Норма және потологияның этнопсихологиялық мәселелері

Адамдардың физикалық ерекшеліктеріне, олардың ұлттық, этностық ерекшеліктеріне қарамастан, олардың барлығы адам болып табылады. Барлығы да Homo sapiens, яғни саналы адамға жатады. Тарихты дамытып, тасушы субъектісі, негізі – жалпылама адамзат болып келеді. Адамның әрекеті 20 ғасырда глобальды, дүниежүзілік сипат алады.

Қазіргі кездегі ғалымдар адамзатты зерттеуде адамның ғарыштық прогрестерімен т.б. мистикалық күштермен өзара әрекеттесуін қарастыра бастады. Ең әйгілі ғылыми білім тұрғысынан, адамның өмірі мен әрекеті, дүниежүзілік процестің бір бөлігі ретінде қарастырылады. Бірақ тұрмыстық өмірде адам конфликтіге барады, соғысады. Неге адамдар тұтастығын, ортақ тағдырларын түсінбейді? Неге бірнеше достардың өзі келіспей қалады деген сұрақтар туындайды?

Себебі, көптеген адамдарды оларды біріктіретін қасиеттер емес, жіктейтін, бөлетін қасиеттерге мән береді. Адамдарды әр түрлі қасиеттер бойынша жіктеуге болады. Белгілі бір мағынада, адамзат бір ұрпақты емес, ол көптеген әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір топтарда миллионннан, миллиард адамдар болады. Мысалы, нәсілдер.

Нәсіл (расы) – биологиялық түрдің бір категориясы, латын тілінен аударғанда нәсіл дегеніміз – пайда болу бірлігі мен тарауы, дамуы белгілі бір жиынтықпен байланысты ортақ физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Нәсілдің негізгі үш түрі бар:

1. негроидты;

2. европеодты;

3. монголоидты.

Нәсілдерді бір-бірінен ерекшелейтін негізгі қасиет-сапаларға бөлінеді:

1. терісінің түсі;

2. көзінің, шашының түсі;

3. бас сүйектің формасы бойынша;

4. денесінің ұзындығы бойынша.

Кез-келген топтың құрылымында әрбір адамның әлеуметтік рольдері, статусы болады. Мысалы: ежелгі кездің өзінде дүниежүзілік нәсілдің бірі – индуизм - әрбір адам денесін ұстау үшін, жұмыс істеу керек деген. Адами қоғам жасайтын әрекеттеріне байланысты 4 әлеуметтік классқа жіктелген, олар:

1. интелегенция класы;

2. администрациялық класс;

3. сатушы класс;

4. жұмысшы класс.

Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге бөледі.

- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті меңгеру тәсілдері

- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу, оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше көңіл аударады.

- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.

Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады. Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.

- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.

- Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады. Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде – көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті «шынайы зерттеу процессі» деп түсіндірді. Мәдениетсіздік әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш типке бөлінеді.

Ешқашан да мәденитетті талап ететін «әлеуметтен және әлеумет танушылардан жалпы иерархия деңгейі» болған емес. Егер де европалықтардың көзғарасы, санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші шеше-басты және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген функцияларды атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек қана әке мен шешеге ғана емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің қарауында, сәйкесінше олардың баланың тәрбиесіне әсері бар. ХХ ғасырдың ортасында этнографтар көптеген халықтың балаларының «қозғалысын» байқаған. Белгілі бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда тұрмаған, олар бір жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай әртүрлі жанұяда тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. «Туыс, Әке, Шеше» деген терминді кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп айырмашылық бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібір де басқа әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып, оның нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол ата-анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің туған әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялық ұқсастық болғандықтан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген, жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек. Баланы туғаннан бастап әр түрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек қана оның туыстары емес басқа да тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала – М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес барлық қоғамдағы адамдарға тәуелдімін деп өседі.

Көптеген адам жөніндегі ғылым саласындағы мамандар – осы этнопсихологияның жетістіктері әлеуметтенуді зерттеумен байланысты. Кейбір теоретиктер балалық этнографияны еркін тәртіп сапасымен өзіндік теориямен зерттеу әдістерден ерекшелейді. Қазіргі заманда – салыстырмалы мәдени зерттеу әлеуметтенуді бала кең ауқымды меңгереді. Және оны төрт бөлімге бөледі.

- әлеуметтік прцесстерді зерттеу, оның әдістері және арнайы мәдениетті меңгеру тәсілдері

- балаларды тәрбиелеу мен және басқа салада өмірдік тәсілдерді зерттеу, оның тәртіп пен мақсаттылығын анықтайтын әлеуметтік институтқа ерекше көңіл аударады.

