Пытанні 3 страница

У першай палове 1920-х гадоў у БССР працягвала сваю дзей-насць Яў­рэй­с­кая камуністычная партыя (Паалей Цыён). У снежні 1922 г. яе кі­раў­ніц­т­ва заявіла пра адмову ад сіянісцкай ідэалогіі і разрыў з Сусветным яў­рэй­с­кім камуністычным саюзам. У ёй адбыўся раскол: левая частка пар­тыі ўвайшла ў РКП(б), а правая стварыла лаяльную КП(б)Б Яў­рэй­с­кую рабочую камуністычную партыю.

18 жніўня 1925 г. намеснік Паўнамоцнага прадстаўніка АДПУ па Заходнім краі І. Апанскі ў дакладзе «Палітычнае становішча ў Бела-русі» заявіў, што ў рэспубліцы не адчувалася контррэвалюцыйнай дзейнасці іншых партый, за выключэннем сіяністаў

Пасля прыняцця ў КП(б)Б часткі былых бундаўцаў, па­а­лей­цы­я­ніс­таў, беларускіх эсэраў колькасць выхадцаў з іншых партый у ёй па­вя­лі­чы­ла­ся і склала ў 1925 г. 13, 5%. У ліку важнейшых ставіліся за­да­чы ідэйнага выхавання шэраговых партыйцаў, па паходжанні яўрэяў.

У БССР завяршылася ўсталяванне ад­на­пар­тый­най сістэмы ў сярэдзіне 1920-х гг. Яўрэйская рабочая камуністычная партыя як аў­та­ном­ная частка КП(б)Б перастала існаваць у 1927 г. З цягам часу ста-рыя партыйцы з дарэвалюцыйным стажам сталі губ­ляц­ца сярод новых членаў, колькасць якіх рэзка ўзрасла. Да 1927 г. пасля Ленінскага і Кастрычніцкага прызываў яна робіцца масавай партыяй, у якой да 1927 г. налічвалася 1 200 тыс. чал..

Такім чынам, УКП(б)-КП(б)Б не толькі ўяўляла сабою адзіную ў кра­і­не партыю, але і ўвасабляла ў ёй аднапартыйную сістэму. Пасля та­го, як у Канстытуцыях СССР (1936) і БССР (1937) з’явілася па­ла­жэн­не аб кіруючай ролі ЎКП(б) у савецкім грамадстве, аўтарытэт пар­тыі ўзрос яшчэ больш. Усе дзяржаўныя органы павінны былі вы­кон­ваць дырэктывы і пастановы партыйных з'ездаў, канферэнцый і іх вы­ка­наў­чых органаў.

2. Перамога Кастрычніцкай рэвалюцыі абумовіла складванне ў Ра­сій­с­кай рэспубліцы новай палітычнай сістэмы. Яе канстытуцыйнае афармленне адбылося ў студзені 1918 г. Да ўсталявання аднапартый-най сістэмы кіруючая роля бальшавікоў у ажыццяўленні дыктатуры пралетарыяту не падкрэслівалася. Гэтая ж уласцівасць характэрна і Канстытуцыі БССР, прынятай 3 лютага 1919 г.

У пачатку 1920-х у савецкіх рэспубліках усталявалася палітыч-ная сістэма, якая спалучала дэ­мак­ра­тыч­ныя і таталітарныя рысы. Да першых варта аднесці існаванне пра­воў і свабод, у тым ліку апазіцый-ных партый, да другіх – дык­та­ту­ру пралетарыята і выкарыстанне ёю гвалтоўных форм барацьбы суп­раць ідэйных праціўнікаў. Так, 6 чэр-веня 1922 г. выйшаў дэкрэт СНК РСФСР аб стварэнні органа цэнзуры – Га­лоў­на­га ўпраўлення па справах літаратуры і выдавецтваў – (Га-лоўліт). Яго мясцовыя органы знаходзіліся пры вы­кан­ка­мах Саветаў, але фактычна падпарадкоўваліся вышэйшым пар­тый­ным органам. Нягледзячы на тое, што ўлада перадавалася ў рукі шматпартыйных Саветаў, вызначальная роля ў іх таксама належала бальшавікам. У сістэме грамадскіх аб’яднанняў пераважалі бальшавізаваныя мала-дзёжныя і прафсаюзныя арганізацыі.

Утварэнне новай формы дзяржаўнага ўладкавання СССР, а разам з ёй – новай палітычнай сістэмы, было аформлена 31 студзеня 1924 г. ІІ з’ез­дам Саветаў СССР у прынятай ім Канстытуцыі, дзе, у пры­ват­нас­ці, былі зафіксаваны правы саюзных рэспублік, замацаваны ха­рак­та­рыс­ты­кі грамадскага ўладкавання, правы і абавязкі грамадзян, вы­бар­чае права, органы ўлады і кіравання. Нягледзячы на выразны кла-сава-пар­тый­ны характар Асноўнага закона, у цэлым ён быў з’арыен-таваны на кансалідацыю грамадства.

З-за працэдуры ўзбуйнення тэрыторыі БССР (1924, 1926) працэс прыняцця яе Канстытуцыі VIII Усебеларускім з'ездам Саветаў адбыў-ся толькі 11 красавіка 1927 г. Яна абвяшчала «дыктатуру пра­ле­та­ры­я­ту ў мэтах падаўлення буржуазіі, знішчэння эксплуатацыі ча­ла­ве­ка ча-лавекам і здзяйснення камунізма» і пераход улады да саветаў рабо-чых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Беларуская Канстыту-цыя амаль цалкам дубліравала змест Асноўнага Закону СССР, і невы-падкова, бо ўсе важнейшыя пы­тан­ні дзяржаўнага жыцця рэспублікі вырашаліся ў вышэйшых ор­га­нах улады Саюза ССР.

