Лекцыя 8. САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСІ У СКЛАДЗЕ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ХІХ СТ. 1 страница

Пытанні

1. Скасаванне прыгоннага права. Шляхі развіцця капіталістычных адносін.

2. Прамысловы пераварот на Беларусі і яго асаблівасці. Месца эканомікі Беларусі ў агульнарасійскім рынку

3. Саслоўная палітыка самадзяржаўя

4. Фарміраванне пралетарыяту і буржуазіі. Узнікненне індустрыяльнага

грамадства

1. У ХІХ стагоддзі патрэбу ў скасаванні прыгону ўсведамлялі не то­ль­кі прагрэсіўныя дваране і разначынцы, але і самі расійскія манар-хі. Шэраг канкрэтных захадаў у гэтым напрамку стаў магчымым з пры­хо­дам на трон Аляксандра II (1855-1881) – чалавека еўрапейскай аду­ка­цыі і лiберальных поглядаў.

Па эканамічных і палітычных меркаваннях створаны ў 1857 г. Са-крэт­ны камiтэт вырашыў распачаць пераўтварэнні з Заходняга краю. Па-першае, праведзеная тут iнвентарная рэформа пэўным чынам пад-рых­та­ва­ла адпаведную глебу. Па-другое, пачатак рэформы мог змен-шыць уздзеянне польскага нацыянальна-вызваленчага руху на бела-рускiх сялян. Гэтыя і іншыя акалічнасці Аляксандр ІІ абмяркоўваў з вiленскiм генерал-губернатарам У. Назiмавым

Мясцовыя памешчыкі праз праз створаныя ў лiстападзе 1857 г. з даз­во­лу цара губернскiя камiтэты (20 чал.) уключыліся ў падрыхтоўку скасавання прыгону. Пры гэтым Вiленскi, Гродзенскi, Ковенскi камi-тэты выказалiся за вызваленне сялян без зямлi. Там, дзе землi былi лепшымi i яны давалi большы прыбытак, памешчыкi iмкнулiся заха-ваць іх за сабой. Калі царскія ўлады прызналі неабходным вызвален-не сялян менавiта з зямлёй, адразу ж узнiкла тэндэнцыя да згону сялян на горшую зямлю, пераводу іх у стан дваровых, агароднікаў, кутнікаў.

Нарэшце, 19 лютага 1861 г. закон аб скасаваннi прыгоннага права быў надрукаваны ў выглядзе Манiфеста i «Палажэнняў 19 лютага», дзе асвятлялiся ўсе правы i абавязкi сялян. У манiфесце асобна пад-крэслiвалася, што адмена прыгоннага права адбылася па iнiцыятыве «высакароднага дваранства». Тут жа ўказвалася, што на працягу 2 год (да 1863) сяляне павiнны былi выконваць асноўныя павiннасцi на ка-рысць паноў, каб даць iм магчымасць кампенсаваць страту работнікаў.

У агульных палажэннях указвалася сiстэма кiравання вёскай, збо-ру падаткаў, адносiн сялян з уладамi. Аграрная рэформа адбывалася на аснове 17 заканадаўчых актаў, агульных i мясцовых палажэнняў i правiл, апублiкаваных у сакавiку-маі 1861 г. Паводле Агульнага пала­жэн­ня, уласнiкам зямлi заставаўся памешчык i частка яе адводзiлася для надзялення сялянства, але за выкуп. На працягу 10 год селянiн аба­вя­заў­ся апрацоўваць свой надзел i, акрамя таго, выконваць пэўныя пав­iн­насцi на карысць пана: у Вiцебскай i Магiлёўскай губ. – 40 муж-чынскiх i 30 жаночых дзён у год або 8 руб. чыншу. Да часу поўнага вы­ку­пу яны лiчылiся часова абавязанымi.

У Магiлёўскай i Вiцебскай губ. памер надзелаў вагаўся ад 4 да 5 дзесяцiн да 2-1 дзесяціне на душу. У выніку ў адной сялянскай гаспа-дарцы было 7-12 дзе­ся­цін зямлі, конь або два валы. Тут жа захоўвала-ся абшчыннае землекарыстанне. У Мiнскай, Вiленскай i Гродзенскай губ., дзе пераважала падворнае землекарыстанне, зямля (10-12 дес.) засталася за сялянамi. Павiннасцi скарачалiся на 10% – не болей 3 руб. чыншу і 23 дзён адпрацоўкi з дзесяцiны. Уводзілася калектыў­ная ад-казнасць, так званая, «кругавая парука» для выплаты дзяржпадаткаў i падушнай подацi. Лес пераходзiў ва ўласнасць пана; выганы, сена-жаць, паша – заставалася ў агульным карыстанні.

Выкупная сума вызначалася праз шасціпрацэнтную капiталiза-цыю гадавога чыншу. Калi чынш з сялянскага надзела за год складаў 6 руб. у год, то агульная сума, якую селялiну трэба было заплацiць, складала 100 рублёў (6 р. – 6%, 100 р. – 100%). Калi селянiн атры-моўваў поўны надзел, то мусiў адразу выплацiць 25%. Калi няпоўны, то 20%. Астатнюю суму плацiла дзяржава, а выкупныя плацяжы збі-ралася спагнаць на працягу 49 гадоў.

