Грамадска-палітычнае жыццё ў першай палове ХІХ ст.
4. Развіццё сельскай гаспадаркі, прамысловасці і гандлю. Рэформа П. Кісялёва.
5. Крызіс феадальна-прыгонніцкай сістэмы.
1. У выніку трох падзелаў РП амаль усе беларускія этнічныя землі з насельніцтвам больш за 3 млн чал. увайшлі ў склад Расійскай імпе-рыі. Кацярына ІІ была асабiста ўпэўнена ў тым, што далучэнне Бела-русi i Украiны – гэта акт гiстарычнай справядлiвасцi. Пасля ўключэн-ня чарговай часткі РП стары адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел неадкладна скасоўваўся і ўводзіўся новы. У 1796 г. Беларусь падзяля-лася на тры губерні – уласна Беларускую (губернскі цэнтр – Віцебск), Мінскую (губернскі цэнтр – Мінск) і Літоўскую (губернскі цэнтр – Вільня). У 1801 г., у адпаведнасці з чарговай адміністрацыйна-тэрыта-рыяльнай рэформай, тут утваралася 5 губерняў – Віленская, Гродзен-ская, Мінская, Віцебская, Магілёўская і крыху пазней – Смаленская на чале з цывільнымі губернатарамі. У ваенных адносінах азначаныя гу-берні групаваліся ў 2 генерал-губернатарствы – Беларускае (штаб-ква-тэра ў Смаленску) і Літоўскае (штаб-кватэра ў Вільні). Такім чынам, з аднаго боку, тэрміны «Беларусь, беларускі» набывалі афіцыйнае пры-знанне, а з другога – у грамадскую думку ўкаранялася памылковае пе-ракананне аб Літве як чужароднай беларусам зямлі.
Усталяванне новай сістэмы органаў кіравання і правапарадку ўс-кладнялася вострым недахопам чыноўнікаў, якія б ведалі спецыфіку мясцовага жыцця. Царскі ўрад даволі лаяльна ставіўся да польскай (і паланізаванай) шляхты, нават да той, якая адмаўлялася прысягаць або ўдзельнічала ў антырасійскіх канфедэрацыях. Тыя са шляхты, якія прысягалі «Яе Вялікасці», не толькі захоўвалі сваю маёмасць, але маглі разлічваць на набыццё статусу, роўнага з расійскімі дваранамі. За шляхтай захоўвалася права вырабу і продажу гарэлкі. Так, у 1796 г. ёй належала 7, 5 тыс. бровараў з вытворчасцю 2 562 тыс. вядзёр гарэлкі ў год. Акрамя таго, царскі ўрад дазволіў шляхце карыстацца ранейшымі тытуламі (князь, граф, барон) і ганаровымі званнямі (гетман, марша-лак, кашталян і інш.). Па-другое, ёй дазвалялася нашэнне нацыяналь-нага касцюму з халоднай зброяй. Нарэшце практычна не абмяжоўва-лася іх каталіцкае веравызнанне і выкарыстанне польскай мовы ў справаводстве. Характэрна тое, што на Беларусі захоўваў сваю сілу Статут ВКЛ (1588), а разам з ім сістэма мясцовага кіравання і судовых органаў. Разам з тым, замест колішніх сеймікаў шляхта мусіла аб’яд-ноўвацца ў губернскія і павятовыя дваранскія сходы, якія з’яўляліся інструментам вылучэння кадраў на дзяржаўныя пасады.
Колькасна шляхецкае саслоўе складала да 12% ад усяго насель-ніцтва Беларусі, у той час як расійскае дваранства толькі 1-3 %. У вы-ніку ўрад Кацярыны ІІ прыступіўся да так званага «разбору шляхты». Паводле яго ўказа, шляхцічы былі абавязаны прадставіць пасведчанне свайго высакароднага паходжання ў выглядзе адпаведных дакументаў ці выпісак з вялікакняскіх або каралеўскіх грамат. Тыя, каму не ўда-лося гэтага зрабіць, пазбаўляліся дваранскіх прывілеяў і пераводзіліся ў падатковыя катэгорыі «ганаровых грамадзян» або «аднадворцаў».
Адным з накірункаў царскай палітыкі на Беларусі з’яўлялася на-саджэнне рускага памешчыцкага землеўладання. Значныя зямельныя падараванні атрымалі царскія фаварыты – Галіцын у Прапойскім, Зо-рыч – у Шклоўскім, Сувораў у Кобрынскім староствах i iнш. Усяго за 1772-1801 гг. дваранам было падаравана 250, 4 тыс. рэвізскіх душ. У іх рукi траплялі і тыя сяляне, якiя не ведалі прыгону, жылі на дзяр-жаўных землях i плацiлі чынш. Пры гэтым памешчыкі набылі права прадаваць сялян без зямлі. Калісьці дзяржаўныя сяляне (7,5 %) былі асабіста вольнымі, плацілі аброк у скарб, маглі запісацца ў іншае са-слоўе, змяніць месца жыхарства. Але ў новых умовах іх становішча пагоршылася, паколькі чыноўніцтва атрымала магчымасць арэнды маёнткаў разам з дзяржаўнымі сялянамі. 3, 5 % сялянства належала царкве і выконвала на яе карысць разнастайныя павіннасці. У ліку ін-шых катэгорый сялянства былі агароднікі і бабылі (кутнікі). Вольныя сяляне ўяўлялі сабой «хлебаробаў», вызваленых памешчыкамі, былых панцырных або путных баяр, якія былі асабіста свабоднымі і плацілі дзяржаўныя падаткі.
У вынiку, у новых умовах Беларусь ператварылася ў самую пры-гоннiцкую ўскраiну iмперыi. У канцы XVIII – пачатку XIX ст. у сувязі з пашырэннем сельскагаспадарчай і мануфактурнай вытворчасці нор-ма эксплуатацыі прыгонных сялян істотна ўзрасла.
