Алыптылық және ауытқу мәселесі

Бұл мәселені зерттеу кезіндегі туындайтын алғашқы сұрақ – индивидтің қандай әрекет-қылықтарын қалпты емес деп санауға болады? Бүгінгі таңда зерттеушілердің көбі «қалыптылық» пен «ауытқуды» - мәдениеттің детерминизацияланған түсініктері деп санайды. Мәдени релятивизм жақтаушылары, Р.Бенедиктен бастап, берілген қоғамдағы ұстанымдарға сәйкес келетін нәрседердің барлығын қалыпты деп санау керек дейді. Бірақ та бұған қарсы бірқатар сұрақтар туындайды: адамдарды жеу, расизм сияқты «мәдениет» құндылықтарын сыйлау талап етіледі ме? Абстрактілі функционализм тұрғысынан – бұл мәдениеттің өмір сүруінің қажетті элементтері ме? Қазіргі кезеңдегі ортақ көзқарас – психопатологияны мәдениеттен абсолютті түрде бөліп қарастыру мәнсіз болып табылады.біз белгілі бір спихикалық ауытқуды тек мәдени контексіні есепке ала отыра ғана түсіне аламыз. Алайда универсалистік және релятивистік тәсідерді жақтаушылар арасында мәдениеттің психикалық ауытқулырадың түрлі аспектілеріне әсер ету деңгейіне байланысты дау-дамайлары бітпейді. Мысалы үшін, шизофрения және депрессияның зерттеулері универсалистік көзқарастың неғұрлым негізделгендігін көрсетеді. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы көлемінде 9 елде (Ұлыбртания, Дания, Индия, Колумбия, Нигерия, СРО, АҚШ, Чехословакия, Тайвань) шизофренияның таралғандығы мен симптоматикасы езрттелді. Зерттекшілер шизофрения - әмбебап психикалық ауытқу және барлық мәдениеттерде бірдей белгілермен көрінеді деген қорытындыға келді. Бірақ та кейбір мәдениет аралық айырмашылықтар да табылды. Дамушы елдердегі ауруларда неғұрлым жеңіл формада және ремисссияның неғұрлым ұзақ кезеңдерімен сипатталады. Сонымен қатар этнопсихологияда шизофрения өркениет ауруы болып табылады деген көзқарас қалыптасқан: Ж.Девре оны «батыс елдерінің психозы» деген. Бұл аурудың негізгі себебін тұлғаның жалғыз қалу әне қарым-қатынас орнату қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауында дейді. Оған қарағанда дәстүрлі қоғамдардың бұл қажеттіліктерді әр түрлі деңгейде қанағттандыратыны даусыз. Бірақ та қарым-қатынас орнау мен жалғыз қалудың балоансын қамтамасыз ететін механизмдер ылғи да бар болады. Алайда мәдениантропологтар қазіргі кездегі психиатриямен шизофрения себептері туралы келіссе де, олар тәжірибенің кейбір түрлері аурудың даму темпін жылдамдатуы мүмкін деген ойда. Мысалы, қазіргі кездегі адамдарға лап ететін құрылымсыз және күрделі ақпараттың үлкен көлемінің әсерін айтуға болады. Ақпаратты беру үрдісінің дәл сол этномәдени ерекшелігінде Ұлыбританиядағы ағылшындарға қарағанда ирландықтардың көбірек ауыратыны анықталған. Ирландық мәдениетте сөйлеу жылдамдығы және екі мағыналы қалжың бар, бұл ақпараттың күрделілігін арттырып, нақтылығын төмендетеді. Салыстырмалы-мәдени зерттеулерде тағы бір психикалық ауытқудың – депрессияның негізгі белгілерінің әмбебаптылығы дәлелденген. Алайда жалпы картинаға кейбір мәдениет аралық ерекшеліктер бар: индивидуалдық мәдениеттер өкілдері көбінесе жалғыздық және оқшаулылық сезіміне шағымданады, ал ұжымдық мәдениет мүшелеріне соматикалық шағымдар, мысалы бас ауруы тән.

-Публокток немесе арктикалық истерия – Гренландия мен Аляскадағы полярлы қыс кезінде үйден қашып, киімді шешудің басқарылмайтын талаптары. Бұл аурудың себептерін ғалымдар ұзақ оқшаулылық пен күн мен түн өзгерісінің ерекшеліктерінен, ағзада кальцийдің жетіспеушілігімен түсіндіреді.

-Сусто – Анд тауларының тұрғындарындағы, көбінесе балалардағы ұйықтай алмау, депессия, үрейлілік. Жергілікті наным бойынша, ауру адамдардың жоғарғы күштермен кездесідің нәтижесінде пайда болады. Ал зерттеушілер сустоны гипогликемиямен байланыстырады – қандағы глюкозаның жетіспеуі.