Рэакцыя сялян Беларусі на «Маніфест» і «Палажэнні 19 лютага», як і паўсюдна ў краіне, была адмоўнай, галоўным чынам, з-за выкуп-ных плацяжоў. Атрыманая свабода без зямлі імі не ўспрыма­ла­ся як каштоўнасць. На глебе агульнага незадавальнення да ліпеня 1861 г. на Беларусi адбылося 370 выступленняў.

Ліквідацыя прыгоннага права нанесла магутны ўдар на феадаль-най сістэме, але не знішчыла яе да канца, паколькі непахісным заста-вал­ся яе аснова – памешчыцкае землеўладанне. Сялянам належала то­ль­кі 33, 4% зямель, прычым, не ў якасці прыватнай уласнасці, а на ўмо­вах абшчыннага ці надзельнага карыстання да яе поўнага выкупу. У тых умовах развіццё капіталістычных адносін на вёсцы павінна бы-ло пайсці не па амерыканскім (прыватная ўласнасць на зямлю, маг-чы­масць наёмнай працы, фермерская гаспадарка), а прускім (аб-шчын­нае ці надзельнае карыстанне, феадальныя перажыткі) шляху.

У памешчыцкiх маёнтках назiралiся 2 сiстэмы гаспадарання – ад­п­ра­цо­вач­ная i капiталiстычная (з выкарыстаннем наёмнай – гадавой i падзён­най працы і панскага iнвентару). Гэта былi гаспадаркi з высо-кай канкурэнтаздольнасцю i з’арыентаваныя на рынак. У канцы 70- х – пачатку 80 гг. ХІХ ст. з-за паступлення з Заходнюю Еўропу вялікіх пар­тый збожжа з Паўночнай i Паўднёвай Амерыкі цэны на яго істотна зні­зі­лі­ся. Гэта стала прычынай пераарыентацыi памешчыцкiх гаспада-рак Беларусі на малочную жывёлагадоўлю. Такiм чынам, з’явiлася ма­лоч­на-таварная спецыялiзацыя, а разам з ёй – новыя пароды жывёл, па­ве­лі­чэн­не пагалоўя ў 2 разы i больш. Другiм напрамкам развiцця панcкiх гаспадарак стала пашырэнне плошчаў бульбы i выраб з яе спiрту. Калі ў канцы ХIХ cт. на Беларусi дзейнiчала 404 вiнакурнi (бровары), то на пач. ХХ ст. – больш за 500.

З iншых спецыялiзацый варта адзначыць iльнаводства (Вiцебскай i Вiленскай губ, а таксама (на некаторы час) авечкагадоўля – на Гро-дзеншчыне i Мiншчыне. Беларускія памешчыкі лепш за суседзяў пры-ста­соў­ва­лі­ся да рыначных умоў. Па-ранейшаму, агульная эканамічная тэн­дэн­цыя развіцця іх гаспадарак – арыентацыя на рынак, пашырэнне выт­вор­час­ці і яе спецыялізацыя.

Са скасаваннем прыгоннага права развіццё капіталізма ў сельскай гас­па­дар­цы адбывалася больш імкліва, чым у Расіі. Частка сялян па-чынае скарыстоўваць чытырохполле, удасканаленыя прылады працы, нават штучныя ўгнаенні. З другога боку, узрастала незадаволенасць той часткі вясковых працоўных, які не маглі пракарміцца са свайго на-дзелу. Выйсцем са становішча з’яўлялася арэнда ў пана пэўнай яе колькасці на ўмовах адработкі са сваім інвентаром і цяглавай сілай на полі гаспадара. Такім чынам, замест скасаванай паншчыны ўзнікала новая адработачная сістэма, па сутнасці, тая ж феадальная павіннасць з тым толькі адрозненнем, што ў новых умовах селянін быў вымуша-ны сам, па эканамічных прычынах, звяртацца да пана. Аднак гэтая сіс-тэма не магла быць устойлівай з-за нізкай прадукцыйнасці працы та-кога работніка на панскім полі.

Другая сістэма – капіталістычная, больш адпавядала часу, бо ў яе ас­но­ве ляжала праца работніка (падзённага, сезоннага, пастаяннага), на­ня­та­га гаспадаром на ўмовах аплаты па якасці і колькасці зробле-на­га з прадастаўленнем жывога і мёртвага інвентару. Памеры гэтай ап­ла­ты, як правіла, дыктаваў не работадаўца, а рынак. Капіталістыч-ная сістэма замацавалася ў Віленскай, Гродзенскай і Мін­с­кай губ., а на астатняй тэрыторыі Беларусі распаўсюдзілася зме­ша­ная – адрабо-тачна-капіталістычная сістэма.

Як і планавалі землеўладальнікі, за імі засталася асноўная маса зямель, у сярэднім больш за 1000 дзесяцін, у той час як на 1 сялянскі двор прыпадала 12-13. Характэрная рыса землеўладання на Бе-ла­ру­сі, асабліва ў Мінскай губерні, – наяўнасць магнацкіх латыфундый Віт­ген­ш­тэй­наў, Радзівілаў, Патоцкіх і інш. Царскі ўрад як апора і вы­раз­нік інтарэсаў, найперш, рускага праваслаўнага дваранства імкнуўся пад­т­ры­маць яго, прадаючы яму па ільготных цэнах землі на Беларусі. Та­кім чынам мясцовае рускае дваранства, без уліку Магілёўскай губ., уд­вая (з 1,8 да 3, 6 млн дзесяцін) павялічыла свае ўладанні. Ад­на­ча­со­ва ўрад забараніў продаж зямлі ў значных памерах памешчыкам- і ся-ля­нам-католікам (больш 60 дзес.), а таксама яўрэям, з тым змен­шыць іх эканамічную апору і палітычную актыўнасць.