Канстытуцыя БССР 1927 г. яшчэ не пра­дуг­лед­ж­ва­ла надання Ка-муністычнай партыі вызначальных функцый па кіраванні грамадст-вам, але ў рэальным жыцці такія тэндэнцыі ўжо выз­на­чы­лі­ся. Так, шматступенная сістэма выбараў пры адкрытым галасаванні дазваляла партыйнаму кіраўніцтву ініцыіраваць і кантраляваць вылучэнне кан-дыдатаў у дэ­пу­та­ты.

Грунтоўныя перамены, якія адбываліся ў эканоміцы і грамадска-па­лі­тыч­ным жыцці СССР у канцы 1920-пачатку 1930-х гг. за­пат­ра­ба­ва­лі іх заканадаўчага афармлення. У канцы лістапада 1936 г. на VIII Надз­вы­чай­ным з'ездзе Саветаў СССР зачытаны Генеральным сак­ра­та­ром ЦК УКП(б) І. Сталіным праект Канстытуцыі нават без аб­мер­ка­ван­ня быў аднагалосна прыняты. У пачатку наступнага года адбыло-ся прыняцце рэспубліканскіх, у тым ліку беларускай (19 лютага 1937) Канстытуцый. У ліку прынцыповых навацый Сталінскай Канстыту-цыі былі кан­с­та­та­цыя поўнай перамогі ў краіне сацыялістычнага ладу і палажэнне аб партыі як «кіруючым ядры ўсіх ар­га­ні­за­цый працоў-ных, як грамадскіх, так і дзяржаўных». Вышэйшыя ўладныя функцыі замацоўваліся за Прэзідыумам Вяр­хоў­на­га Савета СССР у той час, як неканстытуцыйнай, але афі­цый­най вярхоўнай уладай у краіне з’яўля-ліся вышэйшыя органы пар­тый­на­га апарату – Палітбюро, Аргбюро, Сакратарыят ЦК УКП(б).

Канстытуцыя дэкларавала істотныя перамены ў выбарчай сістэ-ме, на­даў­шы выбарчыя правы ўсім грамадзянам (акрамя прызнаных недзе­яз­до­ль­ны­мі) пры тайным галасаванні. Але па-ранейшаму выбары зас­та­ва­лі­ся безальтэрнатыўнымі і права вылучаць кандыдатаў у дэ­пу­та­ты фактычна замацоўвалася толькі за партыйнымі арганізацыямі.

Канстытуцыя ўтрымлівала прыкметы падзелу ўлады на закана-даўчую (Вярхоўны Савет), выканаўчую (Савет Народных Ка­мі­са­раў) i судовую (Вярхоўны суд). Але рэальнага падзелу ўлады не іс­на­ва­ла. На справе рашэнні партыйных органаў фактычна ставіліся вы­шэй ра-шэнняў заканадаўчых органаў, што стварала адну з га­лоў­ных супярэч-насцей савецкай палітычнай сістэмы. Па Канстытуцыі вышэйшыя ўладныя функцыі замацоўваліся за Прэ­зі­ды­у­мам Вярхоўнага Савета СССР (старшыня М. Калінін), а фак­тыч­на іх здзяйсняла Палітбюро ЦК УКП(б) на чале з Генеральным сак­ра­та­ром І. Сталіным.

Умацаванне асабістай улады І. Сталіна і пераход да дырэктыўных ме­та­даў кіравання эканомікай з’явіліся вызначальнымі фактарамі пе­рат­ва­рэн­ня прынцыпу дэмакратычнага цэнтралізму ў рэжым аў­та­ры­та­рыз­му з яго безумоўным падпарадкаваннем мясцовых структур цэн­т­ра­ль­ным органам як унутры кіруючай партыі, так і паміж імі – з ад­на­го боку, і шэраговымі партыйцамі – з другой.

У партыйнай структуры дамінаваў партыйны апарат – Палітбюро, якое праз ЦК саюзных і аў­та­ном­ных рэспублік, абкамы, райкамы пе-радавалі ні­жэй­шым інстанцыям рознага кшталту дырэктывы для безу-моўнага вы­ка­нан­ня. Ніжэйшыя інстанцыі пераймалі такі ж стыль пра-цы і да­водзі­лі свае распараджэнні да нізавых партыйных ячэяк.

Партыйнае кіраўніцтва паступова зрошчвалася з дзяржаўнымі струк­турамі, падпарадкоўваючы іх сваёй волі, і ўжо на пачатку 1930-х гг. гэты працэс фактычна завяршыўся. Пасля 1936 г. партыя складала кан­с­ты­ту­цый­на замацаваны каркас, аснову піраміды цэн­т­ра­лі­за­ва­най дзяржаўнай улады. Прынятыя ёю пастановы былі абавязковымі на­ват для вышэйшых дзяржаўных органаў улады. Так, 3 лютага 1941 г. ЦК УКП(б) прыняў пастанову аб падзеле НКУС СССР на два наркаматы. У той самы дзень у адпаведнасці з Указам Прэзідыума Вярхоўнага Са-вета СССР ён быў падзелены на НКУС СССР і Народны каміссарыят дзяржаўнай бяспекі СССР. Узнік спіс пасад савецкіх, гаспадарчых, ад-міністрацыйных ор­га­наў, устаноў культуры, навукі, адукацыі, вайско-вых работнікаў («наменклатура»), якія падлягалі зацвярджэнню толькі на вышэйшых прыс­туп­ках партыйнай улады.