Істотныя змены адчула мяшанскае саслоўе Беларусі. Па-першае, магдэбургскае права перастала існаваць, а разам з ім – і пэўная іх не-залежнасць ад дзяржавы. Па-другое, асноўнымі населенымі пунктамі краіны прызнаваліся горад і сяло (вёска), але ніяк не мястэчкі, таму на Беларусі буйнейшыя з іх былі аднесены да гарадоў, а астатнім нада-ваўся статус сяла. Пры гэтым іх жыхары, акрамя шляхты і духавенст- ва, маглі быць залічаны ў прыгонны стан. Некаторыя мястэчкі – Бе-шанковічы, Зельва, Свіслач, Целяханы, Шклоў ператварыліся ў цэнт-ры гандлю, дзе існавалі не толькі рынкі, а адбываліся кірмашы.
Шэраг прыватных гарадоў і мястэчак былі выкуплены ўрадам, у тым ліку Ашмяны (1843), Слуцк (1846). Друя, Сянно і Нясвіж застава-ліся ва ўласнасці магнатаў да 50-х гг. ХІХ ст. Браслаў, Брэст, Мсці-слаў і Навагрудак зрабіліся павятовымі цэнтрамі. У пачатку ХІХ ст. Полацк і Слонім з губернскіх цэнтраў былі пераўтвораны ў павятовыя.
У адпаведнасці з «Граматай на правы і прывілеі гарадам Расійскай імперыі» (1785), у горадзе ствараліся выбарныя органы кіравання: распарадчы – гарадская дума і выканаўчы – шасцігласная дума, у якую выбіраліся прадстаўнікі («гласныя») ад кожнага з 6 разрадаў: «ганаровых грамадзян», «купцоў», «іншагародніх і замежных гасцей», «цэхавых», «абывацеляў» і «пасадскіх». Пры гэтым, ва ўсіх гарадах зніклі юрыдыкі, і ўсе гараджане падпарадкоўваліся адзінаму закана-даўству. Агульны нагляд за жыццём гарадоў здзяйснялі царскія чы-ноўнікі – граданачальнікі і паліцмайстры.
Асноўнымі катэгорыямі гараджан былі купцы і мяшчане. Купцы не падлягалі рэкруцкаму набору, плацілі падатак у залежнасці ад аб-вешчанага капіталу і аб’ядноўваліся ў першую, другую або трэцюю гільдыю. Мяшчане выконвалі падушную, рэкруцкую, дарожную, па-стойную і інш. павіннасці.
Указам Кацярыны ІІ ад 23 чэрвеня 1794 г. была ўсталявана так званая мяжа яўрэйскай аселасці, у адпаведнасці з якой яўрэям забара-нялася выязджаць у вялікарускія губерні. Ім жа забаранялася жыць у вёсках, валодаць зямлёй і займацца земляробствам. Яны былі абавяза-ны выселіцца ў гарады і мястэчкі і жыць у адмысловай абшчыне – ка-гале (існаваў да 1844 г.). Тыя з яўрэяў, хто жадаў запісацца ў мяшчане або купцы, мусіў плаціць за дазвол двайную цану. Але нават ва ўмо-вах жорсткай дыскрымінацыі ім удавалася пацясніць сваіх канкурэн-таў-іншаверцаў. Калі ў 1803 г. у Мінскай губ. купцоў-хрысціян наліч-валася 297 і купцоў-яўрэяў – 248, то ў 1857 г., адпаведна 319 і 2 627.
У гарадской эканомiцы захавалася цэхавая арганiзацыя. Рамесная вытворчасць значна пераўзыходзiла мануфактурную. Прычым, вот-чынныя мануфактуры ўсё яшчэ значна перабольшвалi колькасць ку-пецкiх. Шырокае выкарыстанне працы прыгонных сялян на вотчын-ных прадпрыемствах складалi моцную канкурэнцыю купецкiм. Таму попыт на рабочую сiлу гарадскiх i местачковых рабочых, у сваёй масе – яўрэяў, быў нiзкiм. Адсюль i суцэльнае панаванне ў беларускiх га-радах яўрэйскiх рамеснiкаў, саматужнiкаў, купцоў, асоб «вольных» i iншых прафесiй, што давала шанец яўрэям выжыць
Новае ў аблiччы беларускiх гарадоў выявiлася таксама ў тым, што сюды ўзмацнiўся прыток рускага чыноўнiцтва, дваранства, адстаўнога афiцэрства, праваслаўнага святарства, зацiкаўленых ва ўзбагачэннi.
Адным з галоўных напрамкаў дзяржаўнай палітыкі на Беларусі з’яўлялася ўсталяванне дзейснай падатковай сістэмы. У ліку новых падаткаў уводзіліся падушны і земскі зборы. Рэкруцкая павіннасць за-ключалася ў адпраўцы на пажыццёвую вайсковую службу здольных да яе маладых людзей. У адрозненне ад вялiкарускага насельнiцтва, мясцовыя сяляне, рамеснiкi i купцы плацiлi падаткi не папяровымi грашыма, а срэбранай манетай, што больш узбагачала царскую казну.
Такім чынам, палітыка царскага ўрада на беларускіх землях скі-роўвалася на інтэграцыю іх патэнцыялу ў агульнарасійскае эканаміч-нае, грамадскае, духоўнае і культурнае жыццё, вядома ж, найперш, у інтарэсах пануючага праваслаўна-дваранскага класу.
2. Напрыканцы ХVІІІ – пачатку ХІХ стагоддзя ўвага міжнароднай супольнасці была прыцягнута не толькі да падзелаў РП, але і да ім-клівага росту магутнасці Францыі на чале з Напалеонам Банапартам. Заснавальнік новай імператарскай дынастыі і таленавіты ваеначальнiк Напалеон І здолеў падпарадкаваць сабе ўсю Заходнюю Еўропу, за выключэннем Англii. Паводле Тыльзіцкага міру (1807) Францыя ў абмен на ўдзел Расіі ў блакадзе англічан перадала ёй Беласточчыну.