- әлеуметтік зерттеу нәтижесін, т.б. – баланы тәрбиелеу мен және ересектердің мінездерін зерттеу әдістерімен өте байланысты.

Қандай да мәселе зерттелгенмен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты. Әлеуметттенуден мәдениетсіздікті бөле отыра, біріншіден тұлғаның адамдық интеграциясын түсіндіреді. Мәдениетсіздік процесінің – тұлғаның ойынша әлемді тану және мінез құлықты меңгереді, осының нәтижесінде оның эмоционалды және тәртіптерінің ұқсастығы нақты берілген. Мәдениет пен басқа мәдениетсіздік арасындағы айырмашылық алғашқы мәдени процесс ең алдымен баланың дүниеге келген күнінен бастап және өмірінің соңында аяқталады. Мәдениетсіздік процессінің соңы – адам, тіл жөніндегі дәстүрге байланысты Херсковиц мәдениетсіздіктің екі бөлімін қарастырды.

- Балалық шақта – тілдің шыға бастағанында Херсковицтің айтуынша, осы кез мәдениетсіздіктің дамуы болып табылмайды. Ересектер оны жазалағанда, яғни баланы кешіргенде оның таңдау құқығын бөледі.

- Кәмелеттік шақ – жеткіншек кезге жеткенде мәдениетсіздіктің көрінуі аяқталады. Бірақ мәдени есейген шақта мінез қалыптасады. Херцковицтің айтуынша мәдениетсіздік туралы түсіндіргенде – көптеген зерттеушілер маңызды қиындықтарға ұшырайды. М.Мид әлеуметтану арқылы әлеуиеттенуді түсіндіреді. Ол мәдениетсіздікті «шынайы зерттеу процессі» деп түсіндірді. Мәдениетсіздік әлеуметтенудің жемісі – субъектінің базалық, психологиялық аспектісі. Дегенмен әрбір саладағы зерттеушілер бізді қызықтыратын ұғымды шектейді, оларды бір шешімге келтіреді. әлеуметтенудің ауқымды екенін байқайды. Қазіргі таңда этнопсихологияда тағы бір ұғым қарасытылды – ол мәдени трансмиссия. Мәдени трансмиссияны қолдана отырып, топ өзінің мүмкіншілігін арттырады. Ол келер ұрпаққа өзіндік айрықша механизмдермен оқытылады. Трансмиссия үш типке бөлінеді.

Ешқашан да мәденитетті талап ететін «әлеуметтен және әлеумет танушылардан жалпы иерархия деңгейі» болған емес. Егер де европалықтардың көзқарасы, санасы бойынша қарайтын болсақ, оларда, ата-аналардан ең бірінші шеше-басты және жалғыз әлеуметтанушы болып табылады, барлық бөлінген функцияларды атқарады. Көптеген дәстүрлер мәдениетте, бала тек қана әке мен шешеге ғана емес, ол бүкіл қоғамдық жерде, өзі тұратын мекенінің қарауында, сәйкесінше олардың баланың тәрбиесіне әсері бар. ХХ ғасырдың ортасында этнографтар көптеген халықтың балаларының «қозғалысын» байқаған. Белгілі бір аралда 50-60 жылдары 61% бала ата-аналарымен бір үйде, бір жанұяда тұрмаған, олар бір жанұядан екінші жанұяға көшіп отырған. Осы кезде осылай әртүрлі жанұяда тәрбиеленушілер дәстүрі көптеп таралған. «Туыс, Әке, Шеше» деген терминді кейбір мәдениетте жаңа европалықтарға қарағанда олардан көп айырмашылық бар. Ол адамдар өзінің туған шешесін білгенімен олар бәрібір де басқа әйелдерге шеше дей береді. Бұнда негізгі баланың әке-шешесі болып, оның нақты осы уақытта тамақтандырып, асырап, тәрбиелеп отырған адамды ол ата-анасы яғни әке-шешесі болады. Бірақ ол өзге адамға да тіпті өзінің туған әке-шешесіне де шеше дей береді. Мәдениеттерде этнографиялық ұқсастық болғандықтан мысалы австриялық аборигендерде баланың бірінші жылдарды ол анасымен тығыз байланыста, ал жетім баланы олар байқұс және тәрбиеленбеген, жаман бала ретінде көреді. Оларда баланы тәрбиелеуде ата-анасының жанында көмекшілер болады, баланы қатаң тәртіппен ұстап, өсіреді. Егер ата-анасы қайтыс болған жағдайда, оны алмастырушы ретінде, осы көмекшілер керек. Баланы туғаннан бастап әр түрлі әйелдер емізеді, және оны біреуден екіншісіне бере береді. Баланы оқытқанда, тәрбиелегенде тек қана оның туыстары емес басқа да тұрғындары көмектеседі. Мұндай ортада өскен бала – М.Мид ойынша ол бала тек қана ата-анасының қорғауында емес барлық қоғамдағы адамдарға тәуелдімін деп өседі.