-Витико – канадалық индеец ауруы, күнделікті тамақтан жиіркену, депрессия мен үрейлілік сезімдері, өлтіру және каннибализмге бейім болу. Жергілікуті тұрғындар ауру себебін – витико рухымен – адамдарды жейтін үлкен жында дейді. Мәдениантропологтар ауру себебін аш өлімнен қорқудың ең шеткі формасы ретінде қарастырады.

Айтылған және басқа да этникалық психоздардың беліглері – еуропалық бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек олард туғызған мәдениеттен екендігі.

Мәденит психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап аурулардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін мойындау диагностика тәсілдері мен индивидтерді емдеуді қайта қарастыруы қажет.

Өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта ұлттардың өз тұрмысын сақтауы, тұрмыстық мәдениеттің қайталанбастығының және психологиялық құрылымның ерекшеленуіне, адамның белгілі бір этникалыққа жататындығы – ұлттық ана-сезім немесе этникалық иденттілікке ұмтылыс үрдісі басталды.

Барлық континенттердегі көптеген елдердің тұрғындарына әсер ететін бұл құбылыс басында қазіргі күндегі этникалық парадокс атауына ие болды, себебі ол өсе келе жатқан рухани және материалдық мәдениеттің унификациясымен бірге жүреді. Бірақ қазіргі күндегі этникалық қайта тірілу XX ғасырдың екінші жартысындағы адамзат дамуының негізгі белгілерінің біреуі деп қарастырылады. Өз тамырларына деген қызығушылық бөлек адамдар мен бүкіл халықтарда сан алуан формада көрініс табады: байырғы заманғы дәстүрі қайта тірілту тәсілінен бастап, кәсіби мәдениетті фольклоризациялау, «құпия ұлттық жанның» ізденісі мен өз ұлт мемлекеттілігін құру және қайта құруға дейін.

Өкінішке орай, бұл заңдық мүдделер басқа ұлттық мүдделермен кездескенде, біз этноаралық конфликтілер жағдайына куә боламыз.

Бірақ та егер бүкіл әлемде әр түрлі ғылымдардың өкілдері 30 жылдан аса этникалық қайта тірілуді зерттесе, бұрынғы КСРО-да процесс қарама-қарсы бағытта өтті: ұлттар, қоғамдастықтар керісінше бір-біріне жақындаған, ал ұлттық сұрақ толығымен шешілді деген. Шын мәнінде біздің еліміздегі жағдай әлемдегіден ерекшеленген жоқ, мысалы:

1. империялық колониалды мұра;

2. адамзатқа қарсы зорлық көрсету;

3. мемлекетті этно-территориялық түрде бөлу.

Алайда қазіргі кездегі адам өмірінде белгілі бір ұлтқа жататындығын түсіну, оның ерекшелігін іздестіру – соның ішінде психикалық ерекшелігін – онда этникалық фактордың психологиялық аспектісін зерттеу қажет. Этнопсихологияның басқа ғылымдар сияқты (этноәлеуметтану, этносаясаттану) дамуы қажет.

Этнопсихологтар түрлі ұлттардың өкілдерінің байланыс орнатуы кезінде бірін-бірі түсінбеу себептерін қайдан табу керек екендігін, мәдениетпен шарталған психикалық ерекшеліктер бар ма, этноаралық конфликтілер өсуін қамтамасыз ететін психологиялық құбылыстар бар ма екендігін анықтайды. Көптеген осы сұрақтардың шінде этникалық иденттіліктің өсуінің психологиялық себептері туралы сұрақ та бар.

Әлеуметтік ғылымдарда XX ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта тірілудің бірнеше түсіндірмелік концепциялары бар. Түрлі әлеуметтік мектептер этникалық иденттіліктің өсуін: а) дамыған халықтың экономикалық және техникалық экспансиясына халықтың дамуы арттта қалғандарының реакциясы; б) бүкіл әлемдік әлеуметтік бәсеке; в) үлкен әлеуметтік топтың экономикасында және саясатта әрекет-қылықтың жоғарылауы. Бұнда дәл сол этникалық қоғамдар басқа топтар не кластарға қарағанда неғұрлым тиімді жағдайларда болатыны анықталды.

===============================

ХХ ғасырдың екінші жартысында психиканың этникааралық түрінің негізгі факторы болып мәдениет табылатындығында ешкімнің күмәні жоқ. Мәдениет көп аспектілі ғана емес, сонымен қатар көп құрылымды болып келеді.Оның атқаратын көптеген функцияларының қатарына кіретін ең маңызды факторының бірі – ол адам мінез - құлығын анықтайтын қызметі.Адам құлықын анықтауда мінез-құлығын жекелеу дәрежесінде реактивті және белсенді компонентерін қарастырады. Ю.М.Лотман ескерген бір жайы ол – қоғам үшін жеке тұлғаның барлық мінез – құлықтары емес, тек мәдениетте кейбір қоғамдық мағынасы бары ғана жазылады.