Умацаванне ролі партыі выявілася і ў падпарадкаванні прад­с­таў­ні­чых органаў улады – Саветаў, якія толькі стваралі бачнасць дык­та-ту­ры пралетарыяту. Партыйны нагляд за Саветамі выяўляўся ў кадра-вай ратацыі дэ­пу­та­таў, абранні ў іх склад найбольш адданых сістэме і ідэйна за­гар­та­ва­ных асоб, пазбаўленні ад «сацыяльна чужых». Канды-даты ў дэпутаты зац­вяр­д­жа­лі­ся ў партыйных камітэтах і ішлі на вы-бары як прад­с­таў­ні­кі «блоку камуністаў і беспартыйных».

Прафесійныя саюзы таксама страцілі самастойнасць і зрабілася прыдаткам дзяр­жаў­на­га апарату. Прафсаюзныя камітэты прызначалі-ся партыйнымі органамі, зна­ходзі­лі­ся пад іх пільным наглядам і пра-водзілі іх па­лі­ты­ку. Кожны рабочы быў абавязаны ўступіць у пра­фе­сій­ную арганізацыю. Так, рэспубліканская арганізацыя з 1922 па 1940 г. вырасла з 48 тыс. да 650 тыс. чалавек. Ва ўмовах сталінскага дыкта-ту магчымасці беларускіх праф­са­ю­заў па выкананні галоўнай задачы – абароне правоў сваіх членаў – былі іс­тот­на абмежаваны. Так, права рабочых на забастоўку было выдалена са статутаў. Затое прафсаюзы часта выконвалі не ўласцівыя ім функцыі па арганізацыі сацыялі-стычнага спаборніцтва ці прапагандысцкай работы сярод працоўных.

Камсамольцы бралі актыўны ўдзел ва ўсіх партыйных і дзяр­жаў­ных кампаніях: шэфствавалі над новабудоўлямі, змагаліся з не­пі­сь­мен­нас­цю і рэлігіяй, дапамагалі партыі ў правядзенні суцэльнай ка­лек­ты­ві­за­цыі, стварэнні МТС, займаліся ваенна-патрыятычным вы­ха­ван­нем дзяцей і моладзі. Колькасць камсамольцаў імкліва расла: у 1922 іх налічвалася 2 600 чал., а ў 1940 – ужо больш за 247 000. Па прык­ла­ду партыйных структур, ЛКСМБ быў строга іерархічнай ар­га­ні­за­цы­яй, які пераняў у КП(б)Б яе формы і метады працы.

Такім чынам, у дру­гой палове 1930-х гг. у СССР канчаткова сфар-міравалася сво­е­а­саб­лі­вая палітычная сістэма кіравання савецкім гра-мадствам, зас­на­ва­ная на ўладзе Камуністычнай партыі і замацаваная ў Канстытуцыях СССР і са­юз­ных рэспублік. Поўнаўладдзе ЎКП(б) вы-значыла дзейнасць усей палітычнай сіс­тэ­мы – дзяржаўных органаў, грамадскіх арганізацый, ідэалогіі, срод­каў масавай інфармацыі, права і маралі. Адбылася фактычная падмена партыйнымі камітэтамі дзяр-жаўнах структур. Усе галіны ўлады апынуліся сканцэнтраванымі ў ру-ках дзяржаўна-партыйнага апарата.

3. У 1922-1924 гг. з па­гар­шэн­нем здароўя Ў. Леніна асноўную ро-лю ў партыі і дзяржаве стала адыгрываць Па­літ­бю­ро ЦК РКП(б) у складзе Л. Троцкага, Р. Зіноўева, Л. Ка­ме­не­ва, А. Рыкава, М. Томска-га, а таксама І. Сталіна. Абраны Генеральным сакратаром І. Сталін яшчэ пры жыцці Ле­ні­на здолеў сканцэнтраваць у сваіх руках велізар-ную партыйную ўладу, а пасля смерці правадыра ўмела выкарыстаў яе супраць канкурэнтаў у ба­ра­ць­бе за аднаасобнае кіраванне. Дзякуючы адладжанай ім сістэме наз­на­чэн­с­т­ва, асноўныя пазіцыі ў апараце ЦК былі заняты адданым яму асобам.

У 1926 г. створаная Л. Троцкім, Р. Зіноўевым і Л. Каменевым «аб’яднаная апазіцыя» запатрабавала дэ­мак­ра­ты­за­цыі партыі, а ў эка-намічнай частцы – хутчэйшага развіцця цяжкой пра­мыс­ло­вас­ці і ўз-мацнення барацьбы з кулаком. Але большасць пар­тый­на­га апарату бачыла ў Сталіне меншае зло ў параўнанні з Троцкім і ў канцы 1927 г. выказалася за вызваленне «апазіцыянераў» ад высокіх пасад.

