. теориялары сөйлеу мен тілді екі бөліп қарау идеясынан туған.

Ф. Де Соссюр тіл ғылымын тіл лингвистикасы, сөйлеу лингвистикасы деп екі бөледі, мұның алғашқысы – негізі, оның нысаны –тіл, тіл индивидумға тәуелсіз, әлеуметтік құбылыс, соңғысы негізгі емес, көмекші нәрсе, оның нысаны – сөйлеу әрекетінің индивидуалдық жағы, ол – таза психофизикалық пән, бұл екі пән өзара тығыз байланысты: тіл сөйлеу түсінікті болу үшін және өзінің барлық әрекетін жарыққа шығару үшін қажет деп біледі. Ф. Соссюр тілді – әлеуметтік, сөйлеу жекелік дейді, бірақ тілді сөйлеудің бір бөлшегі және маңызды бөлшегі деп қарастырады. Соссюрдің теорияларындағы осындай қайшылықтар осы проблемаға қатысты кейінгі зерттеушілер арасында алауыздықтар туғызып келді. Мысалы, Л.Ельмслев, А.И.Смирницкий, Н.Хомский сияқты лингвистер Ф.Соссюр қағидаларын негізінен қабылдап, оны толықтыра түсуді көздесе, екінші бір ғалымдар тобы тіл мен сөйлеу арақатынасына қатысты мәселені маңызды деп есептемейді. Ал дескриптивтік лингвистика өкілдері тіл мен сөйлеуді екі бөлек қарастырудың мәнін жоққа шығарады.