ПНС з’яўлялася прыхiльнiцай вайны да пе­ра­мож­на­га канца. Яе пазіцыі падзялялі меншавікі-абаронцы (Г. Пляханаў) і энэсы. Яны так-сама ўзялі ўдзел у рэалізацыі ваеннай па­зы­кі.

Бальшавiкі працягвалі лiчыць вайну iмперыялiстычнай, патрэб­най, быццам толькi буржуазii i памешчыкам, і таму выступалі за яе не-адкладнае спыненне. Ба­ль­ша­віц­кі лозунг неадкладнага спынення вай­ны сталi падзяляць меншавiкi-iнтэрнацыяналiсты i левыя эсэры. Тым часам развал армія імкліва губляла сваю баяздольнасць.

Падрыхтоўка аграрнай рэформы таксама прыцягвала павышаную ўвагу грамадскасці. Задоўга да выбарчай кампаніі ва Ўстаноўчы сход кожная з партый аб­вяс­ці­ла ўласны зямельны праект або аграрную частку праграмы).

Ка­дэ­ты выступалі за надзяленне сялян зямлёй з дзяржаўнага фон-да ў пры­ват­ную ўласнасць пры захаванні памешчыцкага землеўла-дання. Прадугледжвалася таксама перадача часткі памешчыцкіх зя-мель у дзяржаўны фонд, але толькі за пэўную кампенсацыю.

Народныя сацыялісты (энэсы і трудавікі) прапаноўвалі ліквіда-ваць памешчыцкае землеўладанне (за кампенсацыю) і надзяляць сялян зямлёй па спажывецкай норме.

Сацыял-дэмакраты лічылі мэтазгод-нымі нацыяналізацыю зямлі і перадачу яе ў распараджэнне сясцовых органаў кіравання). Лічучы сялян дробнай буржуазіяй, яны імкнуліся рэ­а­лі­за­цы­яй сваёй праграмы паспрыяць інтарэсам сельскіх пралетарыяў. Бальшавікі як сацыял-дэмакраты выступалі за нацыяналізацыю зям­лі, але заклікалі да неад-кладнай ліквідацыі памешчыцкага зем­леў­ла­дан­ня да склікання Ўста-ноўчага схода, перадаваць зям­лю сялянам.

Правыя меншавікі (Г. Пляханаў і інш.) лічылі, што не трэба ад-біраць зямлі ў памешчыкаў, каб не «пладзіць новых жабракоў».

Сацыялісты-рэвалюцыянеры прапанавалі праект «сацыялізацыі»: кан­фіс­ка­цыя памешчыцкай зямлі, лясоў і нетраў; надзя­лен­не зямлёй тых, хто яе апрацоўвае па працоўна-спажывецкай нор­ме з забаронай яе продажу і эксплуатацыі наёмнай сілы. Але ў маі, адразу пасля І Ўсерасійскага з’езда сялянскіх дэпутатаў зямельныя камітэты, на чале з эсэрамі сталі перадаваць памешчыцкія землі ся­ля­нам. У выніку ўжо з канца лета аграрны рух з лакальнага і стыхійнага стаў пе­рат­ва­рац­ца ў арганізаваны. Акрамя таго, пад уздзеяннем ба­ль­ша­віц­кай прапаган-ды сяляне секлі лес, захоплівалі пашу, сенакосы, зем­лі, не чакаючы Ўстаноўчага сходу.