Басқа сөзбен айтқанда әлеуметтік мінез – құлыққа әсерін тигізуде мәдениетте бар мінез – құлықтарын ғана анықтайды. Адамның мінез –құлығының әлеуметтік типін Асмов деп атайды.Бұл мінез – құлық мәдениеттің типтік бағдарламасын көрстеді және де мінез – құлыққа жалпылы жағдайда стандартты реттейді, жеке тұлғаны шешілген дара шешімдерден босатады. Әлеуметтік – типтік мінез- құлық белгілі бір өмір жағдайына қабылданған,ол тек адам басқа мәдениет ортасына түскен жағдайда жойылады.

Адам мінез– құлығының реттейтін мәдениеттің жаңа бағдарламасы қандай? Біздің көз қарасымыз бойынша әлеуметтік типті реттейтін міне – құлықтарды біріктіріп салтқа айналдыруға болады. Салттардың әр түрлері бар.Пост – бұл тамақтан шектеу салтының басқа түріне жатады. А.К.Байбуринның айтуы бойынша «стереотиптік жоспар мәні, жоспар мазмұны әсіресе мәдениеттің түпкілікті құрылымында стереотип мінез – құлқы пайда болады» Мұндай салт түрі көп компонетті құбылыс болып саналады, сонымен қоса ол стереотип түрінде жалпылама мүшелердің мінез – құлқын түзетеді. Сол сияқты ежелгі орыс елінде маңызды рольді «көмек» (асар) атқарған; ол көптеген әр түрлі мүшелі элементтерден құралған, олар – шаруашылық – еңбектік тұрмыстық, фальклорлық, діни мінезде – «салт, орталығында- крестяндарды атқарған жұмысы үшін төленбеген еңбек ақысы белгілі бір қожайынның бір жедел орындалатын жұмысы үшін»

Қазіргі жаңа этнопсихологияда осындай салттардың элементтерін зерттеу соның ішінде бағалықтары мен нормаларын зерттеу кеңінен тарап орын алып отыр. Үлкен көлемді әдебиеттерді көріп жоспарлап У.К.Стефан әр түрлі авторлар ұсынған мәдениет туралы 11 ұсыныстарды ерекше атап көрсетті;

- индивидуализм (жеке тұлғалық) ұжымдық немесе жекеленген топтық мақсаттағы бағыттар

- Мәдениетте қабылданған нормаларға қарсылық толеранттылық деген.

- Іс жүзіндегі ережелерге қажетті анықталғандықтың жалтыру сатысы.

- Мәдениеттегі саалы анықтау.

- Адам жаратылысын бағалау мысалы, жақсы, жаман аралас.

- Мәдениеттің қиыншылығы.

- Эмоциялық тексеру.

- Байланыс жақындығы, араласу кезінде ара қашықтығы.

- Жеке тұлға мен басқарушы мен ара қатынасы.

- Жоғары контекстностік.

- Дихотомиялық адам.

Әрине бұлар негізгі психологиялық типті анықтайтын барлық өлшемі, емес.

Американдық зерттеушілердің тексеруі бойынша мәдениеттік айырмашылығы уақытта демек, өткен шақ және осы шақ, сонымен қатар болашақ.

Көптеген қазіргі жаңа зерттеулердің пікірі бойынша (Дж.Берри, Г.Грианди, Г.Хофстед және де тағы да басқалары.) мәдениет бір бірлестікке немесе жекелікке бағытталуы керек.

