Ылыми зерттеулердің талдау әдістері.

Теориялық зерттеу барысында процестермен құбылыстардың физикалық маңызын тану үшін ең алдымен байқау әдістері қолданылады. Процесс немесе құбылыс оған әсер етітін ішкі және сыртқы факторларға байланысты болады. Әр бір байқау немесе өлшеу тек жекелеген фактірлерді ғана анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан процесті немесе құбылысты толық зерттеу үшін көптеген байқаулармен өлшемдер қажет. Байқаулармен өлшеулер нәтижесінде маңызды ақпаратты бір жүйесі келтірілмеген көптеген ақпараттардың ішінен таңдап алу өте күрделі мәселе болып табылады. Сондықтан мұндай ақпаратты белгілі бір абстрактілі түсінік модельге шоғырландырады.

Модель дегеніміз зерттелетін нысанның қасиеттерін сипаттай алатын жасанды жүйе. Басқаша айтқанда модель жүйесін және көп маңызды ақпаратты зерттелетін нысанды ыңғайлы түрде сипаттау әдісі. Модель негізінен оригиналға сәйкес келетін боолғандықтан қажет болған жағдайда зерттеу үшін қолданып қажетті ақпарат алуға мүмкіндік береді. Модельдер негізінде модельдеу әдісі қолданылатын.

Модельдеу әдісі дегеніміз− қазіргі заманғы зерттеулер барысында құбылыстар мен процестерді арнайы модельдің көмегімен зерттеу болып табылады. Модельдеу әдісі физикалық және математикалық болып екіге бөлінеді.

Физикалық модельдеу болғанда зерттелетін нысанның және оның моделінің физикалық және математикалық тәуелдері бірдей болады. Математикалық модельдеу барысында құбылыстармен процестердің маткматикалық тәуелдері бірдей болғанмен, физикалық тәуелдері әр түрлі болады. Математикалық модельдеу әдісі аса күрделі процестермен құбылыстармен зерттеу бараысында қте тиімді болады.

Жекеленген модельдер физикалық, математикамлық және шын болуы мүмкін. Физикалық модельдер шын жағдайда жүретін процестерді құбылыстарды көзбен байқауға мүмкіндік беріледі. Физикалық модельдің көмегімен жекеленген параметрлердің физикалық процестерге әсер етуін байқауға болады. Математикалық модельдер физикалық модельдердің көмегімен зерттеуге жатпайтын процестермен құбылыстарды сандық негіздерінде зерттеуге мүмкіндік береді. Шын жағдайда жүретін процестермен құбылыстарда масштабын өзгерте отырып зерттеуге мүмкіндік береді.

Көптеген физикалық модельдер арнайы математикалық әдісінің көмегімен зерттеледі. Математикалық талдау әдісі негізінен үш топқа бөлінеді:

1. Үздіксіз детерминациялық процестерді зерттеу үшін қолданылатын талдау әдісі. Бұларға элементарлы математика, дифференциялдық және интегралдық тендіктер.

2. Экспериментті қолданылатын математикалдық талдау әдісі. Бұларға аналогия әдісі, ұқсастық теориясы, өлшемдер әдісі және басқалар жатады.

3. Дискретті әрі үздіксіз кездейсоқ процестерді зерттеу үшін қолданылатын ықтималдылық статистикалық зерттеу әдістері. Бұларға ықтималдар статистикасымен теориясы, монте-карл әдісі т.б.

Жоғарғы талдау әдісімен қатар қазіргі кезде күрделі жүйелерді зерттеу үшін жүйелік талдау әдісі қолданылады. Бұл үшін басқару теориясы, операцияларды зерттеу әдісі қолданылады. Бұл зерттеу әдістері дискретті және кездейсоқ, үздіксіз және детерминация қасиетімен сипаттайтын өзара жан-жақты және күрделі элементтермен байланысқан жүйені күрделі модельдің көмегімен сипаттау арқылы іске асырылады.

Лекция -7

Теориялық зерттеудегі жүйелік анализ әдісі. Оның негізгі сатылары, ықпалдау кретерии. Бұқаралық қызмет көрсету теориясы.

Теориялық зерттеулер барысында өзара байланысқан элементтер жиынтығын құрайтын күрделі жүйелерді зерттеу арнайы әдістермен құралының көмегімен жүргізіледі. Мұндай зерттеу әдісі жүйелік анализ деп аталады. Мұндай жүйеде элементтердің өзара қарым-қатынасы тік және кері байланыстарымен сипатталады. Жүйелік анализдің мақсаты осы байланысты арнайы зерттеу арқылы олардың бүкіл жүйеге әсер етуін анықтау. Жүйелік анализ жекелеген өнеркәсіп салаларының, өндіріс кәсіпорындардың экономикалық және жоспарлау жұмысын зерттеу үшін қолданылады.

Жүйелік анализ төрт сатыдан тұрады:

1. Анализдің мақсат міндеттері анықталады. Зерттелетін нысан анықталып, оны зерттеу, басқару үшін қажетті критерийлер тандап алынады. Бұл жүейелік анализдің маңызды сатысы деп есептелінеді, сондықтан оны ең тәжірибелі зерттеуші орындайды.