Беларускія сяляне ўключаліся ў капіталістычны рынак вельмі ма­руд­на і з вялікімі цяжкасцямі. Каб пражыць толькі за кошт уласнай гас­па­дар­кі сялянскай сям’і патрабавалася не менш 20 дзес. зямлі. І без таго невялікія надзе­лы зямлі (у сярэднім 8-12 дзес.) скарачаліся пасля таго, як жанатыя сы­ны ладзілі асобную ад бацькоў гаспадарку. Зямля павінна была выка­рыс­тоў­вац­ца сялянамі як мага больш прадукцыйна, каб мець магчы­масць пражыць самім і атрымаць сродкі для выплаты падаткаў, удас­ка­на­лен­ня прылад працы, утрымання жывёлы. У выніку да канца ХІХ ст. на сялянскіх участках на 23, 9 % павялічыліся пасевы збожжа­вых і тэхнічных культур, а іх ураджайнасць узрасла напалову. Рэзка па­вя­лі­чы­лі­ся зборы бульбы (у 4, 6 раза) і ільну (на 82, 5%). З агульна­га аб’ёму сельскагаспадарчых прадуктаў, якія ішлі на рынак, сяляне пас­таў­ля­лі 25% збожжа, 75% ільну, значную частку бульбы.

Як правіла, больш паспяхова развіваліся гаспадаркі з надзельным зем­ле­ка­рыс­тан­нем, якія менш залежалі ад абшчыны і мелі больш сва-бо­ды ў арганізацыі вытворчасці. Менавіта ў іх межах адбываўся рост (на 50%) пагалоўя буйнарагатай жывёлы, выкарыстоўвалася элітнае на­сен­не і ўдасканаленыя прылады працы. Асноўная ж маса хлебаро­баў Магілёўшчыны і Віцебшчыны, дзе існавала абшчыннае землека­рыс­тан­не, не мела такіх магчымасцяў і не мела перспектыў выбіцца з га­ле­чы. Цераспалосіца, калектыўная адказнасць за выкананне павін-нас­цей і падаткаў («кругавая парука»), канфлікты з панамі з-за серві-ту­таў і г.д. згуртоўвалі паміж сабою членаў абшчыны і тармазілі раз-віц­цё капіталістычных адносін. Становішча сялянскіх гаспадарак ус­к­лад­ня­ла­ся падаткамі (грашовымі зборамі) і павіннасцямі на рамон­т­ныя, дарожныя, адміністрацыйныя, ветэрынарныя і многія іншыя пат­рэ­бы. Акрамя земскіх грашовых збораў, сяляне выконвалі дарожную, пад­вод­ную і паліцэйскую павіннасці.

З ператварэннем зямлі ў аб’ект куплі-продажу ўзнікла і ўзмацні-ла­ся тэндэнцыя да істотнага павелічэння сялянскіх уладанняў. Так, у Мін­с­кай губ. з 1861 па 1876 г. 110 сялян набылі ўчасткі па 50-100 дзе-ся­цін, а 66 – купілі маёнткі. Характэрна, што сялянскае землеў­ла­дан­не з 1882 па 1902 гг. узрасло за кошт былога памешчыцкага на 1,7 млн дзес. (у 3,3 раза). Такім чынам, група заможнага сялянства (з надзелам звыш 20 дзес.) павялічылася на 17 %, склаўшы прыкладна дзе­ся­тую частку ад усіх вясковых працоўных. Менавіта ў яе асяроддзі ста­ла ўз-нікаць так званая сельская буржуазія, гэта значыць клас, які эксплуа-таваў працу наёмных рабочых – парабкаў. У 1880-я гг. у гаспадарцы сельскай буржуазіі іх працавала ўжо не менш 55 тыс. Дадатковы пры-бытак давала здача зямлі ў арэнду, трыманне млы­ноў, кузняў, а так-сама ліхвярства – пазыка грошай або хлеба пад пра­цэн­ты. Тыя, хто браў у сельскай буржуазіі зямлю ў арэнду, або пазыку пад працэнты, як правіла, займаў ніжэйшую прыступку ў сялянскай са­цы­я­ль­най лес-віцы і належаў да беднаты. Гэтая група была самай шмат­лі­кай: у па-раўнанні з заможным (8-10%) і сярэднім (30-32%) сялянствам яна складала каля 60% усіх вытворцаў, у сваёй большасці абшчыннікаў.

Крызісная сітуацыя, выкліканая паніжэннем рыначных цэн на збож­жа, з цягам часу прывяла да пэўных перамен у спецыялізацыі се­ль с­кай гаспадаркі Беларусі. Так, на змену вытворчасці збожжа прый­ш­лі малочная жывёлагадоўля. Асноўным рэгіёнам вырошчвання ільну зра­бі­лі­ся Віленская, Віцебская і Магілёўская губ., а ільновалакно іш­ло на патрэбы ўнутраных губерняў, а таксама прадавалася за мяжой – у Германіі і Аўстра-Венгрыі. Вытворчасць пянькі была наладжана ў Ма­гі­лёў­с­кай губ., а асноўнымі замежнымі яе пакупнікамі з’яў­ля­лі­ся Гер-манія і Англія. Шырокае распаўсюджанне атрымала бульба як сыра-віна для вінакурнай прамысловасці.