Як вынікала з выступлення Генеральнага сак­ра­та­ра на ліпеньскім (1928) Пленуме ЦК УКП(б), варта было чакаць, што па меры прасоў-вання са­вец­ка­га народа па сацыялістычным шляху «супраціўленне ка­пі­та­ліс­тыч­ных элементаў будзе ўзрастаць, класавая барацьба будет аб­вас­т­рац­ца».

Гэты тэзіс скіроўваўся на апраўданне жорсткіх распраў з усімі, хто выкажа сумненне ў правільнасці абранага ім курса, хто ўстане на яго шляху да аднасобнай улады. І калі запланаваныя восенню 1929 г. эканамічныя паказчыкі не далі пажаданых­ вынікаў, прычына таго была знойдзена ў дзейнасці сабатажнікаў і шкод­нікаў. Так, у 1930 г. было абвешчана аб «раскрыцці контррэвалюцыйнай арганізацыі» – «Працоўнай ся­лян­с­кай партыі», «Прамысловай партыі», «Саюзнага бюро сацыял-дэмакратаў (меншавікоў).

У снежні 1932 г. міліцэйскія сілы перадаваліся ў падпарадкаване Аб’яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраў­лен­ня (АД­ПУ), а ў ліпені 1934 г. яно было пераўтворана ў Галоўнае ўпраў­лен­не дзяржаўнай бяспекі (ГУДБ) і ўключана ў саюзна-рэспубліканскі На­род­ны каміса-рыят унутраных спраў (НКУС).

Пры ім зас­ноў­ва­ла­ся Асобая нарада, якая на саюзным узроўні замацавала прак­ты­ку пазасудовых прыгавораў. Ёй падпарадкавалася сістэма «троек» у рэспубліках, краях, абласцях, гарадах з удзелам на­ча­ль­ні­каў упраўлення НКУС, сакратароў парткамітэтаў і пра­ку­ро­раў. Усю карніцкую іерархію ўзначальваў Сталін, а непасрэдным вы­ка­наў­цам яго волі ў 1934-1936 гг. з’яўляўся наркам унутраных спраў і начальнік ГУДБ СССР Г. Ягода.

Рэарганізацыя праваахоўных органаў была абу­моў­ле­на планаван-нем Сталіным масавых рэпрэсій. Іх неабходнасць ба­чы­ла­ся яму ва ўзросшай апазіцыйнасці з боку саміх камуністаў. Так, 270 дэлегатаў XVII з’ез­да ЎКП(б) (студзень-люты 1934) пры галасаванні за новы склад ЦК пар­тыі выказалі недавер генсаку і прапанавалі сак­ра­та­ру Ле-нінградскага абкама партыі С. Кіраву заняць вышэйшую пар­тый­ную пасаду. 1 снежня 1934 г. Кіраў быў застрэлены прама ў бу­дын­ку Смольнага, а разам з «арганізатарамі забойства» Л. Каменевым і Р. Зі­ноў­е­вым было арыштавана 1 108 з 1 966 дэлегатаў таго самага з’езда, у тым ліку 98 членаў ЦК са 139.

Апагеем дзейнасці рэпрэсіўнай машыны Сталіна зрабіліся так зва­ныя маскоўскія судовыя працэсы над прадстаўнікамі колішняй пар­тый­най і дзяржаўнай эліты СССР. У лі­ку першых такі працэс адбыўся ў 1936 г. па справе аб «Антысавецкім аб'яднаным трацкісцка-зіноўеў-скім цэнтры», які скончыўся смяротнымі пры­су­да­мі абвінавачаным. У студзені 1937 г. суд разглядзеў справу аб так званым «Паралельным антысавецкім трацкісцкім цэнтры». Асуджаныя былі расстраляны (Г. Пятакоў) або (К. Радэк і Г. Са­ко­ль­ні­каў) загінулі ў турме.

Генеральны пра­ку­рор СССР А. Вышынскі ўкараніў у судовую прак­ты­ку правіла, паводле якога, асноўным доказам віны падсуднага з’яў­ля­ла­ся прызнанне ў злачынстве. Невыпадкова таму следчыя вы­ка­рыс­тоў­ва­лі ўсе магчымыя спосабы, у тым ліку пыткі, каб «выбіць» з арыш­та­ва­на­га неабходныя паказанні.

Сфальсіфікаваныя ад пачатку да канца працэсы служылі час­т­кай кампаніі, скіраванай супраць былых ленінскіх саратнікаў, ба­ль­ша­ві­коў з дарэвалюцыйным стажам, каб паказаць, як тонка мас­кі­ру­ец­ца контр-рэвалюцыя і як заглыблены яе карані. 1937 г. на лю­таў­с­ка-сакавіцкім Пленуме ЦК УКП(б) І. Сталін у сваім дакладзе «Аб асаблівасцях пар­тый­най работы і мерах ліквідацыі трацкісцкіх і іншых двурушнікаў» даў шырокае тэ­а­рэ­тыч­нае абгрунтаванне рэпрэсіўнай палітыкі.

Пасля Пленума пачаліся масавыя арышты служачых устаноў, вай-скоўцаў, дзеячаў культуры і г.д., галоўным чынам тых, чыя творчая або службовая біяграфія сфар­мі­ра­ва­ла­ся ўжо пры савецкай уладзе. Асаблівы грамадскі рэ­за­нанс меў чэрвеньскі (1937) працэс па справе «ўдзельнікаў ваенна-фашысцкай змовы ў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі» – М. Тухачэўскага, І. Якіра, І. Убарэвіча і іншых вядомых ка-мандзіраў.