З польскіх зямель, адваяваных у Прусiі, па загаду Напалеона было створана падпарадкаванае яму Варшаўскае герцагства на чале з сак-сонскім каралём Фрыдрыхам Аўгустам. Пасля вызвалення польскіх зямель з-пад аўстрыйскай акупацыі тэрыторыя герцагства ўзрасла са 103 да 155 тыс. км², насельніцтва – з 2, 6 да 4, 3 млн чал., а само яно ператварылася ў плацдарм для падрыхтоўкi нападу на Расiю. На гэты шлях Напалеона штурхала польская шляхта, спадзеючыся на аднаў-ленне РП. У складзе французскай армii палякi сфармiравалi цэлы кор-пус (60–70 тыс. чал.) на чале з генералам Ю. Панятоўскiм. Ваяўнічыя настроi шляхты Герцагства Варшаўскага падзялялі Пацы, Радзiвiлы, Сапегі, якія пражывалі на Беларусі.
Са свайго боку Аляксандр І быў прыхільнікам дыпламатычнага шляху вырашэння ўсіх спрэчных пытанняў. Але сумесныя расiйска-французскiя перагаворы не здолелi прадухiлiць наспелага ваеннага су-тыкнення. Напалеон здолеў сканцэнтраваць на мяжы з Расіяй 600-ты-сячнае войска, у якое, акрамя французаў, мабілізаваў салдат з завая-ных ім краін. 10 чэрвеня 1812 г. Францыя аб’явiла вайну Расii, 12 чэр-веня яе армiя ў колькасцi 300 тыс. чал. фарсiравала Неман у раёне Коўна. Ужо 16 чэрвеня ёю без бою была захоплена Вiльня, праз 10 дзён – Мiнск. Напрамкi магчымага наступлення заваёўнікаў прыкры-валiся трыма рускiмi армiямi. У іх ліку I армiя (120 тыс. чал.) на чале з генералам Барклаем дэ Толi, якая размяшчалася ў Літве; II армiя (ка-ля 50 тыс. чал.) на чале з генералам Баграцiёнам – на Беларусі; ІІІ ар-мiя (44 тыс. чал.) на чале з генералам Тармасавым – на Валыні.
Звычайна Напалеон iмкнуўся разбiць варожыя сiлы ў адной або ў некалькiх бiтвах, а затым прад’яўляў праціўніку свае ўмовы міру. У выпадку з Расіяй гэтая добра апрабаваная тактыка сябе не апраўдала, бо рускія арміі адступалі ўглыб краіны. На тэрыторыi Беларусі моц-ныя ар’ергардныя баi адбылiся пад Клясцiцамi, Мiрам, Салтанаўкай. 4-5 жнiўня пад Смаленскам Напалеон выйграў першую буйную бiтву, але войскі рускiх яшчэ ўяўлялі грозную сілу. Іх баявы дух узрос, калі галоўнакамандуючым быў прызначаны генерал М. I. Кутузаў.
26 жнiўня 1812 г. пад Барадзіно адбылася генеральная бітва з удзелам 134 тыс. французскіх і 155 тыс. рускiх салдат і афіцэраў. Або-два бакі панеслі велізарныя страты, адпаведна, каля 50 тыс. забiтых i параненых французаў і 46 тыс. рускiх. Гэта была першая бiтва, у якой Напалеон не перамог, але наступальная ініцыятыва заставалася за ім. Рада рускага камандавання, якая адбылася ў с. Філі, прыняла нялёгкае рашэнне ў мэтах захавання арміі адступіць і аддаць ворагу старажытную сталіцу без бою. 2 верасня пачалася французская акупацыя спаленай і амаль пазбаўленай жыхароў Масквы.
На акупіраванай тэрыторыі Беларусі французы ў кантакце з мяс-цовай шляхтай паспрабавалі ўсталяваць пэўныя ўладныя структуры. Яшчэ ў чэрвені, жыхары Вільні сустракалi Напалеона як вызвалiцеля. За яго абяцанне аднавiць ВКЛ шляхта абавязалася сфармiраваць 100-тысячнае войска, а таксама забяспечваць французаў прадуктамі i фу-ражом. 1 лiпеня быў абвешчаны загад аб стварэннi у Вільні Часовага ўрада ВКЛ з падуладнымі яму Вiленскай, Гродзенскай і Мiнcкай гу-бернямі, а таксама Беластоцкай вобласцi. Неўзабаве тут адбыўся адмi-нiстрацыйны падзел паводле французскага ўзору.
Функцыi палiтычнага кiраўнiка ўрада ўскладалiся на iмперскага камiсара Бiньёна. Ваенная ўлада (а са жнiўня – старшынства ў Часо-вым урадзе) ускладалася на генерал-губернатара Лiтвы Гагендорпа.
У лiпенi вайсковая камiсiя Часовага ўрада на чале з А. Сапегам прыступiлася да стварэння мясцовых узброеных сiл. Пяхота фармiра-валася з рэкрутаў, а шляхта забяспечвала iх адзеннем i запасам пра-дуктаў. З цягам часу ў войску ВКЛ было сабрана каля 15 тыс. пяхоты і вершнікаў. У склад войска ўвайшоў лёгкі кавалерыйскі полк са шля-хецкай i студэнцкай моладзi, артылерыйская батарэя, эскадрон бела-рускiх татар. Князь Д. Радзiвiл за свой кошт сфарміраваў полк уланаў у 3 тыс. чалавек. Ён жа быў прызначаны шэфам жандараў. У мэтах аховы парадку ў Магілёве быў створаны атрад стражы з 400 чал.
Галоўнай задачай акупацыйных (ваенных i грамадзянскiх улад) было харчовае i фуражнае забеспячэнне напалеонаўскай арміі. З цягам часу рэалiзацыя яе набыла гвалтоўныя рабаўнiцкiя формы. У вынiку шматлiкае гарадское насельнiцтва (Вiльнi, Вiцебска) сутыкнулася з голадам. У адказ на злоўжыванні французскiх фуражыраў сяляне сталі брацца за зброю. Асаблiвай актыўнасцю вызначылiся жыхары в. Тра-сцянкі Iгуменскага пав., якiя стварылi партызанскi атрад i ваявалi супраць ворага, а таксама супраць шляхты, якая яму дапамагала. Такiя ж партызанскiя атрады былi створаны сялянамi вёсак Стараселле, Ма-жаны, Ясмоны Барысаўскага і Жарцы Полацкага паветаў.
