КУЛЬТУРНАЕ І ДУХОЎНАЕ ЖЫЦЦЁ НА ЭТАПЕ МАДЭРНІЗАЦЫІ РАСІЙСКАГА ГРАМАДСТВА

Пытанні

1. Этнічная і канфесійная структура насельніцтва Беларусі ў складзе Расійскай імперыі

2. Фарміраванне нацыянальнай свядомасці беларускага народа

Утварэнне беларускай нацыі

3. Развіццё асветы

4. Станаўленне беларусазнаўства

5. Фарміраванне беларускай літаратурнай мовы і нацыянальнай літаратуры

6. Выяўленчае мастацтва і архітэктура

7. Беларускае нацыянальна-культурнае адраджэнне пачатку ХХ ст.

1. Пасля падзелаў РП у этнічнай і канфесійнай структуры на Бе­ла­ру­сі ў складзе Расійскай імперыі адбыліся пэўныя змены. У адпавед-насці з увядзеннем так званай «мяжы яўрэйскай асе­лас­ці» і вы­ся­лен­нем яўрэяў з сельскай мясцовасці іх доля ў гарадскім і мес­тач­ко­вым насельніцтве колькасна пераважыла ўсе іншыя на­цы­я­на­ль­ныя плас­ты. У складзе Расійскай імперыі беларусы пражывалі ў межах Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай, Гродзен­с­кай і Віленскай губ. У сярэдзіне ХІХ ст. іх налічвалася 2 726 тыс. З другой паловы ХІХ ст., асабліва пасля паўстання 1863 г., на Бела­ру­сі ўзмацніўся прыток рускага элементу (чыноўнікаў, настаўні­каў, памешчыкаў, святароў).

Пад час правядзення ў 1897 г. першага ўсеагульнага перапісу на­се­ль­ніц­т­ва Расійскай імперыі, яго нацыянальная прыналежнасць выз­на­ча­ла­ся па роднай мове. У выніку пражыванне бе­ла­ру­саў (5 711 тыс.) выявілася не толькі ў 5 азначаных, але (303 тыс.) і ў су­меж­ных з імі Чарнігаўскай, Ковенскай, Смаленскай губ. Агульная колькасць на-сельніцтва Беларусі складала 6 500,2 тыс. ча­ла­век, з іх 655,2 тыс. (10,1 %) пражывала ў гарадах і 5 845,1 тыс. (89, 9 %) – у вёсках і мястэчках. За другую палову ХІХ ст. яно вырасла на 93,5 %, нават больш, чым у сярэднім па Еўрапейскай Расіі. Асабліва імкліва ўзрастала гарадское насельніцтва гандлёва-пра­мыс­ло­вых і чыгуначных цэнтраў (Мінск, Віцебск, Гомель, Гродна, Брэст). Доля беларусаў сярод гараджан дася-гала 14, 5%, а на вёсцы – каля 80% .

З 492,9 тыс. чалавек (5,8 % ад усяго насельніцтва), якія назвалі рус­кую мову сваёй роднай, 37,5 % пражывалі ў гарадах і 62,5 % - у мяс­тэч­ках і вёсках. Найбольшыя рускія дыяспары існавалі ў гу­бер­н­с­кіх і асобных павятовых цэнтрах. Доля рускага насельніцтва ў гарадах скла­да­ла 17,7, а ў сельскай мясцовасці – 4, 4 %. У сваёй масе рускія з’яў­ля­лі­ся чыноўнікамі, ваеннаслужачымі, памешчыкамі, і свя­та­ра­мі.

Колькасць палякаў складала 424,2 тыс. чалавек або 5,0 % ад усіх жы­ха­роў беларускіх губерняў. У гарадах іх удзельная вага складала 11, 8 %, у вёсках і мястэчках – 4, 0 %. Чацвёртая частка палякаў на­ле­жа­ла да дваранства, галоўным чынам да дробнапамеснай шляхты.

З 1 202 тыс. яўрэяў (14,1 % ад усяго насельніцтва Беларусі) 53, 9 % жы­лі ў мястэчках і 46,1 % - у гарадах. Адпаведна і мястэчкі, і гара-ды па этнічнаму складу з’яўляліся пераважна яўрэйскімі.

У канцы XIX ст. у беларускіх губернях пражывала 13 570 му­су­ль­ман (у тым ліку 3,9 тыс. – вайскоўцаў, прызваных з Паволжжа) з іх 9,2 тыс. роднай мовай назвалі татарскую. Карэнныя беларускія та­та­ры кан­цэн­т­ра­ва­лі­ся ў Мінску і Навагрудку, а таксама Слуцкім, На­ваг­руд­с­кім і Ігуменскім паветах. Іх адносна невялікая колькасць тлу­ма­чы­ла­ся значнымі асіміляцыйнымі працэсамі. Тым не менш, татарам удало-ся за­ха­ваць мусульманскую ве­ру і самабытную культуру.

Такім чынам, у канцы ХІХ ст. этнічнай сітуацыі на тэрыторыі Бе­ла­ру­сі былі ўласцівы канцэнтрацыя прадстаўнікоў «тытульнай нацыі» у весцы, а яўрэяў як буйнейшай нацыянальнай меншасці – у гарадах і мяс­тэч­ках. Палякі і рускія, прыкладна раўнамерна прадстаўленыя ў га­ра­дах і сельскай мясцовасці, у адрозненні ад беларусаў, мелі вы­раз­ную нацыянальную самаідэнтыфікацыю. І рускія, і палякі не лічылі бе­ла­ру­саў асобным этнасам, а самі яны па розных прычынах не на­да­ва­лі гэтаму пытанню належнай увагі.

Не вылучаліся беларусы і асаблівай набожнасцю. Праблема іх ве-ры больш займала рускую і польскую эліту. Так, Кацярына ІІ зрабіла шмат для таго, каб ад­на­віць на тэрыторыі Бела­ру­сі былую магутнасць праваслаўнай царквы. Пасля кан­чат­ко­ва­га далучэння Беларусі да Расіі (1795) тут дзейнічала Мінская і Літоўская епархія з 200 прыходамі. Пры гэтым, па волі Імператрыцы, усіх усіх уніятаў, якія скла­да­лі ас­ноў­ную масу вернікаў-беларусаў (каля 70%) і аб­’­яд­ноў­ва­лі­ся ў 862 пры­хо­ды, сталі прымусова пераводзіць у праваслаўе. Толькі пасля яе смер­ці Павел І пры­пы­ніў гвалт і вярнуў беларусаў да іх канфесіі. Пла­ны Кацярыны ажыццявіліся пры ўдзеле яе ўнука – Мікалая І, які ў 1839 г. падтрымаў ініцыятыву ўніяцкага архіепіскапа Я. Сямашкі аб да­лу­чэн­ні ўніяцкай паствы да праваслаўя.

На пачатку ХІХ ст. колькасць каталіцкіх прыходаў па­вя­лі­чы­ла­ся з 69 (1773) да 231 (1823). На тэрыторыi Лiтвы i Беларусi дзейнiчала 4 бiскупствы – Вiленскае, Магiлёўскае, Мiнскае, Ко­вен­с­кае. Але пасля дзвюх хваль русіфікацыі, якія адбыліся пасля паўстанняў 1830-1831 і 1863-1864 гг., часу праваслаўная рэлігія ператваралася ў адзі­ную дзяр­жаў­ную рэлігію з наданнем яе служыцелям шматлікіх іль­гот і пераваг у параўнанні са святарамі іншых канфесій. Яна ж з’яўля­ла­ся скла­до­вай часткай дзяржаўнай ідэалогіі.

На працягу стагоддзяў захоўвалі сваю мусульманскую рэлігію бе­ла­рус­кія татары. На сродкі вернікаў у 1900 г. у Мінску была па­бу­да­ва­на мураваная мячэць.

Пасля выдання ў 1905 г. царскага ўказу аб верацярпімасці ў Ра­сій­с­кай імпэрыі больш за сто тысяч вернікаў перайшлі ў каталіцтва. Але па-ранейшаму дыскрымінаванымі ў правах заставаліся стараверы, бап­тыс­ты, некаторыя іншыя пратэстанты, а таксама іудзеі.

2.Асэнсаванне беларусамі сваёй прыналежнасці да асобнага эт­на­су або фарміраванне іх нацыянальнай самасвядомасці пачалося пас­ля далучэння да Расійскай імперыі. Доўгі час назвы «Беларусь», «бела-рускі» і г. д. зна­ходзі­лі­ся галоўным чынам у афіцыйным ужытку і мелі больш ге­аг­ра­фіч­ны, чым этнічны змест. У адрозненне ад іншых на­цы­я­на­ль­ных груп, іх нацыянальная ідэн­ты­фі­ка­цыя беларусаў не мела вы-разных кры­тэ­ры­яў і не з’яўлялася агульна-прызнанай. Прычымсам народ, у па­даў­ля­ю­чай большасцi, cяляне, не ме­лі магчымасці асэнса-вана за­я­віць аб сваёй нацыянальнай пры­на­леж­нас­ці. Прычынай тыму быў не толькі нізкі ўзровень яго асветы, але і ўздзе­ян­не чужых яму па­ланізацыі і русіфікацыі.