2. Зерттелетін жүйенің сыртқы ортамен шекарасы анықталып, жүйенің құрылымы белгілегінеді. Ең алдымен мақсат етіп қойылған жүйені қатысты нышандар мен процестер екі топқа бөлінеді:

1) Зерттелетін жүйеге кіретіндер.

2) Сыртқы ортаға кіретіндер. Бұл жерде сондай-ақ ашық және тұйық жүйелер белгіленеді. Тұйық жүйені зерттеулер олардың сыртқы ортамен байланысы есепке алынбайды. Ашық жүйелі зерттеулер керсінше барлық сыртқы ортамен байланысы ескеріледі. Осы сатыда сондай-ақ жүйенің жекеленген құрылыс бөлімдері, яғни элементтер бөлініп алынып лоардың өзара және сыртқы ортамен байланыстары анықталады.

3. Зерттелетін жүйенің алдымен жүйелік математикалық модельін құрастыруға арналады. Бұл үшін алдымен жүйенің параметрлерітандап алынып, оның көмегімен элементтер сипатталып, элемент аралық байланыстар көрсетіледі.бұл жағдайда үздіксіз және дискретті детерминадциялық және ықтималдылық процестерді сипаттайтын параметрлер анықталады. Процестермен құбылыстардың ерекшелігіне байланысты оларды зерттеуге қажет математикалық аппарат қолданылады.

4. Математикалық модельді талдау әдісі тандап алынып жүйелері ықтималдау критерийі белгіленеді. Қазіргі кезде күрделі жүйені сипаттау үшін негізінен дискретті параметр қолданылады. Солардың ішінде бүтін сандық мәнгі ие көрсеткіштер кеңінен таралған. Бұл мәндердің көмегімен процестермен несандар сандық және сапалық тұрғында зерттеле алады. Жалпыланған динамикалық жүйелер зерттелген жағдайда оны математикалық сипаттауды жәй күйге келтіру үшін жүйені кіші жүйелерге бөледі. Осылай жүйе екі немесе оданда көп бір типті жүйелер иерархиясын құрайды. Осылай тұйық анализ негізінде толығымен аяқталған формальді сипатталған жүйенің математикалық моделі құрастырылады. Соңғы кезде динамикалық жүйені зерттеу үшін бұл модель көптеп қолданылады. Бұл көп сандар алгебрасымен бұл алгебраның негізін қалаушы белгілі математикалық бұл модельдерде күрелі жүйедегі байланыстар 2-жүйелік байланыстар арқылы орнын дискриминалді параметрдің көмегімен сипаттайды. Мұндай модельді зерттеу үшін электрондық есептеу машиналары қолданылып бульдік модельдер бір жақты және екі жақты ауысу арқылы орындалуы мүмкін. Бір жақты ауысу модельдерде барлық параметрлер бастапқы кезде 0-деген мәнге тең болып белгілі бір мезетте бір деген мәнге ауысуы мүмкін. Мұндай модельдерге тізбектік графиктерді жатқызуға болады. Тізбектік графиктерді құрастыру және зерттеу барысында көп сандар алгебрамен қатар графтар теориясы қолданылады.

Графиктер дегеніміз көптеген графтар шыңын біріктіретін нүктелер жиынтығы. Графиктер теориясы осы нүктелерді арнайы оператор арқылы қосу, көбейту, біріктіру жұмыстарын іске асырады. Қолданбалы ғылымдар саласынды жүйелік анализ негізінен күрделі жүйелерді ықтималдау және басқару үшін қолданылады. Күрделі жүйелерді ықтималдау және басқару тандап алынған міннің минималді және максималды көрсетілуіне қол жеткізетін басқару нұсқасын таңдап алуға негізделеді. Мұндай тандау ықтималдау критерий таңдап алу көптеген қиындықтарға тап болады. Себебі әр түрлі критерилер өзара қай-қайсысы көрсетілумен сипатталуы мүмкін. Ықтималдау критериін кей жағдайларда мақсаттық функциялар деп атайды. Қазіргі кезде қолданылатын ықтималдау әдістерінің бірі-бұқаралық қызмет көрсету теориясы. Бұқаралық қызмет көрсету теориясы негізіндегі мақсаты талап-қызмет көрсету жүйесінің тиімділігін арттыру арқылы оны басқарудың оптималды жағдайын табу бұқаралық қызмет көрсету теориясының негізгі көрсеткіштері төмендегілер:

1. Қызмет көрсетуге түсетін тапсырыстар интенсивтілігі

2. Қызмет көрсетуге құралының өткізу мүмкіндігі

3. Жүйені пайдалану коэффициенті

4. Қызмет көрсетуге дейін күту уақыты

5. Қызмет көрсетуге ұзақтылығы

6. Жүйедегі талаптар санын математикалық күту көрсеткіші.

Лекция - 8