Узяўшы Маскву, Напалеон не дачакаўся прапаноў аб мiры. У той час, як яго армiя галадала і разам з дысцыплінай губляла кіраванне, рускае войска ў Таруцiна папаўнялася жывой сілай, боезапасам і пра-дуктамi. Руская армія не дапусцiла французскага пранiкнення ў паў-днёвыя раёны краіны, прымушаючы акупантаў адступаць па імі ж раз-буранай смаленскай дарозе ва ўмовах лютага марозу i голаду. Асобыя часці і групы вайскоўцаў падвяргаліся нападам казацкіх фарміраван-няў і партызанскіх атрадаў. Склады харчавання ў Смаленску былі раз-рабаваны першымі салдатамі, якія дасягнулі горада. Правіянт і фураж, назапашаныя акупантамі і іх наймітамі ў Мінску і Віцебску, былі за-хоплены войскамі Вітгенштэйна і Чычагава.
Спроба рускiх палкаводцаў акружыць рэшткi французаў у раене Мiнска i Барысава поўнасцю не ўдалася, але 14-16 лiстапада пры пе-раправе праз Бярэзiну французаў спасцігла сапраўдная катастрофа: да 30 тыс. чалавек тут знайшлі сабе магілу. 23 лiстапада ў Смаргонi Напалеон пакінуў войскі і з’ехаў у Парыж.
Пасля Маладзечна супрацiўленне французаў амаль перапынiлася. Беларускае войска неахвотна замагалася на баку Напалеона. Іх спроба спыніць рускіх пад Слонiмам і Вільняй скончыліся вялікімі для сябе людскімі стратамі. Рэшткi ацалелай беларускай пяхоты адыйшлi разам з Ю. Панятоўскiм у Польшчу i Прусiю.
Такім чынам, «Вялікая Французская армія» перастала існаваць. Рускія войскі страцілі каля 200 тыс. салдат. На Беларусі ахвярамі вай-ны стаў кожны чацвёрты жыхар, асабліва гараджане, колькасць якіх з-за голаду і хвароб зменшылася ўдвая-утрая. Нягледзячы на страты і разбурэнні, царскі ўрад не змяншаў цяжар павіннасцей з сялян. Разлік сялян на скасаванне прыгону пасля вайны не спраўдзіўся.
У пачатку 1813 г. руская армія перайшла дзяржаўную мяжу і ру-шыла на Францыю. Напалеон спрабаваў узяць рэванш за няўдалую рускую кампанію, але быў канчаткова разбіты пад Ватэрлоа.
1 кастрычніка 1814 г. у Вене адкрыўся кангрэс еўрапейскіх ма-нархаў, каб вызначыць пасляваенныя граніцы на карысць саюзнікаў – пераможцаў напалеонаўскай Францыі. Так, паводле падпісанага 9 чэр-веня 1815 г. «Заключнага акту», Герцагства Варшаўскае пераходзіла да Расii. Хоць Аляксандр I абвяшчаў сябе «каралем польскім», палякі набывалі так званую «канстытуцыйную хартыю» і разам з ёй істотную аўтаномію. Кіраванне Царствам Польскім здзяйсняў Адміністрацый-ны савет на чале з братам імператара Канстанцінам.
Такім чынам, з разгромам войск Напалеона другая пасля паў-стання Т. Касцюшкі спроба палякаў аднавіць сваю дзяржаўнасць па-цярпела няўдачу. Нягледзячы спрыяльныя для польскай шляхты ўмо-вы далейшага ўнутрыпалітычнага існавання Польшчы, ідэя аднаўлен-ня незалежнай, у межах 1772 г. РП заставалася непарушнай
3. Падзеі, звязаныя з войнамі Напалеона і ўдзел у іх шляхты, надалі значны імпульс грамадска-палітычнаму жыццю ў заходняй ускраіне Расійскай імперыі. Адным з цэнтраў яго заставалася Вільня. Няўдалыя спадзяванні мясцовага насельніцтва на адраджэнне ВКЛ і РП не знізілі яго антырасійскіх настрояў. Студэнцтва ўніверсітэта стварала спрыяльнае асяроддзе для фарміравання нацыянальнай свядомасці, вольна-любівых ідэй. Так, члены «Таварыства шубраўцаў» (гультаёў) ставілі на мэце з дапамогай сатыры змагацца за высокамаральнага чалавека. Таму ж служыла іх газета «Ведамасцi брукавыя».
1 кастрычніка 1817 г. было створана «Таварыства сяброў карыснай забавы», якое крыху пазней пры ўдзеле Я. Чачота і Т. Зана было рэарганізавана ў «Таварыства філаматаў» (тых, хто імкнецца да ве-даў). Усе ўдзельнікі імкнуліся шляхам адукацыi прынесці карысць Ай-чыне, якой лічылі РП. Філаматы вывучалі працы асветнікаў, гісторыю і духоўную культуру роднага краю. Яны пісалі творы па навуковых праблемах, літаратурныя сачыненні, вялі дыскусіі аб прачытаных кні-гах. Пад уплывам прафесара ўніверсітэта І. Лялевеля члены таварыс-тва захапіліся грамадска-палітычнай тэматыкай. Да іх далучыліся будучыя змагары за незалежную РП І. Дамейка, М. Рукевіч і інш.