Зародкі беларускай нацыянальнай самасвядомасці варта шу­каць у асяроддзі той шляхты, якая акцэнтавала ўвагу на мясцовых, «ту­тэй-шых», літвінскіх каштоўнасцях і бачыла ў іх стымул для вы­лу­чэн­ня з вялікапольскай нацыі ва ўласную этнічную супольнасць. Вы­ву­чэн­не гісторыі ВКЛ, народнага фальклору і інш. набліжалапраг­рэ­сіў­ную шляхту і інтэлігенцыю да ся­лян­с­т­ва, ствараючы перадумовы для кан-салідацыі ўсіх пластоў бе­ла­рус­ка­га насельніцтва.

Дзякуючы дасягненням бе­ла­ру­саз­наў­с­т­ва, кола прыхільнікаў дум­кі аб беларусах як самабытным народзе няў­хі­ль­на пашыралася. Важкі ўклад у гэтым накірунку ўнёс В. Ду­нін-Марцінкевіч. Яго лі­та­ра­тур­ныя творы ўзнялі пашырылі ўжытак народнай мовы і дэманстравалі на­цы­я­на­ль­ную адметнасць бе­ла­ру­саў. Яскравым паказчыкам таго ж стала «Мужыцкая праўда» і «Пісьмо з-пад шыбеніцы» К. Каліноўскага, дзе, акрамя іншага, ад­бі­ла­ся ім­к­нен­не часткі шляхты разам з сялянствам змагацца супраць ца­рыз­му за сваю волю, школу, веру (уніяцтва) і інш. Разам з тым пад час паў­с­тан­ня 1863 г. на Беларусі нацыянальная сама-свядомасць яго ўдзельнікаў пэў­ным чынам дыферэнцыравалася па прыкмеце вя­лі­ка­по­ль­с­кіх і мяс­цо­вых мэтаў.

Аб фарміраванні нацыянальнай са­мас­вя­до­мас­ці беларусаў свед-чаць выступленні групы «Гоман». Вялікі ўклад у гэ­ты працэс унёс Ф. Багушэвіч. У выніку, у другой палове XIX ст. вы­най­дзе­ная сама-ўладдзем назва праваслаўнага насельніцтва РП, за­тым Паўночна-За-ходняга краю «беларусы» стала пераўтварацца ў эт­но­нім. Адначасова працягвалі існаваць рэгіянальныя назвы беларусаў (палешукі), канфе-сіянімы (рускія і палякі) і саманазва «тутэйшыя».

З сярэдзіны ХІХ ст. з Заходняй Еўропу ў Расійскую імперыю ўз-мацніўся паток новых фі­ла­соф­с­кіх, па­лі­тыч­ных, прававых ідэй, вучэн-няў і г.д. У іх ліку, ідэ­а­ло­гія на­цы­я­на­ліз­ма, якая абвяшчала вышэй-шай каштоўнасцю палітычную са­мас­той­насць асобнага народа, які пражываў на пэўнай тэрыторыі, меў сваю эка­но­мі­ку, сацыяльную структуру, матэрыяльную і ду­хоў­ную ку­ль­ту­ру. Гэтая ідэалогія абапі-ралася на патрыятычныя пачуцці чле­наў эт­ніч­най супольнасці і спры-яла іх кансалідацыі, незалежна ад са­цы­я­ль­на­га (маёмаснага, канфесій-нага) стану. У сукупнасці са значнымі сацыяльна-эканамічнымі, гра-мадска-палітычнымі і ку­ль­тур­нымі пераменамі, якія адбываліся ў ім­пе­рыі, ідэі нацыяналізму паскорылі працэс пераўтварэння насяляўшых яе народнасцей у на­цыі – устойлівыя супольнасці людзей на базе агульнасці іх тэ­ры­то­рыі, мовы, эканамічнага жыцця і псіхічнага скла-ду, што выяўлялася ў ку­ль­ту­ры.

Пэўныя на­цы­яс­т­ва­ра­ль­ныя працэсы адбываліся і ў бе­ла­ру­саў. Па-водле агу­ль­на­ра­сій­с­ка­га перапісу (1897), насельнiцтва Расii за 37 год вырасла на 52 млн (з 74 да 126 млн), а Беларусі – амаль падвоiлася і склала: 5 млн 408 тыс. беларусаў, 3, 1 млн рускiх, паля­каў, украiнцаў, яўрэяў (13, 8%), лiтоўцаў, латышоў. Характэрна, што 73% жыхароў Беларусі назвалі сваёй роднай мовай беларускую.

У сувязі з развіццём рыначных адносін, транспартных ка­му­ні­ка­цый, пашырэннем адукацыі і інш. адбывалася лексічнае ўзба­га­чэн­не бе­ла­рус­кай мовы, яе ўніфікацыя, пашырэнне сферы ўжытку. На па­чат­ку ХХ ст. стварыліся ўмовы для фар­мі­ра­ван­ня на базе мінска-маладзе-чанскага дыялекту мовы лі­та­ра­тур­най. Яе зас­на­ва­ль­ні­камі з’яўляліся інтэлігенты, аб’яднаныя вакол «Нашай Ні­вы».

Скасаванне прыгоннага права ў 1861 г., ажыццяўленне аграрнай і ін­шых рэформаў стымулявалі ўсебаковую кансалідацыю беларусаў у сіс­тэ­ме агульнага эканамічнага жыцця і капіталістычнага рынку. Пры-с­та­са­ван­не памешчыкаў і сялян да новых умоў гаспадарання пат­ра­ба­ва­ла перамен у іх адносінах на пачатках узаемнага інтарэсу. Малазя-мелле і беззямелле вымагала ад сельскіх працаўнікоў бо­ль­шай мабіль-насці: пошуку дадатковых крыніц заробку і новых мес­цаў пражы-вання. Гарадская і местачковая прамысловасць, якая да гэ­та­га часу за-бяспечвалася пераважна яўрэйскай рабочай сілай, стала па­паў­няц­ца выхадцамі з вёскі. Адпаведна ў атрадзе шмат­на­цы­я­на­ль­на­га пралета-рыяту павялічвалася праслойка беларусаў.

Умацаванне эканамічных сувязяў паміж прамысловымі цэнтрамі і аг­рар­ны­мі ўскраінамі, паміж горадам і вёскай адбывалася ва ўмовах па­ляп­шэн­ня транспартных камунікацый, асабліва чыгунак – Мас­коў­с­ка-Брэсцкай, Лібава-Роменскай, Палескай і інш). Губернскія (Вільня, Ві­цебск, Гродна, Магілёў, Мінск) і асобныя павятовыя цэнтры (Баб-руйск, Баранавічы, Гомель, Пінск, Полацк, Рагачоў і інш.) з’яў­ля­лі­ся не толькі буйнымі гарадамі, але месцамі размяшчэння ла­ка­ль­ных рын-каў, звязаных паміж сабою і інтэграваных у агу­ль­на­ра­сій­с­кі ры­нак.

У паслярэформенны перыяд на Беларусі назіралася цеснае пе­рап­ля­цен­не сацыяльнай i нацыянальнай структур насельніцтва. Ся­лян­с­т­ва бы­ло прадстаўлена беларусамi; памешчыкi – (у асноўным) па­ля­камi i (у меншай ступені) рускiмi; купцы і рамеснiкi (галоўным чы­нам) яў­рэ­ямi; адміністрацыя, чыноўнiцтва – рускiмi; інтэлігенцыя – рус­кі­мі, яў­рэ­я­мі, палякамі. З развіццём капіталістычных адносін у гра­мад­с­т­ве ад­бы­ва­ла­ся фарміраванне новых класаў – пралетарыяту і бур­жу­а­зіі. Уся­го на­па­чат­ку ХХ ст. колькасць наёмных рабочых у эканоміцы Бе­ла­ру­сі было за­ня­та каля 460 тыс. чал., у тым ліку ў прамысловасці 235 тыс., на чы­гун­цы – 25 тыс., у сельскай гаспадарцы і іншых сферах за­ня­тас­ці – 200 тыс. чал. Па нацыянальнай прыкмеце гарадскі пра­ле­та­ры­ят скла­даў­ся (пераважаўшай большасці) з яўрэяў, а таксама рус­кіх, па­ля­каў, беларусаў і іншых.

Да класу буржуазіі належалі ўладальнікі прадпрыемстваў, банкаў, ма­га­зі­наў і г. д., усіх тых, хто жыў на даходы ад выкарыстання на­ём­най працы, змешчаных капіталаў, здадзенай у арэнду ўласнасці і г. д. Пра­мыс­ло­выя (51%), гандлёвыя (84,5%) і амаль усе банкаўскія ка­пі­та­лы знаходзіліся ў руках яўрэйскай буржуазіі. Да 1897 г. доля рускіх куп­цоў складала – 10,7 %, а беларускіх 1,7 %.