Такім чынам, у паслярэформенны перыяд у грамадстве і аграр-ным сек­та­ры эканомікі Беларусі адбыліся значныя змены, звязаныя з развіц­цём капіталістычных адносін, фарміраваннем бессаслоўнага землеўла­дан­ня, спецыялізацыяй рэгіёнаў, сацыяльнай дыферэнцыяцы-яй ся­лян­с­т­ва. У цэлым жыццё беларускага народа, у сваёй падаўля-ючай бо­ль­шас­ці – сялянства, значна палепшылася, але не настолькі, каб зніклі малазямелле, беднасць, культур­ная адсталасць і іншыя са-цыяльныя праблемы.

2. З канца ХVІІІ ст. і па 60-я гг. ХІХ ст. колькасць насельніцтва га­ра­доў і мястэчак павялічылася ў 4 разы і склала 320 тыс чал. (10%), але гэта было звязана ў першую чаргу не з развіццём прамысловасці, а з царскай палітыкай у дачыненні яўрэяў.

У пачатку ХІХ ст. у прамысловасці Беларусі яшчэ пераважала дробная рамесная вытворчасць. Мясцовыя майстры займаліся трады-цыйнымі відамі рамяства – апрацоўкай металу і скур, пашывам адзен-ня і абутку. У гарадах і мястэчках існавала цэхавая арганізацыя. Але з цягам часу яна ўваходзіла ў супярэчнасць з развіццём рыначных ад-носін і сама адчувала неабходнасць перамен. Змяншалася карпара-тыў­ная замкнёнасць. Калектывы рамесных майстэрань уз­рас­та­лі за кошт наёмных рабочых і вучняў. Частка рамеснікаў пашы­ра­ла сваю вытворчасць да памераў мануфактуры з колькасцю рабочых па 40 чал.

У 20-я гг. ХІХ ст., у адрозненне ад капіталістычных прадпрыемст- ваў, дзе працавалі выключна наёмныя рабочыя, на Беларусі назіраецца ім­к­лі­вае развіццё вотчынных мануфактур. Так, у Крычаўскім графстве пра­ца­ва­лі канатная і парусінавая, а ў Дубровенскім старостве – сукон-ная і гадзіннікавая мануфактуры, якія належалі графу Р. Пацёмкіну. У шклоў­с­кім маёнтку працавалі гарбарная, канатная, парусінавая, сукон-ная і шоўкаткацкая мануфактуры, якія належалі графу С. Зорычу. У го­ме­ль­с­кай эканоміі граф М. Румянцаў валодаў шматлікімі мануфак-ту­ра­мі (заводамі) па выпуску тэкстыльнай, металічнай, скураной, сілі-кат­най, харчовай і іншай прадукцыі.

Тэкстыльная прамысловасць у к. XVIII – пач. XIX ст. развівалася най­больш стабільна: да 20-х гг. XIX ст. пераважала вытворчасць па-лат­на, а пазней – сукна. У ліку лепшых мануфактур Беларусі былі Аль­бяр­цін­с­кая суконная фабрыка В. Пуслоўскага (Слонімскі пав.) і Па­рэц­кая суконная фабрыка памешчыка А. Скірмунта (Пінскі пав.).

З 20-х гг. XIX ст. менавіта ў тэкстыльнай прамысловасці пачы-на­ец­ца выкарыстанне паравых машын і ўзнікае фабрыка як якасна но-вы тып прадпрыемства, дзе асноўныя вытворчыя аперацыі забяспеч-ва­лі­ся не ручной працай, а механічнымі станкамі. Першае такая фаб-ры­ка па выпуску сукна з’явіліся на пачатку 20-х гг. ХІХ ст. у мястэчку Хомск (Кобрынскі пав.) і належала слонімскаму памешчыку В. Пус-лоў­с­ка­му. У 1823 г. на ёй размяшчаліся 44 ткацкія станы, паравы, ва-дзя­ны і конскі рухавікі, а таксама працавалі трое майстроў-іншазем-цаў і 481 рабочы з прыгонных сялян.

Высокі попыт на металічныя вырабы стымуляваў развіццё мясцо-вай металургіі. За час з 1828 па 1860 г. аб’ём яе прадукцыі ўзрос з 5,3 тыс. да 245 тыс. пудоў. Лепшыя прадпрыемствы гэтай галіны размя-шча­лі­ся ў Ашмянскім (маёнтак Храптовіча ў Вішневе), Барысаўскім, Чэ­ры­каў­с­кім (завод Бенкендорфа ў Старынках) пав.

Па меры асваення вырабу гарэлкі з цукру і бульбы, тэх­ніч­ныя ўдасканаленні (паравыя машыны) закраналі і гэту галіну. Мукамоль-ная прамысловасць таксама адчувала ўздзеянне тэхнічна­га прагрэсу. Першыя паравыя млыны з’явіліся ў 1841 г. спачатку ў Ма­гі­лё­ве, за-тым у Пінску і Віцебску. І калі ў 1796 г. на Беларусі 1 184 млы­ны пе-рамалолі 843 тыс. пудоў збожжа, то ў 1860 г. іх колькасць уз­рас­ла да 1834, а гадавы перамол – да 2 956 тыс. пудоў.