У 1820 г. па ініцыятыве найбольш актыўных філаматаў – А. Мiц-кевiча, Я. Чачота і Т. Зана было створана так званае «Таварыства пра-мянiстых», у якое ўвайшло 168 чал. Паводле статуту, яно мусіла кла-паціцца аб павышэнні маральнага і інтэлектуальнага ўзроўню студэн-таў. Увага да яго з боку гарадской моладзі ўзрасла да такой ступені, што будынак універсітэта стаў для «прамяністых» цесным. І прамяніс-тыя, і іх прыхільнікі карысталіся дасягненнямі народнай культуры, па-пулярызавалі гістарычнае мінулае і г. д. Такім чынам, іх дзейнасць выйшла далёка за межы ўніверсітэта, што паслужыла фармальнай пад-ставай для яе перапынення кіраўніцтвам універсітэта.
Але кіруючае ядро «філаматаў» і «прамянiстых» утварыла новую, на гэта раз тайную суполку – «Таварыства фiларэтаў» (аматараў даб-радзейнасцi) пад старшынствам Т. Зана, якое дзейнічала ва ўніверсі-тэце з 1820 па 1823 гг. Філарэты выказвалі прыхільнасць ідэі адра-джэння РП. На гэтай аснове будавалася ўся іх навукова-асветніцкая праца, прапаганда і агітацыя. У мэтах канспiрацыi таварыства падзя-лялася на пяць cекцый, якiя ў сваю складаліся з гурткоў. Кола філарэ-таў пашыралася за кошт новых членаў, прычым, не толькі студэнтаў, а інтэлігентаў, прагрэсіўнай шляхты і інш. Усяго арганізацыя налічвала 200-300 чал. Такія ж таварыствы ўзніклі ў асяроддзі навучэнцаў Ві-цебска, Полацка і Беластока.
Яшчэ ў 1822 г. Аляксандр I выдаў указ аб забароне тайных арга-нізацый на тэрыторыі Царства Польскага і заходніх губерняў. У чэр-вені 1823 г. пад кіраўніцтвам сенатара М. Навасільцава была створа-на следчая камісія ў Віленскай навучальнай акрузе. У 1823 г. паліцыя Вільні выявіла дзейнасць тайнай арганізацыі і ў выніку працяглага, больш чым год, следства пад суд трапіла 108 чал., з якіх 20 былі пры-гавораны да турэмнага зняволення з далейшай ссылкай (Т. Зан, А. Су-зін, Я. Чачот) і высылкі ўглыб Расіі (А. Міцкевіч).
Нягледзячы на пэўную нацыянальна-патрыятычную скіраванасць віленскіх таварыстаў, іх дзейнасць уяўляла сабой частку агульнарасій-скага руху, скіраванага супраць неабмежаванага самаўладдзя і пры-гнёту народу. Так, у асяроддзi рускай элiты, якой з’яўлялася дваранст- ва, узнiк моцны рух за рэфармаванне дзяржаўнага ладу i грамадскага жыцця. У далейшым яго ўдзельнiкi увайшлi у гiсторыю пад назвай «дзекабрыстаў». На пачатку 1820-х гг. у краiне склалiся два буйней-шыя тайныя таварыствы – Паўночнае ў Пецярбургу на чале з М. Му-раўёвым i Паўднёвае – у Тульчыне (Украiна) на чале з П. Пестэлем. Размяшчэнне на тэрыторыi Беларусi расiйскiх узброеных сiл (Лiтоўскi корпус) спрыяла ўзнiкненню афiцэрскiх тайных суполак, звязаных з Паўночным або Паўднёвым таварыствамi. На Беларусi у розны час жылi i дзейнiчалi М. Мураўёў, М. Лунiн, Я. Абаленскi i iнш.
Каб прыцягнуць польскую шляхту да сумеснай барацьбы, П. Пес-тэль згаджаўся на перадачу РП Вiленскай, Гродзенскай, часткi Мiн-скай губерняў. У распрацаванай ім «Русской правде» было запісана, што беларусы не могуць быць самастойнымі і з-за слабасці сваёй ніко-лі не змогуць стварыць асобнай дзяржавы.
М. Мураўёў у сваёй «Канстытуцыi» прадугледжваў федэратыўны лад Расii у складзе асобных тэрыторый па ўзору ЗША. Лiтоўска-бела-рускiя землi планавалася ўключыць у дзве дзяржавы: Заходнюю (са сталiцай у Вiльні) i Дняпроўскую (са сталiцай у Смаленску).
Члены Паўднёвага таварыства С. Мураўёў-Апостал, М. Бястужаў-Румiн i iншыя, якiя служылi у Бабруйску, распрацавалi план дзяржаў-нага перавароту. Пачатак яго звязваўся з арыштам Аляксандра I, яго брата Мiкалая i усёй свiты ў час меўшага адбыцца наведвання імі ба-бруйскай крэпасцi. Але «Бабруйскi план» не знайшоў падтрымкi у змоўшчыкаў і царская інспекцыя бабруйскай крэпасці 13 верасня 1823 г. прайшла без эксцэсаў.
Свае планы адносна расійскага самаўладдзя будавала і польская шляхта. Так, у 1820-х гадах у Царстве Польскім група афiцэраў ства-рыла так званае «Патрыятычнае таварыства», якое мела свой Статут, Цэнтральны камiтэт, а таксама 7 правiнцыяльных аддзелаў, у тым лiку Лiтоўскi з цэнтрам у Вiльнi. Асноўнай мэтай усёй арганiзацыi з’яўля-лася адраджэнне РП у межах 1772 г. У Лiтоўскi правiнцыяльны камi-тэт уваходзiлi К. Радзiвiл, генерал Вайнiловiч, граф Солтан і інш. Чле-ны таварыства шукалі прыхільнікаў у Лiтоўскiм корпусе, стваралi ар-сенал зброi у Вiльнi, але з-за правалаў у Варшаве былі вымушаны пе-рапыніць сваю дзейнасць. Пасля разгрому паўстання на Сенацкай пло-шчы 14 снежня 1825 г. следству стала вядома аб кантактах дзекабрыс- таў і асобныя члены Патрыятычнага таварыства былі асуджаны.