Зямельныя багацці знаходзіліся ва ўласнасці польскіх і рускіх па­меш­чы­каў, якія ў сваёй большасці перайшлі на капіталістычны лад гас­па­да­ран­ня. Да буржуазii можна аднесці і каля 12% вясковых яе прадстаўнiкоў – хутаран i адрубнiкоў, усяго каля 50 тыс. гаспадароў. Та­кім чынам, колькасць беларускай нацыянальнай буржуазii скла­да­ла не менш за 1 млн чал. Яе нешматлікасць, эканамічная і па­лі­тыч-ная слабасць замаруджвала працэс кансалідацыі бе­ла­рус­кай нацыі.

Беларуская інтэлігенцыя, як правіла, рэкрутавалася з асяроддзя збяд­не­лай засцянковай шляхты, набыўшых адукацыю выхадцаў з вёскі і ін­шых пластоў насельніцтва, толькі ўставала на шлях свядомай барацьбы за інтарэсы свайго народа, у першую чаргу – за нацыяналь-ную асвету. У нес­п­ры­я­ль­ных умовах (адсутнасць сваёй дзяржаўнасці, нацыянальных ар­га­ні­за­цый, засілле вялікарускага і польскага шавініз-му) гэтая барацьба з’яў­ля­ла­ся важнейшым кансалідуючым фактарам беларускага на­рода і спры­я­ла яго самасвядомасці.

У горадзе iснаваў кангламерат культур (яўрэйская, польская, рус­кая), кожная з якiх развiвалася па-свойму і ва ўласным рэчышчы. Ула-с­ці­вая беларусам культура дамiнавалi толькi на вёсцы.

Да гэ­та­га ж часу сфарміравалася такая характэрная нацыі рыса як мен­талітэт. На думку прафесара Я. С. Яскевіч, беларусы ўвабралі ў ся­бе ўніяцкую схі­ль­насць да кампрамісаў, героіку каталіцызма, стро­гую стрыманасць пра­тэс­тан­ц­т­ва, праваслаўны калектывізм (саборнасць). Беларусы на­бы­лі такія высокамаральныя якас­ці, як талерантнасць, пра­ца­ві­тасць, гасціннасць, шчырасць. Ім уласцівы раз­важ­лі­васць, па-мяркоўнасць, непрыняцце гвал­ту як сродка дасягнення мэ­таў.

Такім чынам, важнейшыя палітычныя мерапрыемствы царызма, здзей­с­не­ныя ў другой палове ХІХ ст. (скасаванне прыгону; аграрная, су­до­вая, ваенная, школьная і інш. рэформы), а таксама станоўчыя нас­туп­с­т­вы ўздыму эканомікі (прамысловы пераварот, прагрэс у сельскай гас­па­дар­цы) паскорылі нацыястваральныя працэсы ў Расійскай ім­пе­рыі, у тым ліку на Беларусі, дзе пачала фарміравацца асобная бе­ла­рус­кая нацыя з уласцівым ёй арэалам пражывання і сваеасаблівымі мо­вай, культурай і псіхалагічным складам. Але глыбокая інтэграванасць эка­но­мі­кі і культуры Беларусі ў вялікарасійскі арганізм стрымлівала раз­віц­цё бела­рускай самобытнасці і фар­міраванне нацыянальна ары­ен­та­ва­най эліты. Акрамя таго, па прычыне неспрыяльных абставін (адсутнасць уласных дзяржавы, дзяржаўнай мовы і сістэмы адукацыі; у асноўным сялянскі склад беларусаў, нешматлікасць нацыянальнай бур­жу­а­зіі, іх нізкі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці; невысокі аду­ка­цый­ны ўзровень большасці бе­ла­ру­саў, адсутнасць адзінай рэ­лі­гіі) гэты працэс, у параўнанні з іншымі народамі, быў больш скла­да­ным па часе і выніках. Тым не менш факт узнікнення беларускай на­цыі натхніў яе лепшыя сілы на выкананне сваёй вызначальнай місіі – да­сяг­нен­не нацыянальнай дзяржаўнасці.

3. Адразу пасля першага падзелу РП кацярынінская ад­мі­ніс­т­ра­цыя, ім­к­ну­чы­ся да стварэння сацыяльнай апоры ў асноўнай масе хры-с­ці­ян­с­ка­га на­се­ль­ніц­т­ва Беларусі, стала адкрываць усесаслоўныя «на-родныя школы» з рускай мо­вай навучання. Але цікавасць да іх вы­я­ві­лі толькі рускія ваенныя і цывільныя слу­жа­чыя. Шляхта ж па-ра­ней­ша­му аддавала перавагу традыцыйным на­ву­ча­ль­ным установам.

У 1803 г. на тэрыторыі пя­ці беларускіх, трох украінскіх губерняў і ад­ной (Беластоцкай) вобласці бы­ла створана Віленская навучальная ак­ру­га, якой падпарадкаваліся ўсе на­ву­ча­ль­ныя ўстановы на чале з Ві­лен­с­кім уні­вер­сі­тэ­там (1803).

Усталяваная трохступенная сістэма народнай адукацыі пра­дуг­ле-д­ж­ва­ла іс­на­ван­не прыходскіх і павятовых вучылішч, а таксама гу­бер­н­с­кіх ся­мік­лас­ных гімназій. Віленскі ўні­вер­сі­тэт быў прэстыжнай ус­та­но­вай і на­ват па еўрапейскіх маш­та­бах. Ён складаўся з 4 фа­ку­ль­тэ­таў – фі­зі­ка-матэматычнага, медыцынскага, маральна-палітычнага (з ба­гас­лоў­ем), літаратурнага з прыгожымі мастацтвамі. У 1804 г. у ім на­ву­ча­ла­ся 290, а ў 1830 – больш за 1300 студэнтаў. Пры ўніверсітэце бы­ла адкрыта нас­таў­ніц­кая семінарыя.

Пасля выкрыцця дзейнасці тайных таварыстваў з Віленскай ак­ру­гі былі выведзены Віцебская і Магілёўская губ., а ў 1829 іх ук­лю­чы­лі ў склад Беларускай навучальнай акругі. У 1831 г. туды ж да­лу­чы­лі ву-чылішчы і шко­лы Мінскай губ. Навучальным установам прад­піс­ва­ла­ся выкладанне дыс­цып­лін толькі на рускай мове.

1 мая 1832 г. цар Мікалай І аддаў загад аб закрыцці ўніверсітэта за ўдзел вык­лад­чы­каў і студэнтаў у паўстанні 1830-1831 г. Медыцынскі фа­ку­ль­тэт быў ператвораны ў Ме­ды­ка-хірургічную, а ба­гас­лоў­с­кі – у Ду­хоў­ную рымска-каталіцкую ака­дэ­мію. Але іх студэнты вы­каз­ва­лі та­кія ж антырасійскія настроі, не­вы­пад­ко­ва таму першая ўстанова ў 1842 г. была закрыта, а другая ў 1844 г. пераведзена ў Санкт-Пе­цяр-бург. Адзінай на Беларусі вы­шэй­шай навучальнай установай з’яў­ляў­ся Земляробчы інстытут у Горы-Горках. Але і ён бы­ў закрыты за ўдзел яго навучэнцаў у паўстанні 1863 г.

У той самы час на Беларусі значна павялічылася колькасць на­ву­ча­ль­ных устаноў, асаб­лі­ва пачатковых – для сялянскіх дзяцей. Пры­чы­най такой увагі да ні­жэй­ша­га саслоўся з’яўлялася імкненне ца­рыз­ма шляхам адукацыі ўма­цаваць свой уп­лыў насуперак польска-ка­та­ліц­ка­му ў асноўнай ма­се беларускага на­се­ль­ніц­т­ва. Як казалі царскія чыноўнікі пасля падаўлення паўстання 1863 г., «што не зрабіў рус­кі штык, тое зробіць руская школа». Невыпадкова, што, акрамя фарміра-вання ў навучэнцаў навыкаў чытання, пісьма і лі­ку, важ­ней­шай функ-цыяй нас­таў­ніц­т­ва з’яўлялася выхаванне ў на­ву­чэн­цаў свядомай па­ва­гі да цар­с­кай дынастыі і праваслаўнай царквы, ука­ра­нен­не манархіч-ных і вер­на­пад­да­ніц­кіх ідэй. У гэтай сувязі сіс­тэ­ме адукацыі надзвы-чай уз­рас­ла ро­ля праваслаўнай царквы, якой у 1866 г. належала падаў-ля­ю­чая большасць на­ву­ча­ль­ных, асабліва се­ль­с­кіх устаноў. Так, у канцы ста­год­дзя 77 тыс.чал. на­бы­ва­лі адукацыю ў 999 народных ву­чы­ліш­чах, а амаль 140 тыс. – у 5 814 цар­коў­на-пры­ход­с­кіх школах.

У 1864 г. у мэтах пад­рых­тоў­кі кадраў для па­чат­ко­вай школы бы­ла адкрыта настаўніцкая семінарыя ў Маладзечна, за­тым у Полацку (1872), Нясвіжы (1875) і Свіслачы (1876).