Бұл мәселені зерттеу кезіндегі туындайтын алғашқы сұрақ – индивидтің қандай әрекет-қылықтарын қалпты емес деп санауға болады? Бүгінгі таңда зерттеушілердің көбі «қалыптылық» пен «ауытқуды» - мәдениеттің детерминизацияланған түсініктері деп санайды. Мәдени релятивизм жақтаушылары, Р.Бенедиктен бастап, берілген қоғамдағы ұстанымдарға сәйкес келетін нәрседердің барлығын қалыпты деп санау керек дейді. Бірақ та бұған қарсы бірқатар сұрақтар туындайды: адамдарды жеу, расизм сияқты «мәдениет» құндылықтарын сыйлау талап етіледі ме? Абстрактілі функционализм тұрғысынан – бұл мәдениеттің өмір сүруінің қажетті элементтері ме? Қазіргі кезеңдегі ортақ көзқарас – психопатологияны мәдениеттен абсолютті түрде бөліп қарастыру мәнсіз болып табылады.біз белгілі бір спихикалық ауытқуды тек мәдени контексіні есепке ала отыра ғана түсіне аламыз. Алайда универсалистік және релятивистік тәсідерді жақтаушылар арасында мәдениеттің психикалық ауытқулырадың түрлі аспектілеріне әсер ету деңгейіне байланысты дау-дамайлары бітпейді. Мысалы үшін, шизофрения және депрессияның зерттеулері универсалистік көзқарастың неғұрлым негізделгендігін көрсетеді. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы көлемінде 9 елде (Ұлыбртания, Дания, Индия, Колумбия, Нигерия, СРО, АҚШ, Чехословакия, Тайвань) шизофренияның таралғандығы мен симптоматикасы езрттелді. Зерттекшілер шизофрения - әмбебап психикалық ауытқу және барлық мәдениеттерде бірдей белгілермен көрінеді деген қорытындыға келді. Бірақ та кейбір мәдениет аралық айырмашылықтар да табылды. Дамушы елдердегі ауруларда неғұрлым жеңіл формада және ремисссияның неғұрлым ұзақ кезеңдерімен сипатталады.

Сонымен қатар этнопсихологияда шизофрения өркениет ауруы болып табылады деген көзқарас қалыптасқан: Ж.Девре оны «батыс елдерінің психозы» деген. Бұл аурудың негізгі себебін тұлғаның жалғыз қалу әне қарым-қатынас орнату қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауында дейді. Оған қарағанда дәстүрлі қоғамдардың бұл қажеттіліктерді әр түрлі деңгейде қанағттандыратыны даусыз. Бірақ та қарым-қатынас орнау мен жалғыз қалудың балоансын қамтамасыз ететін механизмдер ылғи да бар болады. Алайда мәдениантропологтар қазіргі кездегі психиатриямен шизофрения себептері туралы келіссе де, олар тәжірибенің кейбір түрлері аурудың даму темпін жылдамдатуы мүмкін деген ойда. Мысалы, қазіргі кездегі адамдарға лап ететін құрылымсыз және күрделі ақпараттың үлкен көлемінің әсерін айтуға болады. Ақпаратты беру үрдісінің дәл сол этномәдени ерекшелігінде Ұлыбританиядағы ағылшындарға қарағанда ирландықтардың көбірек ауыратыны анықталған. Ирландық мәдениетте сөйлеу жылдамдығы және екі мағыналы қалжың бар, бұл ақпараттың күрделілігін арттырып, нақтылығын төмендетеді.

Салыстырмалы-мәдени зерттеулерде тағы бір психикалық ауытқудың – депрессияның негізгі белгілерінің әмбебаптылығы дәлелденген. Алайда жалпы картинаға кейбір мәдениет аралық ерекшеліктер бар: индивидуалдық мәдениеттер өкілдері көбінесе жалғыздық және оқшаулылық сезіміне шағымданады, ал ұжымдық мәдениет мүшелеріне соматикалық шағымдар, мысалы бас ауруы тән.

-Публокток немесе арктикалық истерия – Гренландия мен Аляскадағы полярлы қыс кезінде үйден қашып, киімді шешудің басқарылмайтын талаптары. Бұл аурудың себептерін ғалымдар ұзақ оқшаулылық пен күн мен түн өзгерісінің ерекшеліктерінен, ағзада кальцийдің жетіспеушілігімен түсіндіреді.

-Сусто – Анд тауларының тұрғындарындағы, көбінесе балалардағы ұйықтай алмау, депессия, үрейлілік. Жергілікті наным бойынша, ауру адамдардың жоғарғы күштермен кездесідің нәтижесінде пайда болады. Ал зерттеушілер сустоны гипогликемиямен байланыстырады – қандағы глюкозаның жетіспеуі.

-Витико – канадалық индеец ауруы, күнделікті тамақтан жиіркену, депрессия мен үрейлілік сезімдері, өлтіру және каннибализмге бейім болу. Жергілікуті тұрғындар ауру себебін – витико рухымен – адамдарды жейтін үлкен жында дейді. Мәдениантропологтар ауру себебін аш өлімнен қорқудың ең шеткі формасы ретінде қарастырады.

Айтылған және басқа да этникалық психоздардың беліглері – еуропалық бақылаушы үшін экзотикалық қасиеттер, интерпретация мүмкіндігі тек олард туғызған мәдениеттен екендігі.

Мәденит психикалық ауытқуларды толғанудың формасын береді, әмбебап аурулардың белгісін шарттай отыра және мәдени-спецификалық аурулар пайда болуына жол береді. Қалыпты емес мінез-құлық сферасындағы мәдениет рөлін мойындау диагностика тәсілдері мен индивидтерді емдеуді қайта қарастыруы қажет.