У 1821-1826 гг. у Беластоцкай i Свiслацкай гiмназiях дзейнiчала тайнае таварыства культурна-асветніцкага накірунку «Заране» у ліку 50 чал. на чале з Ф. Ляховiчам. Яны ставілі на мэце ўдасканаленне сваіх характараў, фарміраванне грамадскіх густаў, захаванне польскай мовы, што, на іх думку, магло паспрыяць адраджэнню РП. Каб абу-джаць патрыятычныя пачуцці, заране насілі прозвішчы славутых суайчыннікаў (Б. Харобрага, С. Баторыя, Ю. Панятоўскага).
У 1825 г. Ф. Ляховіч даведаўся аб існаванні ў Беластоку «Тавары-ства ваенных сяброў» і прыняў рашэнне наладзіць з ім сувязі. Гэтае таварыства ў складзе 45 чал. узнікла па iнiцыятыве былога фiламата М. Рукевiча і афіцэраў асобага Лiтоўскага корпуса капiтана К. Iгель-строма і паручыка А. Вягелiна. Да восені 1825 г. беластоцкія «Заране» дзейнічалі сумесна з імі, а затым самастойна.
Адгалоскi паўстання сталічных дзекабрыстаў мелі месца на Бела-сточчыне i у Бабруйску. Пасля няўдалай спробы сарваць прысягу Мi-калаю I салдат Лiтоўскага пiянернага батальёна 24 снежня 1825 г. у м. Браньск на Беласточчыне былi пакараны кіраўнікі і шэраговыя члены «Таварыства ваенных сяброў» Рукевiч, Вягелiн, Iгельстром.
Такім чынам, тайныя таварыствы на Беларусі былі знішчаны ўла-дамі або перасталі існаваць па іншых прычынах. Тыя веды, духоўныя каштоўнасці і ідэі, якія прапагандаваліся філаматамі, філарэтамі, зара-намі і інш., спрыялі ўмацаванню польскай нацыянальнай свядомасці і патрыятызму. Наколькі моцнымі былі наступствы дзейнасці тавары-стваў, сведчылі падзеі паўстання ў Польшчы, Літве і Беларусі (1830-1831) пад лозунгам адраджэння РП у межах 1772 г.
4. Феадальнае землеўладанне, якое ўсталявалася на тэрыторыі Бе-ларусі яшчэ ў часы ВКЛ і ахоплівала амаль 75% ад усіх зямель, набы-ло далейшае развіццё ў Расійскай імперыі. Па занятасці насельніцтва і аб’ёму прадукцыі сельская гаспадарка адыгрывала вядучую ролю ў эканоміцы. Асноўнымі пастаўшчыкамі хлеба на ўнутраны і знешні рынак з’яўляліся памешчыкі. Галоўную вытворчую сілу складалі пры-гонныя, колькасць якіх у 1795 г. дасягала 84,4 % усіх сялян. Пры гэ-тым у заходніх губернях больш актыўна выкарыстоўвалася праца па-рабкаў. У 1840-1850-х гг. у фальварках і маёнтках сталі ўкараняцца новыя метады апрацоўкі глебы, выкарыстоўвацца першыя сельскагас-падарчыя машыны. Са збожжавых культур большае распаўсюджанне мела азімае жыта, яравыя ячмень і авёс. З кожнага пасеянага зерня збіралася 3 або 3, 5. У канцы ХІХ да традыцыйных тэхнічных культур – ільну і канопляў далучылася бульба. Вытворчасць збожжа набывала таварны характар. Да канца XVIII ст. буйныя гаспадаркі пастаўлялі на рынак каля 75 % жыта, 45-55 % – ячменю, аўса, гароху, бульбы. У сярэдзіне ХІХ ст. пасевы цукровых буракоў узраслі да 2 400 дзеся-цін, а ўраджайнасць узрасла ў 6 разоў.
Жывёлагадоўля таксама з’яўлялася важнай галіной сельскай гас-падаркі. Акрамя мяса-малочнай жывёлагадоўлі, у Мінскай і Гродзен-скай губ. пашырылася развядзенне мерыносавых авечак у мэтах вы-творчасці і нарыхтоўкі танкаруннай воўны для суконных мануфактур. Для ўласных патрэб сяляне разводзілі лён, каноплі, тытунь, буракі і інш. Ураджай збожжавых (сам–2-3) быў горшым, чым у панскай гас-падарцы. Акрамя таго, невялікія памеры зямельных надзелаў (12-15 дзес. – у заходніх паветах Беларусі, і нават 8-12 – у астатніх) пры ад-сталай тэхніцы і тэхналогіі землеапрацоўкі і іншыя фактары не маглі задаволіць патрэбы вясковых працаўнікоў у хлебе. Невыпадкова, у другой палове ХІХ ст. найважнейшым харчовым прадуктам сялянскай сям’і зрабілася бульба.
Каб знайсці сродкі на падтрыманне жыццядзейнасці сям’і і вы-плату падаткаў селянін быў вымушаны ў вольны ад сельскагаспа-дарчых работ час займацца хатнімі (ткацтва, ганчарства, бандарства і інш.) і адхожымі промысламі. Будаўнічыя, дарожныя і іншыя работы давалі магчымасць сялянам палепшыць стан сваёй гаспадаркі. Паме-шчыкі прагрэсіўных поглядаў не перашкаджалі ім у пошуку дадат-ковага заробку і не душылі іх падаткамі. У выніку хатняе рамяство, адхожыя промыслы, сувязь з рынкам давала магчымасць асобным ся-лянам забыцца на беднасць. У выніку нават у асяроддзі прыгонных сталі з’яўляцца заможныя гаспадары, які мелі магчымасць браць у арэнду памешчыцкую або дзяржаўную зямлю, і нават выкарыстоў-ваць наёмную працу сваіх аднавяскоўцаў. Але ў цэлым па прычыне поўнай залежнасці селяніна ад памешчыкаў яго ўцягненне ў працэс фарміравання капіталістычных адносін адбываўся значна павольней.