Патрэбы эканамічнага развіцця станоўча ўплывалі на сістэму шко­ль­най адукацыі. Так, з 1881 па 1889 г. колькасць пачатковых на­род­ных школ на Бе­ла­ру­сі ўзрасла з 1 196 па 6 813, а вучняў, ад­па­вед­на, з 49, 2 да 216, 1 тыс. У 1860-х гг. у Брэсце, Ві­ль­ні, Віцебску, Гоме-лі, Грод­на, Магілёве, Мін­с­ку, Слуцку працавалі гім­на­зіі; Бабруйску і Ма­зы­ры – прагімназіі; Мін­с­ку, Магілёве і Пінску – рэальныя ву­чы­ліш­чы. Сістэма жаночай аду­ка­цыі была прадстаўлена гомельскай гім­на­зі­яй і шэрагам пры­ват­ных навучальных устаноў васьмі гарадоў Бе­ла­ру­сі. Да кан­ца стагоддя ко­ль­касць сярэдніх устаноў узрасла да 20.

Нягледзячы на велізарныя зрухі ў сістэме адукацыі, паводле пе­ра­пі­су 1897 г., колькасць пісьменных на Беларусі складала крыху больш за чвэрць (25,7%) яго насельніцтва. Высокі для бюджэта сялянскай і ра­бо­чай сям’і кошт адукацыі з’яўляўся асноўнай прычынай таго, што ў 1911 г. толькі 18, 4 % дзяцей школьнага ўзросту наведвалі па­чат­ко­выя навучальныя ўстановы.

Развіццё прамысловасці, чыгуначнага транспарту, фінансава-крэ­дыт­най сфе­ры, гандлю, сродкаў сувязі і інш. патрабавала прытоку аду­ка­ва­ных ра­бот­ні­каў, што абумовіла неабходнасць правядзення ў па­чат­ку ХХ ст. чарговай аду­ка­цый­най рэформы. У адпаведнасці з ёй, за­мест царкоўнапрыходскіх ста­ла больш адкрывацца народных ву­чы­лішчаў. У Ві­цеб­с­ку (1910), Магілёве (1913), Мін­с­ку (1914) пачалі пра-цу настаўніцкія ін­с­ты­ту­ты, якія давалі ся­рэд­нюю спе­цы­я­ль­ную адука-цыю. Навучэнцамі гімназій, рэ­а­ль­ных ву­чы­ліш­чаў, ін­с­ты­ту­таў былі галоўным чынам дзеці дваран і чы­ноў­ні­каў і ў знач­най ступені – за-можных гараджан. Пасля заканчэння азначаных ус­та­ноў выпускнікі мелі магчымасць набыць вышэйшую адукацыю ў Пе­цяр­бур­гу, Мас-кве, Казані, Кіеве, Харкаве, Адэсе і іншых га­ра­дах ім­пе­рыі.

4. Пасля падзелаў РП беларускія землі зрабіліся аб­’­ек­там скрупу-лёзнага вывучэння з боку царскіх улад, у першую чаргу, з мэтай уліку матэрыяльных і людскіх рэсурсаў. Акрамя таго, розныя плас­ты расій-скай грамадскасці выяўлялі да Беларусі пазнавальную і на­ву­ко­вую ці-кавасць. Да канца ХVІІІ ст. яе наведалі Кацярына ІІ і Па­вел І, К. Р. Дашкава і Г. Р. Дзяржавін і інш. У ліку першых свае ўра­жан­ні апублі-кавалі акадэмікі І. Ляпёхін і В. Севяргін. Цэнтры па вы­ву­чэн­ні Белару-сі ўзніклі ў Пецярбургу, Маскве, а таксама ў Гомелі, Ві­льні, Полацку.

Ужо ў першай чвэрці XIX ст. былі закладзены асновы бе­ла­ру­са- з­наў­с­т­ва. Расійскі гісторык К. Калайдовіч на матэрыялах пра­ведзе­ных у 1812-1813 гг. даследаванняў беларускай мовы надрукаваў ар­ты­кул "Аб беларускай гаворцы" і "Кароткі слоўнік беларускай га­вор­кі". У выніку працы энтузіястаў на чале з графам М. Румянцавым, бы­ло вы-яўлена шмат гістарычных крыніц, частка якіх увай­ш­ла ў трохтомны "Беларускі архіў старажытных грамат». Ад­ным з піянераў беларуса-знаўства, археалогіі, фалькларыстыкі і мо­ваз­наў­с­т­ва быў З. Даленга-Хадакоўскі (1784-1825), аўтар твораў "Аб славяншчыне на­пя­рэ­дад­ні хрысціянства" і "Пошукі ў дачыненні рускай гіс­то­рыі".

Даследчыкі беларушчыны працавалі ў Віленскім уні­вер­сі­тэ­це: прафесар расійскай мовы І. М. Лабойка, прафесары-гіс­торы­кі І. Дані-ловіч, І. Анацэвіч, М. Баброўскі. Пасля яго закрыцця вывучэнне бела-рускай мі­нуў­ш­чы­ны не спынілася. Для многіх яе аматараў важнай кры­ні­цай ведаў сталі часопісы "Аtеneum", "Rubon" і інш. Іх выдаўцамі былі пісьменнік І. Крашэўскі і гісторык А. Кіркор. Пат­рэ­бам аматараў беларушчыны служылі творы М. Бэз-Карніловіча «Гістарычныя звест-кі пра выдатныя мясціны на Беларусі...» (1855) і В. Тур­чы­но­ві­ча "Аг-ляд гісторыі Беларусі са старажытных часоў" (1857).

Важкі ўклад у вывучэнне мясцін Беларусі ўнеслі браты Тыш­ке­ві­чы, А. Кіркор, П. Шпілеўскі і інш. Нарэшце ў 1840 г. у Па­ры­жы па-літычным эмігрантам А. Рыпінскім быў выдадзены зборнік «Бела­русь. Колькі слоў аб паэзіі простага люду...». У 1840-1850-я гг. вый­шлі ў свет фальклорныя працы беларускіх даследчыкаў "Сялянскія пес­ні з-пад Нёмана і Дзвіны" (1837-1846) Я. Чачота, "Народныя песні пін­с­ка­га люду" (1851) Р. Зянькевіча, "Беларусь у ха­рак­та­рыс­тыч­ных апі­сан­нях і фантастычных яе казках" (1853-1856) П. Шпі­леў­с­ка­га, "Бела­рус­кія народныя песні" (1853) Л. Паўлоўскай, "Беларускія прыказкі і пры-маўкі" (1852). Прапаганда дасягненняў беларусазнаўства пераходзіла ў прак­тыч­ную плоскасць: будзіла нацыянальную самасвядомасць, раз-бурала існаваўшыя перагародкі паміж рознымі пластамі беларускага на­ро­да, спрыяючы фарміраванню нацыянальнай ідэі.

Паўстанне на чале з К. Каліноўскім, акрамя іншага, не магло не пры­цяг­нуць увагі міжнароднай, расійскай і польскай супольнасці да Бе­ла­ру­сі і яе народа, што дало дадатковы стымул этнаграфічным дас­ле­да­ван­ням. Карпатлівая праца па збіранні і вывучэнні матэрыялаў аб бе­ла­ру­сах, умовах і асаблівасцях іх пражывання, духоўных і ма­тэ­ры­я­ль­ных здабытках атрымалі прызнанне расійскай, што знайшло ўва­саб­лен­не ў стварэнні і дзейнасці Паўночна-Заходняга аддзялення Рус­ка­га геаграфічнага таварыства (1867-1875) з удзелам А. Се­мян­тоў­с­ка­га, П. Шэйна, Е. Раманава. Асноўны аб’ём даследчыцкай працы вы­кон­ва­лі мясцовыя навукоўцы. Так, І. Насовіч у ліку іншых буйных тво­раў вы-даў грунтоўны «Слоўнік беларускай гаворкі» (1870). Ак­тыў­най пра-цай на ніве беларушчыны ў 1880-1890-х гг. вызначыліся М. Доў­нар-Запольскі, М. Янчук, А. Багдановіч і іншыя. Прыкметным дасягнен-нем беларусазнаўства сярэдзіны 90-х гг. ХІХ ст. зрабіўся твор М. Нікі-фароўскага "Нарысы простанароднага жыццябыцця ў Віцебскай Бе-ларусі і апісанне прадметаў ужытку". Шэраг іншых прац навукоўцы асвятляў духоўнае жыццё беларусаў.

Нягледзячы на велізарныя дасягненні ў вывучэнні беларускага на­ро­да, у пэўных колах навуковай грамадскасці з’явілася думка аб ім як за­ход­нім адгалінаванні «рускага племені». З гэтай нагоды славуты эт­ног­раф, фалькларыст і археолаг, аўтар шматтомнага «Беларускага збор­ні­ка» і больш 200 прац Е. Раманаў патраціў шмат энергіі ў аба­ро­ну пункта гледжання аб беларусах як самабытным народзе.

Такім чынам, беларусазнаўства зрабілася са­мас­той­най галіной ве-даў, якія ўвабралі ў сябе дадзеныя аб гісторыі, ма­тэ­ры­я­ль­най і духоў-най культуры беларусаў і інш. Яно паслужыла фарміраванню адэкват-най грамадскай думкі аб беларусах, а таксама спрыялі фарміраванню іх нацыянальнай самасвядомасці.