Па меры па­гар­шэн­ня эканамічнай сітуацыі ўсе левыя партыі па-трабавалі ад Часовага ўра­да ўсталявання кантролю над вытворчасцю прадуктаў і іх раз­мер­ка­ван­нем. Бальшавікі лічылі, што вырашэнне ра-бочага пы­тан­ня, роўна як і іншых, немагчыма без адабрання ўлады ў «буржуазнага ўрада» і пе­ра­да­чы яе Саветам.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі шматнацыянальнае насельніцтва Ра­сіі як былой «турмы народаў» атрымала магчымасць свабодна рэ­а­лі­за­ваць свае нацыянальныя патрэбы. Ужо ў сакавіку менавіта яўрэі да­маг­лі­ся ліквідацыі дыскрымінацыйнай палітыкі, набылі роўныя з ас­тат­ні­мі грамадзянамі правы. Найбольшую папулярнасць сярод яў­рэй­с­кіх працоўных набыў бундаўскі праект «культурна-нацыянальнай аў­та­но­міі». Часовы ўрад і Петраградскі Савет далі гарантыю палякам у тым, што пасля перамогі над Германіяй будзе адроджана незалежная Польшча. Усе партыі мелі свае нацыянальныя праграмы, якія, акрамя ка­дэц­кай прадугледжвалі, у перспектыве наданне народам на­цы­я­на­ль­на-культурнай аўтаноміі ў складзе Расійскай федэратыўнай дэ­мак­ра­тыч­най рэспублікі. Бальшавікі выказваліся за наданне кожнаму на­ро­ду права на нацыянальнае самавызначэнне аж да аддзялення ад Расіі і ўтва­рэн­ня ўласнай дзяржаўнасці.

Такім чынам, з вясны па восень найбольшыя зрухі ў лозунгах і так­ты­цы партый вызначыліся ў пытанні аб вайне. Асноўная маса «рэ-валюцыйнай дэмакратыі», за выключэннем бальшавікоў, адкінула «абаронніцкі» погляд на яе, але па-ранейшаму выступала за мір без анек­сій і кантрыбуцый. Ацэнка зместу аграрных праграм дазваляе мер­ка­ваць, што памешчыцкае землеўладанне не мела перспектыў на да­лей­шае існаванне. Вырашэнне рабочага пытання дасягнула значнага праг­рэ­су, але ва ўмовах узрастаўшага эканамічнага крызісу яшчэ зас­та­ва­ла­ся вельмі вострым. Нацыянальнае пытанне таксама набывала рэ­а­ль­ные перспектывы да станоўчага вырашэння. Наогул, большасць грамадскасці аддавала перавагу дэмакратычнаму, рэфармісцкаму шля­ху развіцця Расіі, які павінен быў вызначыць Устаноўчы сход.

4. Першыя імпульсы беларускага руху пасля Лютаўскай рэвалю­цыі выявіліся ў Мінску, у асяроддзі супрацоўнікаў Нацыянальнага ка­мі­тэ­ту дапамогі пацярпелым ад вайны (старшыня Р. Скірмунт). Ужо 6 са­ка­ві­ка група яго служачых наладзіла беларускі мітынг, а праз ты-дзень – гарадскую акцыю, якая складалася са сходаў, збору сродкаў на ка­рысць нацыянальнага друку, у тым ліку шляхам продажу бела-чыр­во­на-белага значка. На адным з мітынгаў упершыню прагучала ідэя аб не­аб­ход­нас­ці «краёвай аўтаноміі».

25-27 сакавіка ў Мінску намаганнямі членаў адноўленай БСГ (старшыня камітэта А. Смоліч) быў склі­ка­ны з’езд каля 150 прадстаў-нікоў беларускіх партый і арганізацый для распрацоўкі праграмы дзе-янняў, арганізацыі вёскі, краёвага жыц­ця і інш. Нягледзячы на пэўныя перашкоды, з’езд завяршыўся абраннем кі­ру­ю­ча­га цэнтра – Беларус-кага Нацыянальнага Камітэта з 18 чал., у бо­ль­шас­ці грамадоўцаў (старшыня Р. Скірмунт), якому належала ажыц­ця­віць прапанаваныя камісіямі пастановы, а таксама распачаць пад­рых­тоў­ку выбараў Кра-ёвай Рады. Меркавалася, што Ўстаноўчы сход канчаткова вырашыць форму нацыянальнага самавызначэння Бе­ла­ру­сі ў складзе Расійскай федэратыўнай рэспублікі. Свае спадзяванні вырашэнне гэтага пытан-ня дэлегаты з’езда выказалі ў Дэк­ла­ра­цыі, а таксама ў наказе дэле-гатам, адпраўленым у Петраград.