Узрастанне эксплуатацыі працы парабкаў было звязана з інтэнсі-фікацыяй працэсу абеззямельвання прыгонных сялян. Па меры ўцяг-нення паноў у рынак, доля сялянскіх зямель у іх маёнтках (фальвар-ках) скарацілася з 2/3 да 1/3 і нават менш, а колькасць агароднікаў, халупнікаў і бабылёў, наадварот, стала ўзрастаць.
Гэты працэс стаў няспынным і разбуральным у сувязі з павелічэн- нем памешчыцкай вытворчасці таварнага хлеба, што патрабавала ўк-лючэння ў севазварот дадатковых, за кошт сялян, пасяўных плошчаў. Адпаведна ў паноў узрастала патрэба ў павелічэнні адпрацовачнай па-віннасці, што выклікала перавод аброчных прыгонных у паншчынныя, і неўзабаве, да сярэдзіны ХІХ ст. іх колькасць узрасла з 77 да 97%. Се-лянін павінен быў адпраўляць 6 разоў на тыдзень аднаго з членаў сва-ёй сям’і на панскія палеткі.
Акрамя павіннасцей на карысць сваіх гаспадароў, сяляне былі абавязаны выплочваць дзяржаве падушны падатак і земскі збор (5-7 руб. з двара), пастаўляць рэкрутаў (1 з 200 двароў), даваць прытулак і харчаванне прысланым на пастой салдатам, перавозіць ваенныя грузы.
Збядненне і разбурэнне сялянскіх гаспадарак вяло да ўзрастання сацыяльнай напружанасці на вёсцы. Так, з 1800 па 1839 г. адбылося 160 выступленняў сялян Беларусі. Асноўная іх колькасць насіла не- гвалтоўны характар і адбывалася ў форме падачы скаргаў на свавольства памешчыкаў або адміністрацыі, на цяжар павіннасцей і інш. Былі выпадкі, калі сяляне тысячамі ўцякалі ад сваіх гаспадароў у суседнія губерні. Так, у пачатку 1840-х гг. пад уздзеяннем чутак аб магчымасці пазбавіцца ад прыгону сяляне цэлымі вёскамі рушылі ў напрамку Крыма, Бесарабіі, Каўказа. Каб іх спыніць, спатрэбіліся войскі. У 1847 г. сяляне Віцебскай губ., паддаўшыся чуткам аб вызваленні ад прыго-ну будаўнікоў Мікалаеўскай чыгункі, тысячамі рушылі ў раён Пецяр-бурга. У выніку звыш 4 тыс. сялян былі высечаны розгамі, а звыш 100 асуджана ваенна-палявым судом да турэмнага зняволення.
Аб узнікненні ў нетрах феадалізму новых, капіталістычных адно-сін можа лічыцца з’яўленне вольнанаёмных рабочых. Але ў Расійскай імперыі выкарыстанне іх працы замянялася прыгоннымі. На Беларусі значны прыбытак панам давала вінакурства. Акрамя бровараў, у маёнтках засноўваліся ткацкія, шкляныя і іншыя прадпрыемствы, на якіх выкарыстоўвалася прыгонная праца. З 1796 па 1860 г. на Беларусі іх колькасць узрасла з 51 да 70, а іх валавая прадукцыя – у 2,1 раза.
З выкарыстаннем паравога рухавіка, які замяняе ручную працу машыннай, узнікае новы від прадпрыемства – фабрыка. Іх колькасць павялічылася з 2 да 12, а аб’ём выпушчанай імі прадукцыі – у 5, 6 ра-за. Але ў гэты час наёмная праца толькі спадарожнічала прыгоннай. Да часу купецкая (капіталістычная) мануфактура ці фабрыка, разме-шчаная ў горадзе, пакуль не магла канкурыраваць з вотчыннай, якая існавала ў маёнтках паноў-прадпрымальнікаў.
У першай палове ХІХ ст. у выніку адмысловай палітыкі царызма ў дачыненні яўрэяў насельніцтва беларускіх гарадоў і мястэчак узрасло ў 4 разы і дасягнула 320 тыс. чал. Вялікая колькасць таннай рабочай сілы стымулявала павелічэнне колькасці рамесных майстэрань і мануфактур. Характэрна, што ў гэты час беларускія рамяство і ган-даль пачалі імкліва выцясняцца яўрэйскім.
У гарадах з’явіўся штодзённы лавачны гандаль харчовымі пра-дуктамі і прамысловымі таварамі, а таксама ўтвараліся штотыднёвыя кірмашы. Прадукты сельскай гаспадаркі, а таксама лес з’яўляліся ас-ноўным таварам, які вывозіўся купцамі за межы Беларусі.
Такім чынам, умовы рынку выводзяць на першыя ролi у гаспа-дарчым жыццi тых, хто меў грошы, але не схаваныя ў куфэрак або скарбонку, а змешчаныя ў банк пад пэўны працэнт прыбытку або ў вытворчасць і продаж пэўнай прадукцыі. Уладальнiкi банкаў, як пра-вiла, былыя купцы, крэдытавалі тых, хто гарантаваў вяртанне пазыкі з працэнтамi. У лiку апошніх была частка памешчыкаў, якiя iмкнулiся да пераўтварэння сваіх натуральных гаспадарак у таварныя. Тыя з іх, якiя патрацiлi грошы на мадэрнiзацыю гаспадаркi, мелi шанец атры-маць прыбытак i надалей павялічваць абаротныя сродкі. Такім чынам, узнікаў капiтал (грошы, аблігацыі, акцыі), які не траціўся, а шляхам абарачэння прыносiў прыбытак у тым цi iншым эквiваленце. Больш актыўна капітал дзейнiчаў у галiне прамысловасцi, там, дзе былі прад-прымальнiкi i рынак наёмнай рабочай сiлы, дзе работадаўцаў i работ-нiкаў звязвала эканамiчная зацікаўленасць. Гэтая сістэма з’яўлялася больш прагрэсіўнай у параўнанні з феадальна-прыгонніцкай.