У цэлым развіццё буйной прамысловасці Беларусі ў дарэформен-ны перыяд адбывалася вельмі марудна. Тут пераважала цэхавая сіс­тэ­ма і дробная рамесная вытворчасць. У 1858 г. у гарадах налічвала­ся 15, 6 тыс. рамеснікаў, а з улікам мястэчак – прыкладна 32-33 тыс. У 1860 г. у Беларусі налічвалася 7, 8 тыс. дробных капіталістычных прад­п­ры­ем­с­т­ваў, на якіх працавала 23, 4 тыс. наёмных рабочых.

У ліку іншых прадпрыемстваў існавалі мануфактуры, пераважна, вот­чын­ныя. У 1860 г. капіталістычныя мануфактуры Беларусі склалі 0, 5% колькасці прадпрыемстваў, канцэнтравалі 7,7 % рабочых і да-валі 7, 4% прадукцыі ўсёй прамысловасці. У ліку мануфактур было 54 тэкстыльных, 35 харчовых, 28 сі­лі­кат­ных, 15 гарбарных, 8 металаап-рацоўчых, якія ўсе разам давалі 48% аб'ёму прамысловай прадукцыі. На іх працавала 4, 7 тыс. рабочых.

Першыя капіталістычныя фабрыкі былі пабудаваны ў 1845 г. у Ма­гі­лё­ве (мукамольна-крупяная) і ў Беліцы, пад Гомелем (цукровая). Са з’яўленнем фабрык прадукцыя мануфактур пачынае зніжацца. Так, у 1860 г. на фабрыках працавала ўдвая менш рабочых, за-то аб’ём вы-раб­ле­най імі прадукцыі на 20% пераўзыходзіў мануфактурную.

Настаў час, калі прамысловасць Расіі перажыла якас­на новую пе-рамену – так званы прамысловы пераварот, сутнасць яко­га заключа-лася ў выцясненні ручной працы комплексам машын і ме­ха­ніз­маў. Гэ-ты працэс прыпадае на 1850-я гг. і пачынаецца ў цэнтра­ль­ных губер-нях у тэкстыльнай прамысловасці. На Беларусі гэты працэс уз­нік у суконнай і харчовай прамысловасці, якія развіваліся на мясцовай сы-равіне. У 1860 г. паравыя машыны працавалі на 76 прадпрыемствах амаль ва ўсіх галінах прамысловасці Беларусі.

Прыкметны рост фабрычна-заводскай вытворчасці стаў назірацца то­ль­кі пасля скасавання прыгоннага права і то, даволі павольна. У сілу гістарычных і эканамічных прычын, на Беларусі не магло ад­быц­ца хуткага выцяснення дробнай прамысловасці буйною. Па-пер­шае, яў-рэйскія рамеснікі не мелі сродкаў да заснавання мануфак­тур і абста-лявання іх паравымі рухавікамі. Па-другое, на Белару­сі не было ка-рысных выкапняў для развіц­ця машыннай індустрыі. Тым не менш і тут у 90-х гг. ХІХ ст. меў месца інтэнсіўны ўздым мануфактурнай і фабрычнай прамысловасці, які, акрамя іншага, абумовіў зніжэнне ролі дроб­ных прадпрыемстваў. У дынаміцы росту но­вых прадпрыемстваў рамесныя майстэрні хоць і раслі колькасна (з 20 тыс. у 1860 г. да 58 тыс. у канцы ХІХ ст.), але саступалі мануфак­ту­рам (рост са 140 да 760) і яшчэ больш імкліва (у 15 разоў) капі­та­ліс­тыч­ным фабрыкам і заводам (рост з 76 па 1137).

У 1870-1880-х гг. актыўнае ўключэнне ра­сій­с­ка­га і замежнага ка-піталу ў гаспадарку беларускіх губерняў, у пры­ват­нас­ці, у будаўніцтва чыгунак, паспрыяла бу­даў­ніц­т­ву новых прадпрыемстваў. Нягледзячы на тое, што палову ўсіх прамысловых прадуктаў давалі дробныя і ся-рэднія прадпрыем­с­т­вы з колькасцю рабочых на кожным менш 50 чал., у 90-я гг. ХІХ ст. выз­на­чы­ла­ся тэндэнцыя да павышэння ролі буйных капіталістычных прад­п­ры­ем­с­т­ваў.