5. Пачатак беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння звяз­ва­юць са збіраннем і вывучэннем вуснай народнай творчасці – аб­ра­да­вай паэзіі, эпічных твораў, прыслоўяў і інш. Яго пачынальнікамі бы­лі шляхцічы або інтэлігенты, прысвяціўшыя сваё жыц­цё служэнню Айчыне, пад якой разумелі РП. Пры гэ­тым ураджэнцы Беларусі хоць і знаходзіліся ў рэчышчы польскай ідэі, але шмат увагі надавалі сваёй «малой радзіме», яе гісторыі і культуры яе народа. Аб’ектам асабліва-га вывучэння гэтых людзей зрабілася на­род­ная творчасць і «простая» мова, якія сведчылі аб іс­на­ван­ні на Беларусі самабытнага народа. У лі-ку заснавальнікаў такой літаратуры быў Я. Чачот (1796–1847), які вы­даў шэсць зборнікаў "Вясковых песень з-над Нёмана і Дзвіны", у тым ліку адзін (апошні) на беларускай мове. Акрамя таго, Я. Чачот апуб­лі­ка­ваў два зборнікі з уласнымі вер­ша­мі. У 1846 г. выйшаў твор Я. Бар-шчэўскага (1794-1851) "Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастыч-ных апа­вя­дан­нях".

А. Рыпінскі (1811-1900) таксама вывучаў духоўную спад­чы­ну бе-ларусаў. У 1840 г. у Парыжы ім была выдадзена этнаграфічна-фа­ль­к­лор­ная праца "Беларусь", якой ён, акрамя іншага, даказваў, што «мо-ва беларуская не ёсць маскоўская».

У. Сыракомля (Людвік Кандратовіч) (1823-1862) як паэт, фа­ль­к­ла­рыст і краязнавец пісаў па-польску і па-беларуску. У 1856 г. ён пад­рых­та­ваў «Кароткае даследаванне мовы і характару паэзіі русінаў Мін­с­кай правінцыі». На яго думку, беларуская мова мела такія ж пра-вы на іс­на­ван­не ў літаратурным жыцці, як і любая іншая. У. Сыра-комля па­даў прыклад таго, напісаўшы вершы "Добрыя весці" (1848) і "Ужо птуш­кі пяюць усюды" (1861).

В. Дунін-Марцінкевіч (1807-1884) як пісьменнік, паэт, драматург у большай ступені, чым яго папярэднікі, выкарыстоўваў у сваёй твор­час­ці народную гаворку. Выдадзенае ў 1846 г. у Вільні лібрэта оперы "Сялянка» адбіла тыповую на той час карціну, калі паны гаварылі на по­ль­с­кай мове, а сяляне – на беларускай. Паэма "Гапон" (1855) – гэта ўжо першы цалкам беларускамоўны твор, але ў далейшых зборніках аўтара "Вечарніцы і Апантаны" (1855 г.), "Цікавішся? Прачытай!" (1856 г.), "Дудар беларускі, або ўсяго пат­ро­ху" (1857 г.) вершы, апа-вяданні і аповесці публікаваліся на абедзвюх мо­вах. Тым не менш бе-ларускамоўныя творы леглі ў падмурак на­цы­я­на­ль­най літаратуры. Ця-га аўтара да беларускага фальклору, жывой на­род­най мовы знайшла ўвасабленне ў перакладзе твора кла­сі­ка польскай паэзіі А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш». У многім намаганнямі В. Дуніна-Марцінкевіча народ-ная мова губляла зняважлівы статус му­жыц­кай і знаходзіла ўсё больш выразны ўжытак у літаратурным пра­цэ­се. Аб тым жа сведчаць паэмы «Энеіда на­вы­ва­рат» і «Тарас на Парнасе» (сярэдзіна ХІХ ст.), першая га­зе­та на беларускай мове «Мужыцкая праўда» (1862-1863), асобныя тво­ры К. Каліноўскага (1864).

Такім чынам, у першай палове XIX ст. намаганнямі мясцовай шля­хец­кай інтэлігенцыі быў закладзены падмурак беларускамоўнай лі­та­ра­ту­ры, але жорсткая палітыка царскіх улад на Беларусі, вык­лі­ка­ная паўстаннем 1863-1864 гг., акрамя іншага, істотна запаволіла яе раз­віц­цё. У канцы 1860-х нешматлікія яе здабыткі па­поў­ні­лі­ся паэмамі В. Дуніна-Марцінкевіча "Пінская шляхта" (1866) і "Залёты" (1870).

На рубяжы 1880-1890-х гг. на Беларусі з’явілася новая кагорта бе­ла­рус­кіх інтэлігентаў шляхецкага паходжання, якія літаратурнымі сродкамі паспрабавалі ўзняць годнасць роднай зямлі і яе народа пры тым, што сама беларуская мова афіцыйна не прызнавалася. Толькі на-пачатку 1890-х гг. у Кракаве пад псеўданімам Мацей Бу­ра­чок выйшаў у свет беларускамоўны твор «Дудка беларуская» (1891), а ў Познані пад псеўданімам Сымон Рэўка з-пад Барысава – «Смык беларускі» (1894), надрукаваныя лацініцай. Іх аўтарам быў Ф. Ба­гу­шэ­віч (1840-1900) – у поўным сэнсе першы беларускі паэт і пі­сь­мен­нік. Асноўным і пастаянным аб’ектам яго творчасці з’яўляўся бе­ла­рус­кі мужык. Па-фас яго вер­ша­ва­ных зборнікаў быў звернуты непасрэдна да самога се-ляніна, яго год­нас­ці і нацыянальнай свядомасці. Пры гэтым аўтар пе-раканаўча да­водзіў, што тая мова, на якой напісаны вершы і размаўляе бе­ла­рус­кі народ, такая ж «людская і панская» як і іншыя. Заклік Ф. Ба-гушэвіча да чытачоў шанаваць сваю мову, яго сло­вы аб гісторыі наро-да, спробы вызначэння тэрыторыю Бе­ла­ру­сі ў геаграфічнай прасторы і тлумачэння яе назвы ўялялі сабой аб­ры­сы нацыянальнай ідэі.

Паэт А. Гурыновіч (1869-1894) са сваім клопатам аб леп­шай буду-чыні народа быў паслядоўнікам Ф. Багушэвіча. За сваё зу­сім кароткае жыццё ён істотна паспрыяў станаўленню беларускай лі­та­ра­тур­най мо-вы. Акрамя публікацыі ўласных вершаў лірычнага і гра­мад­с­ка-палі-тычнага зместу, паэт пераклаў на беларускую мову тво­ры А. Пушкіна, М. Някрасава, А. Міцкевіча, А. Ажэшкі, I. Франко.

Істотны ўклад у развіццё літаратуры ўнеслі К. Кастравіцкі (Карусь Каганец), Ф. Тапчэўскі і першы беларускі байкапісец А. Абу­хо­віч. Я. Лучына (I. Неслухоўскі) (1851-1897) пісаў свае шматлікія тво­ры пра народ і для народа. Яго кнізе беларускіх вершаў «Вязанка» (1903), якая выйшла ў Пецярбургу, а таксама паэмам «Паляўнічыя ак­ва­рэ­ль­кі», «Гануся», «Андрэй», «Віялета» уласцівы тонкі лірызм, лю­боў да простага люду і Бацькаўшчыны.

Беларуская літаратура ХІХ ст. увабрала ў сябе ўсе тагачасныя ма-с­тац­кія стылі – рамантызм, сентыменталізм і рэалізм. Намаганнямі пле­я­ды мясцовых патрыётаў у іх літаратурных творах рабіўся акцэнт на асаблівасцях «малой радзімы». Беларуская мова стала на­бы­ваць са-мадастатковую каштоўнасць і гучаць у арыгінальных вер­шах. Дзяку-ючы намаганням В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Ба­гу­шэ­ві­ча, А. Гурыно-віча, Я. Лучыны і інш., у другой палове ХІХ ст. беларуская мова па-ступова паз­баў­ля­ла­ся непрывабнага статусу «мужыцкай», актыўна вы-карыстоўвалася ў нацыянальнай паэзіі, прозе і драматургіі і стала за-кладваць пад­му­рак утварэнню мовы літаратурнай. Пад уздзеяннем на-цыястваральных пра­цэ­саў, якія адбываліся ў 1870-1890-х гг., літарату-ра кансалідавала народ і фар­мі­ра­ва­ла яго нацыянальнуюсвядомасць.

6. З 1803 па 1832 гг. аддзяленне прыгожых мастацтваў факультэта лі­та­ра­ту­ры і мастацтва Віленскага ўніверсітэта заставалася адзіным цэн­т­рам падрыхтоўкі мастакоў, скульптараў і гравёраў на Беларусі. Вя­лі­кім аўтарытэтам у навучэнцаў карысталіся прафесары Ф. Смуг­ле­віч і Я. Рустэм. На змену класіцызму прыйшоў новы мас­тац­кі стыль – рамантызм. Да ліку лепшых прадстаўнікоў партрэтна­га жанру адно-сяць І. Аляшкевіча (1777-1830), аўтара партрэтаў А. Міц­ке­ві­ча, А. Чартарыйскага, Г. Ржавускага, Л. Сапегі, М. Радзівіла.