З узнікненнем БНК стварыліся ўмовы для далейшай кансалідацыі на­цы­я­на­ль­ных сіл і пашырэння сацыяльнай базы руху. Таму спрыяла пра­па­ган­да матэрыялаў, прынятых з’ездам беларускіх арганізацый, ства­рэн­не і пачатак дзейнасці новых партый – Беларускай народнай пар­тыі сацыялістаў (БНПС) і Беларускай Хрысціянскай Дэмакратыі, вы­хад у свет 18 красавіка і 28 мая друкаваных органаў БСГ – «Грама­да» (рэдактар А. Смоліч) і БНК –»Вольная Беларусь» (рэдактар Я. Лё­сік). У красавіку–ліпені суполкі БСГ узніклі ў Віцебску, Гомелі, Ка-пылі, Слуцку, Смі­ла­ві­чах. Але ў чэрвені партыйны цэнтр разам з газе-тай быў перанесены ў ста­лі­цу, што паслабіла мясцовы беларускі рух.

З другога боку, актывізацыя руху на чале з БНК выклікала анты-беларускія настроі ў асяроддзі «рэвалюцыйнай дэмакратыі». Адной з падстаў для таго паслужыў факт абрання на пасаду старшыні БНК Скірмунта - па класавых мерках буйнога памешчыка, што кі­да­ла цень на ўвесь нацыянальны рух. У выніку на Бе­ла­ру­сі на працягу вясны-лета не заціхала кампанія, скіраваная на іх дыс­к­рэ­ды­та­цыю. У Мінску ініцыятарамі яе з'яўляліся выканком Савета ся­лян­с­кіх дэпутатаў Мін-скай і Віленскай губ., Настаўніцкі саюз, гру­па дэлегатаў з Беларусі, браўшых удзел ва Ўсерасійскім сялянскім з'ез­дзе. У выніку, бе­ла­рус­кі рух, у адрозненні ад яўрэйскага або польскага, не набыў пад­т­рым­кі, а наадварот, сустрэў усебаковае процідзеянне з боку вя­до­мых дзеячаў (бальшавіка М. Фрунзе, эсэра С. Каваліка, энэ­са I. Мятліна) і ўзна-чальваемых імі ўстаноў.

Акрамя таго, сярод праціўнікаў БНК апынуўся створаны ў Ві­цеб­с­ку Беларускі народны саюз, па сутнасці, праваслаўна-псеў­да­на­цы­я­на­ль­ная арганізацыя заможных гараджан – чыноўнікаў, інтэлігентаў – па ідэй­ным накірунку прыхільнікаў «заходнерусізму». Такім жа ан­ты­бе­ла­рус­кім па сутнасці з’яўляўся гомельскі - Саюз беларускай дэ­мак­ра­тыі. Адзінай за межамі Мінска арганізацыяй, якая ўстала на плат­фор­му БНК, з’яўляўся Магілёўскі Беларускі камітэт.

Усведамляючы цяжкасці развіцця руху, грамадоўцы вы­нес­лі гэ-тую праблему на абмеркаванне з’езда беларускіх ар­га­ні­за­цый, які ад-быўся ў Мінску 8-11 ліпеня. Асноўнымі вынікамі яго сталі: ска­са­ван­не БНК і абранне новага кіруючага органа – Цэнтральнай Ра­ды беларус-кіх арганізацый (старшыня Я. Лёсік); стварэнне Бюро бе­ла­рус­кіх вай-скоўцаў, аднаўленне Беларускага вучыцельскага хаўрусу (саюза) і ін­шае. 5-6 жніўня новае кіраўніцтва ЦРБА сабрала ў Мінску на чар-говую се­сію прадстаўнікоў сваіх 23 партый і суполак.

Як вынікала з па­ве­дам­лен­няў яе ўдзельнікаў, новай з’явай у бе-ларускім руху стала рас­паў­сюд­жан­не нацыянальных лозунгаў на франтах, а таксама ўзмац­нен­не ба­ра­ць­бы за беларускую школу. Удзельнікі сесіі абралі вы­кан­ком ЦРБА, куды ўвайшлі: Р. Астроўскі, Ф. Галавач, Я. Дыла, З. Жы­лу­но­віч, Курчэвіч-Сяўрук, Я. Лёсік, А. Смоліч, Ф. Шантыр.