Пад уплывам прамысловага перавароту адбывалася пераабсталя-ванне прадпрыем­с­т­ваў: замест паравых рухавікоў сталі ўсталёўвацца электрыч­ныя. У 1889 г. дала першы ток электрастанцыя ў Добрушы. У 1898 г. на сродкі руска-бельгійскага акцыянернага таварыс­т­ва ў Ві-цебску быў пушчаны трамвай, адзін першых у імперыі. Гер­ман­с­кі ка-пітал удзельнічаў у заснаванні большасці леса- і льно­ган­д­лё­вых фірм. Актыўнае пранікненне расійскага фінансавага ка­пі­та­лу, заснаванне ім крэдытна-банкаўскіх устаноў – усё гэта і іншае спрыяла развіццю ка-піталізма ў прамысловасці. Неўзабаве і на Бе­ла­ру­сі сталі з’яўляцца буйныя фабрычна-заводскія прадпрыемствы, якія да пачатку 1890 г. далі амаль палову ўсёй прамысловай прадукцыі. Сярод іх дзейнічала 9 буйных з больш чым 500 рабочымі на кожным. У іх ліку – iльнопра-дзiльная фабрыка «Дзвiна» (Вiцебск), тытунё­вая фабрыка Шарашэў-скага (Гродна). У Мінску да буйных прадпры­ем­с­т­ваў адносіліся: ма-шынабудаўнічы і чыгунаметалургічны завод Якабсона, Ліфшыца і К°, машынабудаўнічы завод «Тэхнолаг»; у Пін­с­ку – дрэваапрацоўча-фа-нерная, запалкавая і тытунёвая фабрыкі; у Го­ме­лі – запалкавая фабры-ка; у Брэсце – чыгуналіцейны і механічны за­во­ды; у Магілёве – піва-варныя заводы Лекерта.

Прамысловы пераварот на Беларусі завяршыўся ў кан­цы 90-х гг. ХІХ ст., аб чым, у прыватнасці, сведчыла велізарнае, у 37 разоў, паве-лічэнне аб’ёму фабрычнай прадукцыі. Найбольш імкліва разві­ва­ла­ся харчовая, дрэ­ва­ап­ра­цоў­чая, тэкстыльная, маталаапрацоўчая, бу­даў­ні­чая і гарбарная прамысловасць і тут не сфарміравалася такіх індус-трыяльных цэнтраў як Пецярбург і Мас­к­ва, а прамысловы пераварот адбыўся на 10 гадоў пазней, чым у Расіі.

Пасля падзелаў РП адбывалася эканамічная інтэграцыя беларус-кіх губерняў у эканоміку Расійскай імперыі. Як вядома, царскія ўлады правялі перапіс насельніцтва, улік зямель, маёнткаў і інш. Неўзабаве адбыліся скасаванне ўнутраных мытаў, уніфікацыя мер вагі і грашо-вай сістэмы. Імкнучыся ўлагодзіць шляхту і прыцягнуць яе да супра-цоўніцтва, царызм захаваў за ёй ранейшыя саслоўныя ільготы, у тым ліку, права на выраб і продаж гарэлкі. Акрамя таго, з узнікненнем Царства Польскага (1822-1850) на мяжы з ім быў заснаваны мытны кантроль, што надавала польскай шляхце і буржуазіі значную экана-мічную самастойнасць. Разам з тым, у мэтах прадухілення канкурэн-цыі з боку яўрэйскіх куп­цоў і рамеснікаў іх магчымасці гандлю ў Расіі былі абмежаваны ад­па­вед­ным указам 1791 г. У далейшым мяжа яў-рэйскай аселасці зрабі­ла­ся даволі празрыстай. Яна перастала распаў-сюджвацца на купцоў пер­шай гільдыі, асоб з вышэйшай адукацыяй, былых іўдзеяў, якія пры­ня­лі хрысціянства. Што датычыць паступлен-ня на расійскі рынак бе­ла­рус­кіх рамесных і сельскагаспадарчых выра-баў, то ніякіх абмежаван­няў з расійскага боку на гэты конт не існава-ла. У выніку, беларускія тавары – скуры, лён, каноплі, смала, палат-но, сукно, гарэлка траплялі ў Расію, а ў зваротным напрамку пасту-палі вырабы з жалеза, паркаль, пшаніца, сялёдка.

Беларусь, размешчаная паміж Пецярбургам – Рыгай – Дынабур-гам – Масквой – Украінай – Царствам Польскім, уяўляла сабой важны рэ­гі­ён, здольны служыць не толькі ваенным фарпостам імперыі, але і плац­дар­мам прасоўвання яе эканамічных інтарэсаў на заходнееўра-пей­с­кі рынак. Менавіта дзяржаўныя органы ўзяліся за ўдасканаленне існаваўшых і пабудову новых сродкаў зносін, найперш, Агінскага, Аўгустоўскага і Днепра-Бугскага каналаў. Пры гэтым інтарэсы ўлад перасякаліся з інтарэсамі мясцовых прадпрымальні­каў. У 1824 г. на р. Сож быў апрабаваны першы параход, пабудаваны на грошы графа Румянцава, а да 1860 г. на беларускіх рэках іх ужо бы­ло 20. У 1830-х гг. параходная кампанія Бабруйска атрымала дзяржаў­ны прывілей на перавозку пасажыраў па Бярэзіне і Дняпры. Большасць грузаў па-ра-нейшаму перамяшчалася на вет­ра­зё­вых суднах і плытах і яго аб’ёмы пастаянна раслі. Так, калі ў 1844 г. іх было правезена на суму 8, 8 млн руб., то ў 1860 г. – ужо на 18 млн руб. Асноўным экспартным таварам з’яўляўся лес, які звычай­на сплаўляўся ў порты Балтыкі.