Адыход ад канонаў класіцызму быў уласцівы мастаку ві­лен­с­кай шко­лы В. Ваньковічу (1800-1842) – аўтару партрэтаў паэта А. Міцке-ві­ча і піяністкі М. Шыманоўскай; кар­цін «Напалеон каля вогнішча», «Дзева Марыя Вострабрамская» і інш. Адным з лепшых прад­с­таў­ні­коў партрэтнага жывапісу быў І. Хруцкі (1810-1885). За кар­ці­ну «Ста-рая, якая вяжа шкарпэткі», мастак атрымаў малы залаты ме­даль Ака­дэ­міі. У 1839 г. яму было пры­суд­жа­на зван­не акадэміка жывапісу.

Выдатна спалучаў элементы партрэтнага і батальнага жанраў, і ра­зам з імі – класічнага і рамантычнага стыляў мастак Я. Дамель (1780-1840). Яго карцінам "Смерць Глінскага ў няволі", "Вызваленне Кас­цюш­кі з цямніцы", "Адступленне французаў праз Вільню ў 1812 г." «Хрышчэнне сла­вян» уласціва гераізацыя падзей.

Гістарычны жанр распрацоўваў мастак, этнограф і кам­па­зі­тар Н. Орда (1807-1883). Але яшчэ большага поспеху ён дасягнуў у жанры пейзажу. Карціны «Лагойск», «Крыжоўка», «Руіны замка ў Лідзе», «Мір», «Нясвіж», «Белая Вежа», а таксама больш 500 ак­ва­рэ­ляў і ма-люнкаў з натуры прынеслі яму вялікую вядомасць.

Да майстроў пейзажнага жывапісу Беларусі належыць і В. Дма-хоўскі (1805-1862). Яго творы – "Радзіма", "Возера Сві­цязь", "Заход сонца", «Начлег» вылучаюцца сярод іншых сваімі ве­ліч­ны­мі і паэтыч-нымі кампазіцыямі, вытанчонасцю малюнка.

Майстрам бытавога жанру быў выпускнік Пецярбургскай акадэміі мас­тац­т­ваў Н. Селівановіч (1830-1918). Найбольш вядомыя яго тво­ры­ – псіхалагічны партрэт «Пастух», "Дзеці на двары", "У шко­лу", "Дзяў-чынка", Н. Селівановіч браў удзел у афармленні інтэр’ера Іса­кі­еў­с­ка­га сабора ў Пецярбургу. За мазаічную кампазіцыю "Тайная вя­чэ­ра" яму было прысвоена званне акадэміка.

Пэў­ны ўплыў на беларускіх майстроў жывапісу аказвалі рускія мас­та­кі, якія пэўны час пражывалі на Беларусі. Так, І. Я. Рэпін плённа пра­ца­ваў у сваім маёнтку Здраўнёва на Віцебшчыне. У 1899 г. яго тво-ры ў экспазіцыі іншых мастакоў-перасоўнікаў выстаўляліся ў Мінску.

У 1890-я гг. былі заснаваны мастацкія школы В. Мааса ў Мінску і Ю. Пэна ў Віцебску, у пачатку ХХ ст. – у Магілёве. У 1890-я гг. па­чаў­ся творчы шлях славутагага беларускага жывапісца В. Бя­лы­ніц­ка­га-Бірулі (1872-1957). Напісаная ім у 1892 г. карціна «З аколіц Пя­ці­гор­с­ка» была набыта Траццякоўскай галерэяй.

Далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі супала ў часе са зменамі ў архітэктурных стылях. Рысы пераходу ад барока да кла­сі­цыз­му спа-лучылі ў сабе палацы ў Ружанах, Шчорсах, Дзя­рэ­чы­не, сабор Св. Іосі фа ў Магілёве і інш. Палац-рэзідэнцыя графа М. Румянцава і сабор Пятра і Паўла ў Го­ме­лі, Прэабражэнская царква ў Чэрыкаве, касцёл у Шчучыне і інш. ужо не захоўвалі рэшткаў барока. Але класіцызм не зрабіўся пануючым стылем. З сярэдзіны XIX ст. яго паступова замя-няе рамантызм з уласцівай яму эклектыкай – спа­лу­чэн­нем розных стыляў. Ідучы насустрач пажаданням заможных за­каз­чы­каў, архітэк-тары спалучалі ў адным праекце элементы готыкі, рэ­не­сан­су, барока. Так, касцёл святой Варвары ў Віцебску вы­ка­на­ны з элементамі готыкі, царква на тэрыторыі Брэсцкай крэпасці ў ві­зан­тый­с­кім стылі і г. д..

Прыкметнай з’явай у архітэктуры Беларусі канца XIX – пачатку ХХ стст. стала распаўсюджанне новага мастацкага стылю – мадэрн з улас­ці­вым яму пераплеценнем ліній, асіметрыяй, багатым дэкорам. Ім аз­даб­ля­лі­ся чыгуначныя вакзалы, банкі, даходныя дамы і інш.

Хваля русіфікацыя на Беларусі, распачатая пасля падаўлення паў-стання К. Каліноўскага, паўплывала на пашырэнне колькасці права-слаўных храмаў («мураўёвак») у так званым псеўдарускім стылі.

У пачатку XIX ст. у маёнтках буйных магнатаў працягвалі дзей­ні­чаць прыватныя тэатры з прыгоннымі артыстамі. Неўзабаве сцэнічнае мас­тац­т­ва стала набываць камерцыйны характар. Але ў 1830-я гг. у гу­бер­н­с­кіх і буйных павятовых цэнтрах пачынаюць з'яўляюцца тэатры пры­ват­най антрэпрызы, якія ладзілі гастрольныя выступленні ў на­ва­ко­ль­ных гарадах, мястэчках. Вялікую папулярнасць мелі ў той час тэ­ат­ра­ль­ная трупа Мараўскага з Вільні, Саламеі Дзешнер з Гродна, Ка­жын­с­ка­га з Мінска. У іх рэпертуары былі п’есы заходнееўрапейскіх і рус­кіх аўтараў. У адпаведнасці з тэатральнай рэформай у 1846-1847 гг. дзейнасць ван­д­роў­ных труп забаранялася, а ў губернскіх гарадах засноўваліся пас­та­ян­ныя тэатры на чале з адмысловымі дырэкцыямі.

Пачатак беларускага нацыянальнага тэатра быў пакладзены чле­на­мі музычна-драматычнага гуртка на чале з В. Дуніным-Мар­цін­ке­ві­чам, якія 23 верасня 1841г. арганізавалі паказ камічнай оперы «Рэ-круц­кі яўрэйскі набор». Музыку для яе напісалі С. Манюшка і К. Кжы­жа­ноў­с­кі, а лібрэта – В. Дунін-Марцінкевіч. 9 лютага 1852 г. у га­рад­с­кім тэатры мінскія аматары паставілі наступную камічную оперу «Ідылія» («Сялянка»). У далейшым гурткоўцы ставілі яе ў Бабруйску, Няс­ві­жы, Слуцку.

Разам з нацыянальным тэатрам узнікла і пачало развівацца на­цы­я­на­ль­нае музычнае мастацтва. Яго заснавальнікам з’яўляўся славуты кам­па­зі­тар, аўтар музыкі «Сялянкі» С. Манюшка (1819-1872). Цэн­т­ра­мі музычнага жыцця Беларусі з’яўляліся Мінск, Віцебск, Гродна, Ма­гі­лёў, Бабруйск, Пінск. У рэпертуары прафесійных труп і музыкантаў-ама­та­раў былі творы заходнееўрапейскіх, рускіх і беларускіх кам­па­зі­та­раў. На Беларусі добра ведалі музычныя творы заходнееўрапейскіх кам­па­зі­та­раў. Сярод мясцовых аўтараў асобай папулярнасцю ка­рыс­таў­ся Міхал Клеафас Агінскі, які сачыніў больш 60 музычных твораў, у тым ліку паланэз «Развітанне з Радзімай». Неўміручую славу па­кі­ну­лі пасля сябе кампазітары С. Манюшка і Ф. Міладоўскі, збіральнік бе­ла­рус­ка­га фальклору і кіраўнік імператарскіх тэатраў В. Казлоўскі.

Барацьба царскіх улад, распачатая пасля падаўлення паўстання 1863-1864 г. і скіраваная супраць польскага ўплыву на Беларусі, зак­ра­ну­ла і тэатральнае мастацтва. У выніку, усе польскамоўныя сцэ­ніч­ныя пастаноўкі былі забаронены. Малады беларускі тэатр таксама пе­ры­пы­ніў сваё існаванне.

Выразнай рысай тэатральнага мастацтва на Беларусі ў 1860-1890-я гг. стала развіццё аматарскіх гурткоў у Горках, Рагачове, Навагруд-ку, Пін­с­ку, Барысаве, Слуцку, Клімавічах Брэсце, Полацку, Слоніме, Лідзе, Бабруйску, Вілейцы, Ашмянах. 5 чэр­ве­ня 1890 г. у Мінску быў узведзены будынак пастаяннага тэатра. У яго рэпертуары пераважалі п’есы ў жан­ры крытычнага рэалізму, напісаныя М. Гогалем, А. Суха-во-Ка­бы­лі­ным, А. Астроўскім і інш.