Выключную актыўнасць і ініцыятыву ў «барацьбе з ворагамі на­ро­да» выявіў назначаны ў верасні 1936 г. наркам унутраных спраў СССР М. Яжоў. У выніку ў 1937 г. колькасць арыштаваных узрасла амаль у дзесяць разоў. Усяго ў 1937-1938 гадах было арыштавана звыш 1, 5 млн чал.

Масавыя арышты людзей запатрабавалі тэрміновага вырашэння іх лёсу. Невыпадкова таму шырокае распаўсюджанне набылі па­за­су­до­выя органы – «тройкі», «двойкі», «асобыя нарады НКУС» і ін­шыя. У сакавіку 1938 г. расстрэльныя пры­га­во­ры напаткалі М. Бухарына, А. Рыкава, Г. Ягоду, Н. Крэсцінскага і мно­гіх іншых членаў «Антысавец-кага пра­ват­рац­кіс­ц­ка­га блока». Ім інкрымінавалі «здрадніцкую, шпі-ёнскую, ды­вер­сій­на-шкодніцкую, тэрарыстычную» і іншую варожую дзейнасць.

Пачатак рэпрэсій у БССР быў падрыхтаваны вынікамі дзейнасці парткамісіі, накіраванай у маі 1929 г. Палітбюро ЎКП (б) у БССР. У по­ле яе зроку трапілі тыя дзеячы культуры, навукі, а таксама слу­жа­чыя савецкіх устаноў, якія да таго часу актыўна праводзілі палітыку бе­ла­ру­сі­за­цыі. Да распачатай кі­раў­ніц­т­вам КП(б)Б кампаніі асуджэн-ня так званага нацыянал-дэ­мак­ра­тыз­ма як кулацкай ідэалогіі далучы-ліся работнікі спецслужбаў. У вы­ні­ку 23 кастрычніка 1930 г. старшы-ня ДПУ БССР Р. Рапапорт па­ве­да­міў аб раскрыцці падпольнай аргані-зацыі нацдэмаў «Саюз выз­ва­лен­ня Беларусі» («СВБ»). Да гэтага часу было арыштавана 86 чал., у тым ліку акадэмікі В. Ластоўскі, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, прафессар А. Смоліч, пісьменнікі М. Гарэцкі, У. Ду-боўка, Я. Пушча, былыя нар­ка­мы Дз. Прышчэпаў, А. Баліцкі, намеснік наркама А. Адамовіч і інш. 4 лютага 1931 г. вык­лю­ча­ны з партыі Ў. Ігнатоўскі пакончыў жыццё самагубствам.

У лютым 1933 г. работнікі ДПУ паведамілі аб раскрыцці «контр-рэвалюцыйнай эсэра-прышчэпаўскай арганізацыі» у Нар­кам­зе­ме БССР і Белтрактарацэнтры. У выніку было «абясшкоджана 1, 5 тыс. груповак, якія аб’ядноўвалі да 30 тыс. бан­дыц­кіх элементаў».

Чарговым «поспехам» работнікаў ДПУ стала «выкрыццё кон­тр­рэ­ва­лю­цый­най арганізацыі» «Беларускі нацыянальны цэнтр», нібыта ство­ра­най польскімі спецслужбамі. У выніку па «справе БНЦ» было асуд­жа­на 97 чал.

У ліку іншых «контррэвалюцыйных ар­га­ні­за­цый», выкрытых ра-ботнікамі ДПУ ў 1933 г., былі «Польская ар­га­ні­за­цыя вайскова», «Бе-ларуская народная Грамада» і іншыя. Усяго з канца 1920-х да ся-рэдзiны 1930-х гадоў у БССР было рэпрэсiравана звыш 46 тысяч ча-лавек, з якіх 13 тысяч – расстраляны.

Аб глыбокай канспірацыі «ворагаў народа» мусіла сведчыць вы-крыццё ў 1937 г. народнага камісара ўнутраных спраў БССР Г. Мал-чанава, затым старшыні СНК М. Галадзеда, камандуючага Беларускай ваеннай акругі І. Убарэвіча, старшыні ЦВК БССР А. Чарвякова, І сакратара ЦК КП(б)Б В. Шаранговіча і многіх іншых.

На Беларусi у 1935-1940 гг. за так званыя «контррэвалюцыйныя зла­чын­с­т­вы» было прыцягнута каля 385 тыс. чалавек, з якiх больш чым 50 тыс. было расстраляна. У іх ліку – «члены падпо­ль­ных анты-савецкіх арганізацый»: трацкiстаў, правых, нацыянал-фа­шыс­таў, эсэ-раў, бундаўца-сiянiстаў, царкоўна-сектантаў і інш.

У верасні 1938 г. масавыя рэпрэсіі былі арганізавана спынены, а па­за­су­до­выя органы (за выключэннем Асобай нарады НКУС СССР) рас­пуш­ча­ны. І. Сталіну спатрэбіўся час, каб падвесці вынікі кампаніі і здзей­с­ніць кадравыя перастаноўкі. У прыватнасці, замест М. Яжова, пасаду народнага камісара ўнутраных спраў заняў Л. Берыя. Значную частку свайго часу новы наркам на­да­ваў барацьбе з выпадкамі пару-шэння сацыялістычнай законнасці. У выніку многія работнікі апарату НКУС, у тым ліку яго папярэднік М. Яжоў, а таксама наркам БССР Б. Берман, таксама былі расстраляны.