У 1823 г. праз Беларусь працягнуліся шашэйныя дарогі: Брэст-Вар­ша­ва, у 1849 г. – Масква-Брэст, у 1855 г. – Віцебск-Смаленск, Пе-цяр­бург-Кіеў, Масква-Рыга. Наяўнасць камунікацый спрыяла гандлё-вым сувязям паміж рэгіёна­мі Расійскай імперыі. Да скасавання пры-гону лавачны гандаль на Бе­ла­ру­сі толькі зараджаўся, а асноўнай арга-нізацыйнай формай гандлё­вых адносін з’яўляўся кірмаш. Самымі вя-домымі зяўляліся Бешанко­віц­кі, Гомельскі, Зельвенскі, Мінскі, Пры-бораўскі і Свіслацкі кірмашы. Кошт прывезеных тавараў у 1845 г. на буйнейшы з іх – Зельвенскі склаў 1 млн руб., а ў 1851 г. – нават 1 598 237 руб. Расійскія купцы пры­во­зі­лі паркаль, шоўк, галантарэю, фаб-рычнае абсталяванне; украін­с­кія – соль, цукар, іншыя прадукты.

Унутраны гандаль быў сканцэнтраваны не толькі ў гарадах, але і ў масе мястэчак, населеных пераважна яўрэямі. Менавіта яўрэі былі асноў­ны­мі пасрэднікамі як паміж памешчыкамі і аптовымі купцамі, так па­між сялянамі і жыхарамі гарадоў. У любым выпадку аграрнае насе­ль­ніц­т­ва мела магчымасць збываць на мясцовых рынках усё, што то­ль­кі давала сельская гаспадарка, і набываць патрэбныя прадукты.

Да часу рэформ эканоміка Беларуси забяспечвала ўласны ўнутра-ны рынак і займала пэўны сектар усерасійскага рынку. Яна мела экс-партнаарыентаваную вытворчасць, валодала дастаткова дасканалай для свайго часу рынкавай інфраструктурай і дастаткова развітай сет-кай шляхоў зносін. Патрэбы ўнутранага беларускага рынку часткова пакрываліся за кошт прывозу тавараў з Польшчы, Украіны, Расіі.

У паслярэформенны перыяд Беларусь як эканамічны рэгіён пры-цяг­вае большую ўвагу расійскага ўрада і прыватнага прадпрымальніц-тва. Пад час зніжэння кошту хлеба на заходнееўрапейскіх рынках урад пра­водзіў пратэкцыянісцкую палітыку з мэтай абароны гандлёвых ін-та­рэ­саў рускіх памешчыкаў, а таксама прыняў шэраг захадаў супраць ума­ца­ван­ня польска-каталіцкага землеўладання на Беларусі.

Паляпшэнне стану транспартных камунікацый спрыяла міжрэгія-на­ль­на­му гандлю. Па-ранейшаму вялiкую значнасць захоўвалi водныя артэрыi, па якiх хадзiла да 700 судоў, у тым ліку каля 200 параходаў. Але ў 60-70 гг. ХІХ ст. рэзка ўзрастае значнасць чыгуначных камуні­ка­цый. Пры гэтым з ініцыятываю іх будаўніцтва, у тым ліку на Бе­ла-ру­сі, выступае дзяржава. Першая чыгуначная лінія, якая ў 1862 г. пе-ра­сек­ла тэрыторыю Беларусі, звязала Пецярбург і Варшаву, але з-за ма­лой працягласці (50 вёрст) яна не адыгрывала прыкметнай ролі ў эка­но­мі­цы края. У 1866 г. на Дзвінска-Полацка-Віцебскім участку па­ча­ла дзейнічаць Рыга-Арлоўская чыгунка і г. д. Усе яны будаваліся пры­ват­ны­мі акцыянернымі кампаніямі, з удзелам замежнага, у тым лі­ку англійскага капіталу, і да канца ХІХ ст. былі выкуплены дзяржа-вай. У ліку самых значных магістраляў на Беларусi былі Рыга-Арлоў-ская, Маскоўска-Брэсцкая, Лiбава-Роменская, Палеская, Пецярбург- ска-Адэская і інш. У выніку ў 1870 г. працягласць чыгуначных ліній скла­да­ла ўжо 302 км, у 1902 г. – 2 752 км., а напярэдадні І сусветнай вай­ны – каля 3 800 км. Па гэтым паказчыку беларускія губерні займалі пер­шыя месцы ў Расійскай імперыі.

Пранікненне расійскага капіталу назіралася таксама ў банкаўска-крэ­дыт­най сферы і сродках сувязі (тэлеграф, тэлефон). Мясцовыя прад­п­ры­ма­ль­ні­кі фарміраваліся з купецкага асяроддзя і адкрывалі за-пал­ка­выя, мэблевыя, фанерныя, шпалерныя фабрыкі, а таксама дру-кар­ні. У далейшым беларускія купцы (у сваёй падаўляючай большасці яў­рэі) заняліся і прамысловай справай.