З цягам часу дасягненні беларусазнаўства, акрамя іншага, выйшлі за межы іх навуковага выкарыстання і зрабіліся здабыткам творчай му­зыч­най інтэлігенцыі. Дзякуючы ёй, беларускія песні ўздымаліся да вяр­шынь духоўнай культуры. Яны ўключаліся ў рэпертуар пра­фе­сій­ных артыстаў і дэманстраваліся ў канцэртных залах Расіі і замежжа. Бе­ла­рус­кія песенныя матывы гучалі ў творах рускіх кампазітараў М. Рым­с­ка­га-Корсакава, М. Мусаргскага, А. Глазунова. Паказчыкам уз-дыму музычнага мастацтва на Беларусі варта наз­ваць з’яўленне мяс-цовых прафесійных музыкантаў-кампазітараў – Ф. Мі­ла­доў­с­ка­га, М. Ельскага, І. Глінскага, М. Чуркіна і В. Залатарова.

Станоўчае ўздзеянне на развіццё духоўнай культуры аказвалі аб­’­яд­нан­ні аматараў музыкі і прыгожых мастацтваў. Іх намаганнямі ад-бывалася прапаганда лепшых узораў культуры, выяўленне мясцовых талентаў, укараненне ў грамадства высокіх мастацкіх густаў.

Наогул, другая палова XIX ст. была важным перыядам у развіцці бе­ла­рус­ка­й вакальнай і музычнай культуры. Праўда, па пры­чы­не ма-лой колькасці беларускай інтэлігенцыі, доля ў ім улас­на беларускага нацыянальнага мастацтва была яшчэ невялікай. Разам з тым, той факт, што беларуская песня трапіла ў сферу высокага мас­тац­т­ва сведчыў аб паскарэнні працэсу кансалідацыі бе­ла­рус­кай нацыі.

Такім чынам, палітыка расійскага самадзяржаўя ў галіне культу-ры на беларускіх землях характарызавалася імкненне абмежаваць уз­дзе­ян­не польскамоўнай асветы і каталіцкай веры на хрысціянскае на­се­ль­ніц­т­ва. Па прычыне забароны беларускага друку да 1889 г. на Бе-ларусі не выйшла ніводнага мастацкага твора на мове падаўляючай бо­ль­шас­ці яе насельніцтва. У той самы час царызм усебакова спрыяў па­шы­рэн­ню і ўкараненню рускай асветы, праваслаўя, дзяржаўнай ідэ-алогіі, ін­шых маральных каштоўнасцяў. Важнейшай з’явай у культур-ным жыц­ці Беларусі ў ХІХ ст. стала фарміраванне беларускай літара-туры і бе­ла­рус­кай літаратурнай мовы, што абумовіла паступовую кан­са­лі­да­цыю духоўных сіл народа і фарміраванне беларускай нацыі.

7. Эканамічны ўздым Расійскай імперыі, які назіраўся ў пачатку ХХ ст., стварыў магчымасць для вырашэння шэрагу ўрадавых са­цы­я­ль­ных праграм, у тым ліку ў галіне народнай адукацыі. У выніку на Беларусі да 1914 г. колькасць пачатковых школ узрасла больш, чым у 3, 5 – з 1 314 да 4 784, а навучэнцаў – у 3 (з 106 196 да 304 745 чал.). Беларускія дзеячы няспынна выступалі за адкрыццё на­цы­я­на­ль­ных школ. У 1905 г. у Пецярбургу з выдавецтва «Загляне сонца і ў на­ша ваконца» выйшлі першыя буквары для беларускіх дзя­цей на лацінцы (укладальнік В. Іваноўскі) і кірыліцы (К. Каганец). А. Паш­ке­віч (Цёт-ка) выдала кнігі – «Гасцінец для малых дзяцей», «Беларускі леман-тар", "Першае чытанне для дзетак беларусаў". Тым не менш ні ўрада-вая палітыка, ні пануючая грамадская думка аб бе­ла­ру­сах не пакідала спадзяванняў на ўтварэнне бе­ла­рус­кай школы.

Да 1914 г. на Беларусі працавала звыш 120 гімназій, камерцый-ных і рэальных вучылішч з 31 тыс. навучэнцаў. Для патрэб ніжэйшай пачатковай шко­лы былі адкрыты новыя настаўніцкія семінарыі – дзве муж­чын­с­кія – Рагачоўская і Гомельская, а таксама тры жаночыя – Ар-шанская, Ба­ры­саў­с­кая і Бабруйская. Пэўную колькасць настаўнікаў выпускалі пра­вас­лаў­ныя семінарыі Віцебска, Магілёва, Мінска. Для на­ву­ча­ль­ных устаноў больш высокага ўзроўню прызначаліся ад­к­ры­тыя ў тых жа гарадах настаўніцкія інстытуты. У 1911 г. у Віцебску па-чало дзей­насць аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута, якое давала студэнтам няпоўную вышэйшую адукацыю.

Навуковыя ўстановы Беларусі былі прадстаўлены Бе­ня­кон­с­кай сельскагаспадарчай (Віленская губ.) і Балотнай станцыямі ў Мін­с­ку. У Віцебску і Сма­лен­с­ку працавалі архіўныя камісіі, у Вільні – Паўноч- на-Заходні ад­дзел Рускага геаграфічнага таварыства, у Магілёве – Та-варыства вы­ву­чэн­ня Беларускага краю. У губернскіх гарадах былі ад-крыты кра­яз­наў­чыя музеі. У 1912 г. узнікла Мінскае таварыства ама-тараў пры­ро­даз­наў­с­т­ва, этнаграфіі і археалогіі. У 1912 г. Е. Раманаў за­вяр­шыў 9-томнае выданне "Беларускага зборніка" – свайго кшталту эн­цык­ла­пе­дыі жыцця і побыту беларускага сялянства. Фундаменталь-нае вы­дан­не Я. Карскага «Беларусы» (тры тамы ў сямі частках) пера-канаўча сведчыла аб этнічнай са­ма­быт­насці народа. Нарэшце важней-шым дасягненнем навукі стала выданне В. Лас­тоў­с­кім у 1910 г. «Ка-роткай гісторыі Беларусі» – першага твора аб бе­ла­рус­кай мінуўшчыне.

Дэмакратычныя заваёвы рэвалюцыі 1905 г. далі магчымасць бе­ла­рус­кім дзеячам распачаць барацьбу за нацыянальна-культурнае ад­рад­жэн­не беларускага народа, яго афіцыйнае і грамадскае прызнанне, са­цы­я­ль­нае і палітычнае вызваленне. Цэнтрам яе зрабілася група інтэлі-гентаў, згуртаваная вакол газеты «Наша Ніва». На ўсім працягу свайго існавання з 1906 па 1915 гг. важнейшая ўвага надавалася абароне пра-ва бе­ла­рус­ка­га народа на выкарыстанне і развіццё сваёй мовы і нацыя-нальнай ку­ль­ту­ры. Змястоўныя тэарэтычныя доказы беларускай сама-бытнасці, пра­па­ган­да гістарычных звестак і дасягненняў беларуса-знаўства, ма­са­вая падтрымка суайчыннікаў з усіх куткоў Расійскай ім-перыі, далёкага і блізкага замежжа, усё гэта і іншае выклікала шалё-ную нянавісць рус­кіх і польскіх шавіністаў, а таксама мясцовых бе-ларусаў, апантаных за­ход­не­ру­сіз­мам або польскай ідэяй.

Выступленні «нашаніўцаў» падтрымалі тыя, хто падзяляў яе пог-ля­ды на мову як вышэйшую нацыянальную каштоўнасць. У выніку ста­рон­кі газеты сталі запаўняцца не толькі карэспандэнцыяй з месцаў, а натхнёнымі вершамі і апавяданнямі. Так, з 1906 па 1909 гг. "Наша ні­ва" надрукавала творы 61 паэта і 36 празаікаў. З 1910 г. сталі выда-вацца "Беларускі каляндар", з вясны 1912 г. – се­ль­с­ка­гас­па­дар­чы часо-піс «Саха» (рэдактар А. Уласаў), са снежня 1913 – штомесячнік для моладзі «Лучынка» (рэдактар А. Пашкевіч)

За амаль 9-гадовы час існавання «Наша Ніва» здзейсніла ве­лі­зар­ную культурна-асветніцкую, ідэйную і кансалідуючую пра­цу. Змагаю-чыся за пашырэнне сферы выкарыстання беларускай мо­вы, газета значна ўзняла яе статус як мовы новай беларускай лі­та­ра­ту­ры. На яе старонках раскрылі свой талент Я. Купала, Я. Колас, Цёт­ка, М. Гарэц-кі, М. Багдановіч і інш. Менавіта ў надрукаваных тут у 1907 г. радках Я. Купалы ў па­э­тыч­най форме прагучала нацыянальная ідэя.