Р.Ронер өзінің зерттеулерін жүргізу кезінде этнографиялық архивтерді – «адамдардық қарым-қатынастарының аймақтық картотекасын» (Human Relations Area Files – HRAF) қолданған, оны 30 жылдан бастап Йельки университетінде (АҚШ) жинайды. Картотеканың материалдары этиологтармен зерттелген мәдениеттерді және географиялық топтаударды (мәдениеттердің жалпы сипаттамасы) және заттық («мәдени материалдардың» жалпы сипаттауы) принциптары туралы мәліметтерді қамтиды. Заттық топтастыру жан-жақты деп саналатын 79 тақырыптық бөлімдерден тұрады, олар өз кезегінде 8 үлкен дәрежелерге топтастырылған: жалпы мінездемелер (библиография, зерттеу әдістері, география, тін және т.б.); тамақ және киім; үә және технология; экономика және қозғалыс құралы; жекелік және отбасылық іс-әрекет; қауым және билік, ауқаттылық, религия және ғылыми; өмірлік ағымдар.

50 жылдары әлеуметтенуге қатысты картотекалардың мәліметтерін кодификациялау бастайды. Әлеуметтену бөлімі HRAF 9 рубриканы – тамақтандырудан және тәуелсіздікті үйретуге дейін кеудеден шығару, әдеттерді және нанымдарды беруді қосады. Қазіргі уақытта берілгендерді топтастыру әлеуметтенушілерге ғана емес, сондай-ақ психологтар үшін үлкен ғылыми маңыздылыққа ие, ал балаларды тәрбиелеу мен зерттеу үшін архивтік сәйкестік оны басқа мәдени ауыспалылықтардан контекеттерінде зертетуге мүмкіндік береді.

Американдық ғалымдар Г.Барридің басшылығымен архивтік зерттеудің тұтас айналымын жүргізді, онда HRAF-та ұсынылған, 104 мәдениеттің тәрбиелеу практикасын бағалау екі немесе одан да көп сарапшылармен жүргізілді. Шынында, зерттеушілер архивтік материалдарды қолдану көптеген ауыр мәселелерді шешуді қажет еткендігін жасырған жоқ. Біріншіден, оларға сұраққа жауап беруге тура келді - өлшеу сөйлемі әрқанда сол немесе басқа қоғамда болатын мықты интерпритацияны қамтамасыз ете ме? Шынында, көптеген этнографиялық сипаттауларда қандай да бір өлшемдердің берілгендері болмайды, бірақ бұның салдары неде екендігі аяғына дейін ашылған жоқ.

Екіншіден, алты деңгей бір-бірінен тәуелсіз екендігін анықтау. Ең соңында зерттеушілерге оларды екі полюскетік тәрбиелеу деңгейлеріне сәйкестендіру мүмкін болды. Бір полюс-уступчивостьқа оқыту (тыңдауға, жауапкершілікке, біртіндеп қамқорлыққа), екіншісі – самоутверждениюға оқыту (жетістікке ұмтылу, өз беттілікке тәуелсіздікке). Басқа сөзбен айтқанда, Барри және оның әріптестерінің ойынша, барлық мәдениетті шектеулі уступчивості н тәрбиелеу бағытынан өзіндік бекітуге дейін ұмтылуын өңдеуге болады.

Келесі сұрақ, неге қоғам сол немесе басқа тәрбиелеудің практикасын таңдайды? Оған жауапты американдық зерттеушілер іздеген. Олар топтың ең алдымен баланың қажеттілінің, оларға есейген кезде тұрмыстық іс-әрекетінің анықталған типімен қоғамда қажет болатындығымен қызыққан. Олардың болжамдары бойынша, мал бағатын және жермен айналасатын қозғалатын мүшелері үшін, онда жыл бойы бірлесіп күш салу арқылы материалдық ресурстар жасалынады және қалыптасады және де олардың молшылықтары болуы мүмкін (қоғам «тағымның үлкен қорымен», олардың терминологиясы бойынша), ең алдымен жауапкершілік консерватизм функциоланған. Ал аңшылардың және жинаушылардың қоғам мүшелері, өздеріне сенімді және тәуекелге барушы болуы керек.

Архивтік зертеулерде қозғалыстың 104 гипотизасы мойындалды: аңшылар және жинаушылар балаларда өз беттілікті және тәуелсіздікті,ал қойшылар және жер иеленушілер – жауапкершілікті және тілалғыштылықты тәрбиелеуге бағытталған болады. Бұл байлыныс әлеуметтенудің глобальды анализіне өлшеуге арналған - өзіндік бекіту, уступчивості қолдану кезінде сақталды.