Усяго з 1921 па 1953 гг. за "контрэвалюцыйныя злачынствы" бы-ло асуджана 3 777 380 чал., з іх да вышэйшай меры па­ка­ран­ня былі прыгавораны 642 980, да зняволення – 2 369 220 чал., да ссылкі і вы-сылкі – 765 180 чал. Каля 2, 9 млн былі асуджаны па­за­су­до­вы­мі орга-намі, каля 900 тыс. – судамі і ваеннымі трыбуналамі.

У іх ліку былі і тыя, хто актыўна змагаўся за Савецкую ўладу – В. Кно­рын, М. Кры-ленка, К. Ландэр, М. Калмановіч, В. Фамін. Сім­ва­лам трагедыі сталін-скіх ахвяр сталі ўрочышча Курапаты каля Мін­с­ка, Бутава каля Мас-квы і іншыя месцы.

4. Характэрнай рысай грамадска-палітычнага жыцця народаў СССР першых пасляваенных гадоў з’ўляўся высокі духоўны ўздым са­вец­кіх людзей, выкліканы перамогай у Вялікай Айчыннай вайне.

Палітычная сістэма паступова аднавіла сваю дзейнасць. Як і ра-ней, у цэнтры яе знаходзілася ЎКП(б) (з 1952 г. – КПСС). З разгромам фашызму – аўтарытэт яе Генеральнага сакратара, генералісімуса Са-вецкага Саюза і старшыні Са­ве­та Міністраў І. Сталіна максімальна ўзрос. Нават у афіцыйным ужытку рас­паў­сюдзіў­ся тытул тытул «Пра-вадыр усіх часоў і народаў», а перамога ў вайне асацыіравалася з яго іме­нем. У ліку набліжаных да яго асоб былі члены Палітбюро – Л. Бе-рыя, Г. Малянкоў, В. Молатаў, М. Булганін, М. Хрушчоў.

Партыйную арганізацыю БССР узначальвалі П. Панамарэнка, са студзе­ня 1947 г. – М. Гусараў, з ліпеня 1950 г. – М. Патолічаў. На вы-шэйшыя партыйныя, савецкія, грамадскія пасады вы­лу­ча­лі­ся былыя кіраўнікі падполля і партызанскага руху І. Варвашэня, В. Казлоў, І. Кожар, С. Прытыцкі. Шэрагі КП(б)Б імкліва павялічваліся. Так, у пачатку 1945 г. у яе складзе налічвалася 29 515, 1951 г. – 116 663, 1954 г. – 129 585 камуністаў і кандыдатаў у члены партыі.

Выбары ў Вярхоўны Савет СССР (1946), Вяр­хоў­ны Савет БССР (1947), мясцовыя Саветы (1948, 1950), а таксама на­род­ных суддзяў і народных засядацеляў па-ра­ней­ша­му былі безальтэрнатыўнымі, але надзвычай масавымі, і прайшлі пад лозунгам падтрымкі «блоку каму-ністаў і беспартыйных». Як і раней, праца Саветаў была фактычна зведзена да ўхвалення, станоўчага ка­мен­та­ван­ня i адпаведнай канкрэ-тызацыi партыйных рашэнняў.

Характэрнай рысай грамадска-палітычнага жыцця канца 1940-па-чатку 1950-х з’яўлялася аднаўленне рэпрэсій. Так, у верасні 1950 г. па «ленінградскай справе» было расстраляна 6 высокапастаўленых дзяр-жаўных дзеячаў. Рэпрэсіі былі выкарыстаны і ў дачыненні шырокага кола грамадзян СССР: жыхароў Прыбалтыкі, Заходняй Беларусі і За-ходняй Украіны, дзе адбыва­ла­ся калектывізацыя і разам з ёй – высыл-ка ў Сібір «класава чужых эле­мен­таў». Пад па­даз­рэн­не спецслужбаў трапілі практычна ўже жыхары часова аку­пі­ра­ва­най фашыстамі тэры-торыі БССР, у тым ліку члены мінскага падполля. Па­э­ты С. Шушке-віч, С. Грахоўскі і інш. былі ізноў арыштава­ны і высланы з Беларусі. Мiнiстр асветы БССР П. Саевiч па абвiнавачаннi у супрацоўнiцтве з югаславамi быў асуд­жа­ны на 25 год турмы. У 1948 г. на падставе сфа­ль­сі­фі­ка­ва­най справы «Антыфашысцкага яўрэйскага камітэта» у СССР пачаліся рэпрэсіі сярод яўрэйскай інтэлігенцыі. Так, 13 студзе­ня 1948 г. у Мiнску быў забіты народны артыст СССР С. Мiхоэлс. А «справа ўрачоў», якія быццам планавалі атруціць вы­шэй­шых дзяржаў-ных асоб, выклікала ўсплёск юдафобіі на дзяржаўным узроўні.

Умовы «халоднай вайны» прымусілі партыйнае кіраўніцтва ўз-мацніць ідэйна-палітычнае выхаванне насельніцтва. Так, у 1946 г. яго жорсткай крытыцы падвергліся рэдактары часопісы "Звезда" і "Ленін-град", аўтары кінафільма "Вялікае жыццё» У «няміласць» трапілі лі-таратары Г. Ахматава і М. Зошчанка

Актыўнасць ідэалагічных і следам – карных службаў выявілася ў бібліятэчнай і выдавецкай справах, калі ў 1948 г. Галоўліт СССР заба-раніў для грамадскага чытання 185 назваў кніг.