Газета з’яўлялася адзіным цэнтрам прапаганды беларускай ку­ль­ту­ры, фарміравання сістэмы духоўных каштоўнасцяў беларусаў, агі­та­цыі за стварэнне беларускай школы мастацтваў. Змешчаныя ў «Нашай Ні­ве» матэрыялы па гісторыі Беларусі спрыялі абуджэнню гіс­та­рыч­ный памяці беларусаў і ўмацаванню нацыянальнай свядомасці, нат­х­ня­лі да збірання і ўмацавання традыцый і звычаяў. У практычным сэн-се «Наша Ніва» у многім паспрыяла заснаванню нацыянальнага пра-фесійнага тэатра, школы беларускай музыкі, танца.

Пачатак ХХ стагоддзя – час канчатковага фарміравання бе­ла­рус­кай літаратурнай мовы. Беларускія літаратары абапіралася на здабыткі сва­іх папярэднікаў – В. Дуніна-Марцінкевіча, К. Каліноўскага, Ф. Ба­гу­шэ­ві­ча, Я. Лучыны, А. Гурыновіча і інш. Развіццю беларускай літа-ратуры істотна паспрыяла скасаванне аб­ме­жа­ван­няў на друк іншамоў-ных твораў, заснаванне беларускіх вы­да­вец­т­ваў, накшталт «Загляне сонца і ў наша ваконца», а таксама агу­ль­на­ра­сій­с­кі рэвалюцыйны рух. У ліку першых свае зборнікі вершаў "Скрыпка беларуская" і "Хрэст на свабоду" выдала А. Пашкевіч.

У маі 1905 г. вершам «Мужык» абвясціў аб сабе адзін з зас­на­ва­ль­ні­каў беларускай літаратуры Я. Купала (І. Д. Луцэвіч) (1882-1942). У 1908 г. ён выдаў свой першы зборнік вершаў «Жалейка», а ў 1913 г. са­мы значны паэтычны зборнік – «Шляхам жыцця». Яго паэмы «Кур-ган», «Бандароўна» ляглі ў падмурак нацыянальнага эпа­су, а п’есы «Паўлінка» і "Раскіданае гняздо" значна ўзбагацілі бе­ла­рус­кую драма-тургію. Дзякуючы намаганням Я. Купалы, новая бе­ла­рус­кая літарату-ра набыла выразна народны характар і выступіла ма­гут­ным сродкам нацыянальна-культурнага адраджэння.

Разам з Я. Купалам заснавальнікам новай беларускай літаратуры па праву лі­чыц­ца Я. Колас (К. М. Міцкевіч) (1882-1856) У 1906 г. ён над­ру­ка­ва­ў першы верш «Наш родны край», у 1910 г. – першы вер­ша­ва­ны зборнік «Песні жальбы», у 1912 і 1914 гг. – зборнікі прозы «Апавяданні» і «Родныя з’явы». М. Багдановіч (1891-1917) паспеў вы-даць толькі адзін зборнік вер­шаў «Вянок» (1914), але па іх лірычнасці, вобразнасці, пат­ры­я­тыч­нас­ці яны не маюць сабе роўных.

У ліку паэтаў і празаікаў новага стагоддзя былі К. Буйло, 3. Бя­ду­ля, Ц. Гартны, А. Гарун, М. Гарэцкі, Я. Журба, К. Каганец, С. Па­лу­ян, Ядвігін Ш. Сваёй творчасцю яны імкнуліся абудзіць нацыянальную свядомасць і сацыяльную годнасць беларусаў, скі­ра­ваць іх у рэчышча барацьбы за лепшую долю. Лейтматывам тво­раў гучыць заклік любіць свабоду, родны край і мову. Сялянам пас­та­ян­на даводзілася, што яны – беларусы, іх Бацькаўшчына – Беларусь са сла­ву­тым мінулым, а іх мова не толькі «мужыцкая», а калісьці была дзяр­жаў­най. Яе літаратур-ныя ўзоры сталі перакладацца на іншыя мовы і ўзбагачалі агульнача-лавечую культуру.

Тэатральнае мастацтва Беларусі вырастала з народнай творчасці. На пачатку XX ст. у Мінску, Гродне, Полацку, Слуцку, Дзісне, Давід-Га­рад­ку, Радашковічах, Карэлічах і інш. дзейнічалі аматарскія тэатры. У многіх населеных пунктах інтэлігенцыя ладзіла «беларускія ве­ча­ры­ны», на якіх выконваліся народныя песні і танцы, дэкламаваліся вер­шы Ф. Багушэвіча, Я. Купалы, Я. Коласа, ставіліся невялічкія п'есы. Ад­ным з ініцыятараў «беларускіх вечарынак» быў І. Буйніцкі (1861-1917). У 1907 г. на свае сродкі ён арганізаваў у Па­ле­ві­чах (Дзісенскі пав.) аматарскі тэатр пад назвай «Першая бе­ла­рус­кая трупа Ігнація Буйніцкага». У 1910 г. яна ўжо складалася з хору, тан­ца­ва­ль­на­га ка-лектыву і драматычнай групы і пачала выступаць на пра­фе­сій­най ас-нове, гастралюючы па Беларусі і іншых рэгіёнах ім­пе­рыі. У рэперту-ары артыстаў былі беларускія песні, танцы, п’есы рус­кіх, польскіх, украінскіх, беларускіх аўтараў. Іх прафесійная пас­та­ноў­ка і выканан-не, акрамя эстэтычнага задавальнення, выклікала ў гле­да­чоў Пецяр-бурга, Варшавы і іншых гарадоў цікавасць да беларускіх вы­ка­наў­цаў і іх нацыянальнай культуры.

Свой уклад у заснаванне прафесійнага тэатра ўнёс А. Бурбіс (1885-1922), які арганізаваў у 1910 г. у Вільні музычна-дра­ма­тыч­ны гурток. Рэпертуар складаўся з драматычных твораў рускіх, ук­ра­ін­с­кіх і беларускіх аўтараў з фальклорна-этнаграфічнымі эле­мен­та­мі. На Купалле гурток ладзіў нацыянальныя тэатралізаваныя прад­с­таў­лен­ні. У 1912 г. артысты ўпершыню паставілі п’есу Я. Купалы «Паўлінка».

Выступленні аматарскіх тэатральных гурткоў, «беларускіх ве­ча­рын» стымулявала збор і мастацкую апрацоўку народных песень. Па іх матывах у 1910 г. кампазітар і дырыжор Л. Рагоўскі напісаў «Бела-рускую сюіту для сімфанічнага аркестра». У тым самым годзе ён пак­лаў на музыку верш Я. Купалы «А хто там ідзе?», а «Наша ніва» на-друкавала яго разам з нотамі як гімн беларускага на­ро­да. Цікавасць да беларускага песеннага мастацтва адбілася ў ства­рэн­ні харавых калек-тываў у многіх гарадах і мястэчках. Адзін з такіх быў ар­га­ні­за­ва­ны ў 1914 г. у Мінску настаўнікам спеваў В. Тэраўскім (1871-1938).

Напачатку ХХ ст. у беларускім жывапісе працягваюць сваю твор­часць прадстаўнікі партрэтна-бытавога жанру Ю. Пэн і Я. Кругер, пей­заж­на­га жанру В. Бялыніцкі-Біруля і Ф. Рушчыц, Г. Вейсенгоф, К. Стаб­роў­с­кі і інш. Рэдкія мастакі так акцэнтавалі ўва­гу на беларускіх матывах, як гэта рабіў К. Каганец, пакінуўшы рэалістычныя тыпажы беларусаў і маляўнічыя ві­ды роднай прыроды.

Творчасць Я. Драздовіча (1888–1954) як графіка і жывапісца заха-вала імкненне беларускай інтэлігенцыі ўзняць на п’едэстал свае на-цыянальныя каштоўнасці. Аб гэтым сведчаць жывапісныя замалёўкі старажытных замкаў, пар­т­рэт Ф. Скарыны, а таксама афармленне кнігі К. Буйло «Курганная кветка».

Такім чынам, пачатак ХХ стагоддзя ў жыцці беларускага народа азнаменаваўся фарміраваннем літаратурнай мовы і далейшым развіц-цём літаратуры, што абумовіла пачатак яго адраджэння – якасна но-вага ўзроўню духоўнага і грамадска-палітычнага жыцця. Вялікі тэарэ-тычны і практычны ўклад у адраджэнскі працэс быў унесены навуко-вымі працамі Е. Раманава, Я. Карскага, В. Ластоўскага і інш. Дзякую-чы новай плеядзе інтэлігентаў, згуртаваных вакол «Нашай Нівы», пра-ва беларускага народа «людзьмі звацца» было абгрунтавана ідэйна і завацавана ў грамадскай думцы. Ва ўмовах фарміравання беларускай нацыі здабыткі літаратараў, навукоўцаў, «нашаніўцаў», энтузіястаў аматарскіх гур­т­коў, кампазітараў, мастакоў і г.д. з’яўляліся каталіза-тарам гэтага працэсу, значным сродкам абуд­жэн­ня нацыянальнай свядомасці народа і яго ўздыму на барацьбу за са­цы­я­ль­ную свабоду і палітычную самастойнасць.