Американдық мәдени – антропологтардың нәтижелерін растайтын мысалдарды, көптеген мәдениеттердің этнографиялық сипаттамаларынан табуға болады. Осылайша, бақылаушылар бірнеше рет аңшылықпен айналасатындарға және австралиялық аборигендерді жинаушларға асқынған өзіндік бекітуге ұмтылу тән екендігін белгіленге. Сонымен қоса «басқалардың көзінше» өзіндік бекіту ғана емес, сондай-ақ «өзінің көзінде» өзіндік бекіту наөарда болады.

Ал М.Мидтің бақылауы бойынша, бақшамен айналасқан арапештер өз балаларын өзінің күшіне сенімділігі өсуін емес, отбасы мүшлері әрқашан көмекке келетіндігіне сенімділігін артыратын тәрбиелейді. Бұл мәдениетте тек қана қоршаған ададарға деген сенімділік қажет. Сен өзін не істейтініндігінде ешқандай мағына жоқ.

Сонымен қоса американдық ғалымдардың гипотезаларын опровергать ететін мысалдарды келтіруге болады. Және бұның себебі Барри және олардың әріптестерінің зерттеулері – статикалық жалпы тенденцияларды көрсетуге бағыттарған, олар нақты мәдениетте анықталмауы мүмкін. Маңыздысы басқасы – біздің кезде концепцияның анализдік мағынасы архивтік зерттеулерге күмәнге келтірілмейді, ондағы көбісі артық жеңілдетілген.

Айқындалғандай, осы екі мағыналы әлеуметтік балалардың мінездерінің мәдениеттін сипаттас коррелляцияланады, оның тәуелсіз екі осі бойынша шкала етеді: шкала А тәуелділік жауапкершілік полюстерімен және достық жылы және авторлық – агрессиялық қарым-қатынасы қоршаған ортаға Б шкаласында.

Алынған нәтижелерді интерпритациялау арқылы, Уайтинги әлеуметтік құрылымының мәдениетке мінезделген әлеуметтенудің стилдерінің маңызды әсер етуіне белгіленген. Жай мәдениеттерде үлкен мағынаны туыстық және көршілік көмектің нормалары алады, ал функциялық болып коллективтік тұлғалық қажеттердің дамуы болады. Авторлардың айтыуы бойынша, «баланың қамқорлықты – жауапкершілікті мінез-қылықтарын қамтамасыз ететін механизмы болып, оның ата-анасына көмектесуі, және кіші бауыр қарындастарын қарауы болады.

Экспериментте стандартты жағдай қолданылды: зерттеушілер алты жастағы қарым-қатынасын магнитафондық жазбада тындаған. Зерттеушілердің балалар дауысымег айтылған: «Мама (папа), маған көмектес», «Менің ойыншығымды бер, әйтпесе, ұрып жіберемін», «Жаңбыр басылды, далаға шығуыма болады ма?» деген фразаларға реакциясы – ата-аналардың шыдамдылық және қатандық деңгейлерін өлшеуге мүмкіндік береді. Ата-аналардың қаталдығы олардың әлеуметтік деңгейлеріне байланысты болатындығы анықталды. Барлық тандауларда жұмысшы ата-аналар үлкен қажеттілікке басым болды, орташа деңгейдегі өкілдерге қарағанда. Балалардың әлеуметтенуіне кіші әсер ету этикалық зерттеушілердің қажеттілігін көрсетеді. Негізгі айырмашылықтар тәрбиелеудің ұлттық деңгейінің қаталдығын тұтас алғандағысына емес, балалардың әртүрлі әрекеттерге қатынасына қатысты болады.

Бұл нәтижелер ертеде болған бақылауларды, мсалы бұрынғы кезден мәлім болғандай, жапондық кіші балалардың ата-аналарын американдықтармен салыстырғанда жағдайларда өте шыдамды, тек қана балаларды тазалыққа үйретуді ғана емес.

Тұтас алғанда Ламберттің әріптестерімен эксперименті, Уайтинговтың және басқа да зерттеушлердің психологиялық әдістемелерді қолданған жобасы, кішігірім мәдениеттер арасында ата-аналық тәрбиелеудің әдістермелерінің нұсқалықтарын, приметивті мәдениеттердің архивтік зерттеулеріне қарағанда анықтады. Бұл қазіргі заман мәдениеттің тек қана унификациясымен, олармен этникалық ерекшеліктерді жоғалтумен, немесе маңызды емес рольды ғалымдар қолданған әдістемелер ойнайды