На хвалі прапаганды ўсяго савецкага лічылася непатрыятычным станоўчыя ацэнкі заходняй культуры, навукі тэхнікі. Таму барацьба супраць «бязроднага касмапалітызму» і «нізкапаклонніцтва перад За-хадам» таксама стала характэрнай рысай грамадскага жыцця СССР. Так, у лік «нізкапаклоннікаў» трапілі прыхільнікі не прызнанай на той час у СССР навукі генетыкі. 22 лістапада 1947 г. акадэмік А. Жэбрак за крытыку мічурынскага напрамку біялогіі ў амерыканскім часопісе «Science» быў адхілены ад пасады прэзідэнта АН БССР.

Важнейшым сродкам у фарміраванні ў савецкіх грамадзян ідэй-нага імунітэту супраць буржуазнай ідэалогіі з’яўлялася сістэма прапа-ганды, якая ахоплівала ўсе дзяржаўныя і грамадскія структуры – ад дзіцячых садочкаў – да ВНУ. Усхваленне Сталіна як «Леніна сёння» з’яўлялася калі не асноўнай, то адной з галоўных частак ідэйна-пра-пагандысцкай работы.

Уздым яе прыпаў на снежань 1949 г., калі паў­сюд­на ў СССР ішло святкаванне юбілею пра­ва­ды­ра. З гэтай нагоды ў БССР адбылося 31 500 мiтынгаў з удзелам 3 млн чал. Група пісьменнікаў і паэтаў напі-сала «Пiсьмо вялiкаму Сталiну ў слаўнае 70-годдзе дня нараджэння ад беларускага народа». У яго ж гонар у 1952 г. у Мінску быў узве-дзены найвялікшы ў краіне манумент.

Такiм чынам, пасля вайны грамадска-па­лі­тыч­нае жыццё ў БССР уваходзіла ў звыклае, апрабаванае рэчышча. Пе­ра­мо­га над фашызмам не змянiла прыроды сталiнскага рэжыму. У яго аснове ляжала жорст-кая цэнтралiзацыя ўсiх бакоў жыцця, неймавернае ўсхваленне асобы І. Сталіна, непрымiрымае стаўленне да станоўчых ацэнак замежных дасягненняў на­ву­кі, тэхнікі, культуры. Разам з мабiлiзацыяй народа на стваральную працу скiраваную на ад­наў­лен­не i далейшае развiццё гас-падаркi, грамадскага i культурнага жыц­ця, шырока практыкавалiся ме-тады адмiнiстрацыйнага прымусу. Рас­па­ча­тая ў Заходняй Беларусі гвалтоўная калектывізацыя пры­водзі­ла да новых ахвяр і пашырала са-цыяльную базу антысавецкіх бан­д­фар­мі­ра­ван­няў.

Дзейнасць спецслужб спалучалiся з шырокай па­даз­ро­нас­цю ўлад да людзей, хто ў часы вайны трапiў пад нямецкую аку­па­цыю, у тым лiку партызан i падпольшчыкаў. Антысемітызм, ба­ра­ць­ба з «бязрод-ным касмапалітызмам» – характэрныя рысы сталінскага рэ­жы­му апо-шніх год яго існавання. Разам з тым складанае палітычнае станові-шча, што існавала ў БССР, нівеліроўвалася працоўным энтузіязмам па адраджэнні эка­но­мі­кі і культуры, паступовым павышэннем жыццёвага ўзроўню людзей, высокай ідэйнай свядомасцю, верай у партыю і пра­ва­ды­ра. Перажытая вайна здавалася ім самай страшэннай бядой, у па­раў­нан­ні з якой недахоп прадуктаў харчавання, тавараў народнага спа­жы­ван­ня, дрэнныя жыллёвыя ўмовы, і нават пагроза рэпрэсій лічыліся часовымі цяжкасцямі.

5. Пачатак змен да лепшага ў СССР, у тым лiку i БССР, быў звя-заны са смерцю Сталiна 5 сакавiка 1953 г. i перастаноўкамi у вышэй-шых эшалонах улады. Так, пасаду Старшынi Савета Міністраў заняў Г. Малянкоў. М. Хрушчоў узначалiў Сакратарыят ЦК, Л. Берыя – Міністэрства ўнутраных спраў (з уключэннем у яго склад Міністэр-ства дзяржаўнай бяспекі), М. Булганiн – Мiнiстэрства абароны, К. Варашы­лаў – Вярхоўны Савет СССР.

У сродках масавай інфармацыі часцей стала праводзіцца думка пра калектыўнае кiраўнiцтва. У сталіцы БССР, абласцях i ра­ё­нах ад-бывалiся пленумы, прысвечаныя ўмацаванню калегiяльнасцi у рабоце партыйных органаў, развiццю крытыкi i самакрытыкi, па­вы­шэн­ню адказнасцi камунiстаў. Тым часам у Прэзідыуме ЦК паміж уладаль-нікамі ключавых па­сад пачалася барацьба за вызначальны ўплыў і ад­на­соб­ную ўладу. Каб знайсці падтрымку ў масах грамадзян, Л. Берыя пе­ра­пы­ніў «справу ўрачоў» і аддаў загад аб частковы вызваленні рэп­рэ­сі­ра­ва­ных асоб. У выніку на волю выйшлі 1 181 264 з 2 526 402 асу-джаных, галоўным чынам, па крымінальных артыкулах.