Пэўны прагрэс у развіцці руху намеціўся за межамі Беларусі, калі асоб­ныя яго лідэры бралі ўдзел у Дзяржаўнай і Дэмакратычнай на­ра­дах, а таксама на з’ездзе народаў у Кіеве, дзе ўпершыню ў поўным аб'­ё­ме заявілі аб нацыянальных патрабаваннях беларусаў.

15 кастрычніка ў Мінску адкрылася чарговая сесія ЦРБА. 36 яе ўдзе­ль­ні­каў прадстаўлялі інтарэсы 27 675 членаў беларускіх партый і ар­га­ні­за­цый. На гэты час перапыніў працу III з’езд БСГ, а яго стар­шы­ня – Я. Дыла ўзначаліў прэзідыум сесіі. У выступленнях Я. Ле­сі­ка і А. Гаруна вызначылася тэндэнцыя да аб’яднання ўсіх бе­ла­рус­кіх сіл. Важнейшым фактарам узняцця беларускага руху прыз­на­ва­ла­ся фармі-раванне нацыянальнага войска і стварэнне агульнага органа кі­ра­ван­ня. Такім органам стала Вялікая Беларуская Рада, створаная на ба­зе рэар-ганізаванай ЦРБА з удзелам дэлегатаў з’езда беларусаў-вай­с­коў­цаў. У яе выканком (старшыня капітан В. Адамовіч) было абрана 24 чал. Рэ-арганізацыя кіруючага цэнтра беларускага руху з аб­ран­нем у яго знач-най колькасці вайскоўцаў на чале са старшынёй ВБР ад­бі­ла но­вы на-прамак дзейнасці – утварэнне на базе расійскага войска ўлас­ных уз-броеных сіл як гарантыю дасягнення нацыянальных ідэ­а­лаў.

18 кастрычніка ў Мінску распачаў працу скліканы выканкомам ЦРБА з’езд беларусаў-вайскоўцаў Заходняга і іншых фронтоў, а так­са­ма Балтыйскага флоту, на якім абмяркоўваліся пытанні: аб выбарах ва Ўс­та­ноў­чы сход і арганізацыі беларусаў-вайскоўцаў. Дэлегаты пад-трымалі праграмны пункт БСГ аб утварэнні Краёвай Ра­ды, а таксама пастанавілі ўтварыць у Мінску Цэнтральную Вай­с­ко­вую Беларускую Раду (ЦВБР) для сумеснага (разам са Стаўкаю) кіраўніцтва фар­мі­ра­ван­нем беларускіх часцей. З улікам узрастання ролі вайсковых эле­мен­таў у беларускім руху 25 кастрычніка з’езд БСГ абраў склад свай­го ЦК, у які разам з цывільнымі дзеячамі – Я. Дылам (стар­шы­ня), А. Гаруном, П. Бадуновай, А. Смолічам, З. Жылуновічам, Я. Ва­рон­кам, Б. Тарашкевічам – былі абраны вайскоўцы В. Адамовіч, С. Рак-Міхай-лоўскі, Я. Мамонька, М. Шыла, В. Муха.

Але новыя станоўчыя перамены ў беларускім руху не паспелі ўва­со­біц­ца ў яго канкрэтных справах. Асноўнымі прычынамі таго з’яў­ля­лі­ся: падрыўная дзейнасць ПС-Р і РСДРП(б), нізкі ўзровень на­цы­я­на­ль­най самасвядомасці беларускага сялянства. З-за распачатай кампаніі суп­раць беларускага руху, быццам інспіраванага памешчыкамі, яго са­цы­я­ль­ная база амаль не мела значных перспектыў да пашырэння. Ад­ну з прычын цяжкасцей развіцця беларускага руху варта аднесці на кошт тых яго палітычных кіраўнікоў з ліку БСГ (З. Жылуновіч і інш.), хто арыентаваўся на агу­ль­на­ра­сій­с­кую «рэвалюцыйную дэмакратыю» і не спрыяў кан­са­лі­да­цыі ўсіх нацыяльна свядомых беларусаў.