Царскі ўрад усведамляў важнасць удасканалення гаспадарчага і сацыяльнага становішча сялян. Так, мiнiстр дзяржаўных маёмасцяў П. Кiсялёў выказаў клопат аб тых беларускіх сялянах, якія належалі казне. У вынiку ў 1839 г. выйшла распрацаванае ім «Палажэнне аб кi-раваннi дзяржаўнымi маёнткамi у заходнiх губернях i Беластоцкай во-бласцi», паводле якой стваралася ўстойлівая сістэма кіравання дзяр-жаўнымі сялянамі. Па-другое, у адпаведнасці з «люстрацыяй (апісаннем) дзяржаўных уладанняў» з 1844 г. сяляне пераводзіліся з паншчы-ны на аброк, для іх усталёўваўся сярэдні памер зямельнага надзелу і ўчастка лесу, засноўваліся бальніцы і хлебныя склады. Па-трэцяе, арандатары не мелі права чыніць суд над дзяржаўнымі сялянамі. Та-кім чынам, становішча апошніх мусіла палепшыцца.
У 1840 г. Камітэт па справах заходніх губерняў прыступіўся да выпрацоўкі ўмоў рэформы гаспадарчага ўкладу прыгонных сялян, якая прадугледжвала ўпарадкаванне памераў сялянскіх надзелаў і аб’ём павіннасцей. На падставе закона ад 15 красавіка 1844 г. ажыц-цяўленне рэформы пачалося пры ўдзеле інвентарных камітэтаў і да 1848 г. абавязковыя нормы (інвентары) былі ўведзены ва ўсіх паме-шчыцкіх маёнтках Беларусі (за выключэннем яе ўсходніх губерняў).
У 1855 г. Дзяржаўны Савет пастанавiў, каб памешчык вылучыў на кожную рэвiзскую душу па 3,75 дзесяцiны зямлi. Памер паншчыны з цяглага двара вызначаўся 3 мужчынскiмi i 3 жаночымi днямi на ты-дзень. Усе іншыя адпрацоўкi скасоўвалiся. Тым не менш, новыя правi-лы ўводзiлiся толькi у дзесятай частцы ўсiх памешчыцкіх маёнткаў, ды і то вялікай карысці сялянам не прыносілі. Памешчыкі непрыхіль-на сустрэлі рэформу, яе ажыццяўленне зацягнулася да 1857 г. і фак-тычна не закранула асноў феадальнай сістэмы.
5. На месцах частка памешчыкаў пачынала ўсведамляць, што іс-наваўшая прыгонніцка-паншчынная сістэма гаспадарання з’яўляецца заганнай. Яны лічылі, што экстэнсіўныя метады гаспадарання (пашы-
рэнне пасяўных плошчаў, у тым ліку за кошт абшчынных, павелічэнне падаткаў і павіннасцей) сітуацыі не палепшаць, што патрэбны іншыя спосабы развіцця эканомікі, найперш, па заходнееўрапейскаму тыпу, калі адбываецца выкарыстанне зацікаўленых у выніках сваёй працы наёмных рабочых, новых агратэхналогіі і машын. У мэтах пошуку і прапаганды прагрэсіўных спосабаў гаспадарання асобныя памешчыкі аб’ядналіся ў Беларускае вольнае эканамічнае таварыства.
Але аднаго жадання асобных, нават перадавых памешчыкаў, якія станавіліся на шлях капіталістычных метадаў гаспадарання, было ма-ла. Агульныя тэндэнцыі развіцця сельскай гаспадаркі абумоўлівала буйное землеўладанне. Вялікая колькасць прыгоннага сялянства да-зваляла яму весці гаспадарку па-старому, не баючыся разарэння. У 1859 г. на Беларусі 4,4 % памешчыкаў валодалі 44, 2 % ад усёй зямлі. Памешчыкі сярэдняй заможнасці (23, 3 % ад агульнай колькасці), якім належала па 100 - 500 душ прыгонных, мелі 39 % зямлі; ва ўласнасці дробных памешчыкаў з колькасцю прыгонных менш за 100 душ) – знаходзілася 16, 8% зямель.
Большасць памешчыкаў не мелі іншых спосабаў павысіць даход-насць сваіх гаспадарак, акрамя ўмацавання падатковага і адпрацовач-нага прыгнёту сваіх прыгонных, а таксама скарачэння іх зямельных надзелаў. Невыпадкова, у другой палове 50-х гг. XIX ст. у маёнтках Беларусі было звыш 200 тыс. беззямельных сялян-бабылёў і агародні-каў. Удзельная вага прыгонных сялян за палову стагоддзя скарацілася з 84, 8 да 70, 9 % і працягвала скарачацца далей. У вынiку падрыва-лася сама феадальна-прыгонніцкая сiстэма.
Да сярэдзіны ХІХ ст. прыкметы крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы выявіліся ў скарачэнні прыросту насельніцтва вёскі, зніжэнні прадукцыйнасці працы, павышэнні сацыяльнай напружанасці на вёс-цы. Не толькі сялянскія, а і памешчыцкiя гаспадаркі, заснаваныя на бясплатнай працы прыгонных, вялiкага прыбытку не давалі, траплялі ў залежнасць ад крэдытораў і разбураліся.
Такім чынам, феадальна-прыгонніцкія адносіны, якія да гэтага часу панавалі ў эканоміцы і сацыяльным жыцці Расійскай імперыі, набылі прыкметы разлажэння. Разам з тым у іх нетрах сталі з’яўляц-ца парасткі новага, больш прагрэсіўнага капіталістычнага ўкладу, за-снаванага на эксплуатацыі працы вольнанаёмных рабочых як у гора-дзе, так і вёсцы, актывізацыі ўнутранага і знешняга рынку, росце та-варнасці сельскай гаспадаркі. І перадавой грамадскасці, і ўладам бы-ло відавочна, што прыгоннае права ператварылася ў сапраўдны тор-маз на шляху развіцця краіны.
Дата добавления: 2015-07-18; просмотров: 1526;