Большасць партыйнай элі­ты выказвала апасенне, што з перамогай Л. Берыя ў краіне ўста­лю­ец­ца рэжым яшчэ больш жорсткі, чым пры Сталіне. З усведамленнем та­го М. Хрушчоў заручыўся падтрымкай маршала Г. Жукава і 26 чэр­ве­ня на пасяджэнні Прэзідыума ЦК арга-нізаваў арышт свайго кан­ку­рэн­та. У вынiку Л. Берыя быў выведзены з ЦК, вык­лю­ча­ны з партыi і па прыгавору суда расстраляны. Чарговы (вераснёўскi) 1953 г. Пле­нум ЦК КПСС усталяваў пасаду Першага сакратара ЦК КПСС i абраў на яе М. Хрушчова. З гэтага часу ўвайшлi у практыку сумесныя пастановы ЦК КПСС i Саўмiна СССР, якiя па-вiнны былi сведчыць аб узмацненнi функцый Саветаў. Але, як i ра­ней, вызначальную ролю ва ўсiх сферах жыццядзейнасцi краiны адыгры-валi партыйныя органы. На 1 студзеня 1954 г. у КПСС налічвалася 6, 9 млн камунiстаў, з якiх 129 585 – у складзе КПБ.

Партыйнае i савецкае кіраўніцтва рабiлi захады, накiраваныя на прадухiленне ў будучым парушэнняў законнасцi. У сакавіку 1954 г. із-ноў аднаўляўся партыйны кан­т­роль над дзейнасцю сілавых міністэр-стваў. Так, МДБ выводзілася з МУС і рэ­ар­га­ні­зоў­ва­ла­ся ў Камітэт дзяржаўнай бяспекі (КДБ). 30 красавiка 1954 г. Вярхоўны суд СССР рэабiлiтаваў ахвяр так зва­най «ленiнградскай справы» i пакараў тых, хто сфабрыкаваў яе. Так, па прыгавору суда былы МДБ Абакумаў i тры яго памагатыя былi расстраляны. У чаканнi суда памёр i кат бе­ла­рус­ка­га народа, былы кіраўнік НКУС БССР Л. Цанава.

Лiквiдаваўшы найбольш адыёзныя рудыменты рэжыму, апарат КПСС пакінуў непарушнай камандна-адмiнiстрацыйную сiстэму. Не-галосна прынятая лiнiя на спыненне пал­i­тыч­ных рэпрэсiй не раскры-вала iх прычын i асабiстай ролi у iх Стал­i­на. Больш таго, у снежнi 1954 г. у кра­і­не шырока адзначалася яго 75-годдзе. З та­кой жа ўрачы-стасцю 22 красавіка 1955 г. адзначалася 85-годдзе са дня на­рад­жэн­ня Ў. Ленiна. Такім чынам, у грамадска-палітычным жыцці тэ­ма «Ленін-Сталін» была непадзельнай. Яскравым увасабленнем таго з’яў­ляў­ся Маўзалей, у якім захоўваліся парэшткі абодвух правадыроў.

У працэсе дзейнасці групы членаў ЦК КПСС па рэарганізацыі сіс-тэмы кіравання склаліся перадумовы для крытыкі сталінізму. Першыя крокі ў гэтым напрамку былі зроб­ле­ны 14-25 лютага на ХХ з’ездзе КПСС, дзе з дакладам «Аб ку­ль­це асобы i яго вынiках» выступіў М. Хрушчоў. Гэтае выступленне, а так­са­ма пастанова ЦК КПСС ад 30 чэрвеня 1956 «Аб пераадоленнi ку­ль­ту асобы i яго наступстваў», былі прыхільна сустрэты грамадствам і ары­ен­та­ва­лі яго на далейшае раз-віццё савецкай дэмакратыі.

Па ўказаннi ЦК КПСС следчымi органамi БССР была праведзена пра­вер­ка судовых спраў даваенных гадоў. У вынiку было ўстаноўлена, што iснаванне на Беларусi антысавецкага падполля ў 1937-38 гг. з’яўлялася вынiкам фальсiфiкацыi. У гэтай сувязі з 1956 па 1962 было рэабiлiтавана 29 012 чал.

Супраць М. Хрушчова, які ініцыяваў крытыку Сталіна, выступіла група членаў Прэзідыума ЦК на чале з В. Молатавым, але пацярпела паражэнне. Гэта дало І сакратару КПСС магчымасць завяршыць рас-пачатую працу па асуджэнні культу Сталіна. Прамова М. Хрушчова на ХХІІ з’ездзе КПСС (17-31 кастрычнiка 1961 г.) знайшла падтрымку большасці народа, асабліва творчай інтэлігенцыі.

Грамадска-палітычнае жыццё СССР і БССР увабрала ў сябе стыль, метады і наступствы кіравання М. Хрушчова, які займаў па­са­-ды І сакратара ЦК КПСС і старшыні Савета Міністраў СССР. Неўза-баве і ён стаў прымаць ра­шэн­ні аднасобна, не параіўшыся з акружэн-нем. Уласцівы яму стыль кі­раў­ніц­т­ва – валюнтарызм – выявіў сябе ў непрадуманай рэарганізацыі амаль усіх партыйных і ўп­раў­лен­чых структур. Але савецкая палітычная сістэма засталася нязменнай.