Скасаванне прыгоннага права паскорыла развіццё мясцовай пра-мыс­ло­вас­ці, транспарту і гандлю, узмацніла таварнасць сельскай гас-па­дар­кі, паспрыяла большай інтэграцыі беларускай эканомікі ва ўсе-ра­сій­с­кі рынак. Беларускія тавары актыўна спажываліся цэнтральнымі ра­сій­с­кі­мі губернямі. У канцы XIX ст. у Беларусі ўжо склаліся мяс-цовыя (абласныя) рын­кі з цэнтрамі ў Мінску, Віцебску, Магілёве, Го-мелі, Гродне, Брэсце і Пінску. Галоўным гандлёвым цэнтрам Беларусі ў гэты час стаў Мінск. Сюды паступалі прамысловыя тавары з Мас-коўскага і Пецярбур­г­с­ка­га раёнаў, з Польшчы. Тут жа гандлявалі збожжам, малочнымі пра­дук­та­мі, мясам, рыбай і г.д. Асаблівую вядо-масць і папулярнасць у меў буйнейшы ў імперыі мінскі спецыяліза-ваны кірмаш па продажы ле­са­ма­тэ­ры­я­лаў з абаротам 20 млн руб.

Тавары, якія вырабляліся ў Гомельскім раёне – папера, запалкі, цэг­ла, кафля, аконнае шкло, вяроўкі, канаты і г.д., – вывозіліся нават за межы Беларусі. З Гомеля частка лесаматэрыялаў і дроў адпраўляла-ся воднымі шляхамі ў Адэсу, Екацерынаслаўскую і Кіеўскую губерні, а частка – па чыгунцы ў Рыгу, Лібаву, Пецярбург.

Магілёў з’яўляўся цэнтрам рэгіянальнага гандлю. Праз Оршу ў Мінскую і Смаленскую гу­бер­ні паступалі лес, збожжа, пянька, яблыкі і іншыя тавары. На ар­шан­с­кім рынку прадаваліся хлебныя прадукты, соль, газа, нафта, бу­даў­ні­чыя матэрыялы. Лес і прадукты льнаводства, якія вырабляліся ў Ві­цеб­с­кім раёне, вывозіліся большай часткай за мяжу. Прывозілі сю­ды пшанічную муку і цукар з Украіны. Праз Гро-дна ажыццяўляўся ган­даль з Польшчай, Літвой і замежнымі краінамі. Тавары гродзенска­га рынку – лесаматэрыялы, аржаная і бульбяная му-ка, спірт, малочныя прадукты – ішлі ў Мінск, Вільню, Маскву, Пецяр-бург. Пінск служыў размеркавальным цэнтрам збыту прамысловых та-вараў і лясных гру­заў, якія перапраўляліся з басейнаў Дняпра і Пры-пяці ў сістэмы Нё­ма­на і Віслы.

Такім чынам, Беларусь з’яўлялася часткай усерасійскага рынку. Яе гандлю была характэрна перавага вывазу сельскагаспадарчых пра-дук­таў, драўніны і іншых матэрыялаў. У той жа час яна служыла рын-кам збыту прамысловых тавараў (інструментаў, машын) збожжа (пша-ні­цы) і цукру, якія ўвозіліся з іншых раёнаў Расіі.

Нягледзячы на буйныя перамены ў эканоміцы, звязаныя з завяр-шэн­нем прамысловага перавароту і пачаткам утварэння індустрыяль­на­га грамадства, Беларусь яшчэ заставалася пераважна аграрным рэ­гі­ё­нам Расійскай імперыі.

3. З часоў Кацярыны ІІ ў расійскім заканадаўстве ўсе насельніц-тва кра­і­ны падзялялася «па адрозненні правоў» на чатыры «станы» (саслоўі): дваран­ства, духавенства, гарадскіх і сельскіх абывацеляў. У сваю чаргу гарад­скія абывацелі падзяляліся на саслоўі ганаровых гра-мадзян, купцоў, мяшчан, цэхавых рамеснікаў, а сельскія – уключалі сас­лоўі сялян, казакоў і іншародцаў. Саслоўны пачатак быў пакладзе-ны ў ас­нову ўсяго мясцовага кіраван­ня і судовай справы і тым самым ён атрымаў агульнадзяржаўную знач­насць. У першай трэці XIX ст. склаліся тры новыя саслоўі: ганаро­выя грамадзяне, каза­цтва і інша-родцы, у якое, акрамя іншых, уключы­лі і яўрэяў.

Саслоўі падзяляліся на прывілеяваныя (дваранства, духавенства, га­на­ро­выя грамадзяне, куп­цы) і непрывілеяваныя (сяляне, мяшчане, ра­мес­ні­кі, казакі, іншародцы). Першые вызваляліся ад уплаты асабіс-тых падаткаў, рэкруц­кай павіннасці, цялесных пакаранняў.

З часоў ВКЛ на працягу стагоддзяў дваранства (шляхта) было га­лоў­ным прывілеяваным саслоўем, якое займала большасць пасад у ор­га­нах дзяржаўнага і мясцовага кіравання, у войску. Да 70-х гг. ХІХ ст. за­хоў­ва­ла­ся выдадзеная Кацярынай ІІ дваранам «вольнасць і свабо­да».

Саслоўе дваран не было аднародным. Яно складалася як з патом-ных дваран, так і асабістых, гэта значыць тых, хто атрымаў дваранскае зван­не за вайсковую або цывільную службу ў адпаведнасці з «Табел-лю аб рангах». На Беларусі пытанне аб прыналежнасці да патомных два­ран часткі шляхты ставілася пад сумненне яшчэ з часу падзелаў РП і мела працяг у другой палове ХІХ ст.:пасля чарговага «разбору шлях­ты», выкліканага паўстаннем 1863 г., колькасць польскіх і беларускіх два­ран рэзка скарацілася (з 5,1 да 2,4%).