Жалпы мәліметтер және сипаттама

Автомобиль көлігі жұмыстар майданының тез жылжыту кезінде пайдалы қазбалардың тереңдігінің қиын жағдайларында қолданылады. Автомобиль көлігінің негізгі артықшылығы оның жылдамдығы болып табылады, сондықтан ол көліктің басқа түрлерінен көп карьерді аз пайдалану мерзімінде көмірдің шағын запастары бар кенорындарын әзірлеу, сонымен қатар, тау массасын (2-5 км дейін) тасымалдаудың салыстырмалы шағын қызметі үшін жарамды. 200 м және одан үлкен тереңдігі кезінде, сонымен қатар, тереңдіктің қиын жағдайларында автокөлікті пайдалану тиімділігі жоғарылатылады. Іске қосылған теміржолдардан алып тасталған игерілмеген қиын қолжетімді аудандарда (мысалы, Борлы, Шұбаркөл кенорындары) бар кенорындарды әзірлеу кезінде автокөлік көліктің жалғыз ғана мүмкін түрі болып табылады.

Автокөлікті пайдаланудың ерекшеліктері [10]:

- тәулігіне 10-12 мың автомобильдерге дейін баратын бас автомобиль жолдарында үлкен қозғалыс қарқындылығының мүмкіндігі;

- автокөлік жұмысының қысылған жағдайлары; тар оралымдар, автокөліктердің шұғыл бұрылыстары және артқы жүріспен жүк тиеуге және жүк түсіруге жиі берілуі;

- үлкен игерілетін еңістер - 8-10° (80-100 ) дейін және қисық сызықтардың аз радиустарына салыну (20-25 м), бұл домалату ұзындығын қысқартады, бірақ қозғалыс жылдамдығын шектейді;

- 100-120 т дейін жететін және автопоездар үшін 200-240 т. Көліктік құралдардың ұлғайып отыратын жүк көтергіштігі;

- автомобиль қызметінің аз мерзімі 5 жылдан аспайды;

- ірі кесекті ауыр рудалар мен тау жыныстарын тиеуге рұқсат ететін домалату сосудтарының конструкцияларының беріктігі.

Автокөліктің теміржол алдында басты артықшылығы 2-3 рет үлкен биіктіктерді игеруі және 4-6 рет аз радиусты қисық сызықтардан өтуі болып табылады.

Карьерлердегі автожолдар пайдалану жағдайлары бойынша тұрақты және уақытша болып бөлінеді. Тұрақты жолдар ұзақ пайдалану мерзіміне салынады және арнайы жол жабынына ие. Уақытша жолдар жұмыс орындарының жылжу ізімен орын ауыстырады.

Тұрақты жолдарға карьердің бетіндегі, үлкен орлардағы жолдар жатады.

Уақытша жолдарға сырғитын құламалардағы, карьер мен үйінділердегі жұмыс кертпештеріндегі жолдар жатады. Жолдардың өлшемдері мен конструкцияларын сипаттайтын басты белгілер автокөліктің өсіне жүктеме және жүктілігі, яғни осы жол учаскесі бойынша уақыт бірлігіне тасымалданатын тонналардағы жүк саны болып табылады.

Автомобиль жолы жер төсемдерінен, жүргіншілер жолы бөлігін құрайтын жол жабындарынан, су бұрғыш үймереттерден тұрады, [14].

Жер төсемі температуралық және сумен қоршалудың өзгеруіне тәуелсіз тұрақтылыққа ие болуы керек, ол теміржолдың төсеме үймесі, типтік көлденең бейіндер бойынша алулар немесе оқ белгілері түрінде құрылады. Биіктігі 1 м дейін төсеме үймелері құламаларының тігі 1:15; 1:3 болып қабылданады. Жер төсемінен жолдың бойымен суды бұру үшін 2-4 бойлық еңіспен кюветтер немесе науалар жасайды. Жер төсемінің еңі жолдың жүретін немесе екі жағасының енінен құрылады.

Жүретін жол жылжымалы құрамнан негізгі жүктемені қабылдайды және басты жолдарда жол төсемі (киімі) деп аталады. Жүретін жолдың ені жылжымалы құрамның габариттеріне, қозғалыс жылдамдығына және қозғалу жолақтарының санына тәуелді.

Автожолдар қарқындылығына қарай 3 категорияға бөлінеді: цементті-бетондық, асфальттық-бетонды (қарқындылығы тәулігіне 3000 маш және толық массасы 250-500 т бастап 200-300 т дейін); ұсақ тас, сіңірумен қиыршық тасты (1000-1500 маш/тәу. және 100-150 т толық массалы) және ұсақ тас, қиыршық тасты, жұмыр тасты, төселген (400-500 маш/тәу дейін және 100-150 т. толық массалы).

Жолдың ені екі жолақты жолдар үшін 10 м дейін 7,5 және бір жолақты жолдар үшін 5 м дейін 4 құрайды. Жүк көтергіштігі 10-40 т автосамосвалдарға арналған автожолдарды жобалау кезінде &= 15-20 км/сағ/-15 м; & =30-40 км/сағ-30 м кезінде айналудың минималды ықтимал радиустарын, жүктелу бағытындағы басқарушы еңістерді 7-8 , қозғалу бағытындағы еңістер 10 , бос жүретін машиналарда 12-15 және ерекшелік ретінде, уақытша құламаларда 20 %о дейін қабылдау ұсынылады.

Автожол трассалары және олар бойынша қозғалыс бағыты кенорнының қазу тәсіліне тәуелді. Тура траншеялармен (шағын тереңдікті карьерлер) қазу кезінде жолдарды тік құламалар түрінде жасайды. Маңызды тереңдіктер кезінде күрделі түрдегі – ілмекті және шиыршықты трассаларды қолданады. Берілген белгілерге тік құламамен қол жеткізу мүмкін емес жағдайларда ілмекті жолдар таулардың баурайында кенорындарын қазу кезінде жасайды. Олардың тұрақтылығы үшін карьердің жатқан ернеуінде орналастыруға тырысады. Ілмектің жеке құламалары айналма қисықтар немесе серпантин арқылы қосады. Шиыршықты құламалар шектеулі өлшемдермен және үлкен тереңдікті каръерлерде орнатады.

Бірнеше экскаваторлар карьерінде жұмыс істеу кезінде автожолдар кертпештер бойынша таралады, нәтижесінде жеке учаскелердің қозғалу қарқындылығымен коммуникациялар желісі пайда болады.

Жолдың әртүрлі учаскелерінде ағымдық, қарсы екіжақты және қарсы біржақты жүрісті ұйымдастыру мүмкін.

Жолақтың өткізу қабілеті машиналардың қозғалысы кезінде бір бағытта [4] құрайды

(4.20)

мұнда t_M - машиналардың арасындағы уақыт интервалы, мин;

V- қозғалыстың есептік жылдамдығы, км/сағ;

L_m – бірінің артынан бірі қозғалатын машиналардың арасындағы интервал, м.

К- запас коэффициенті.

Қауіпсіз интервалдың шамасы жүргізушінің тежеуіш жолдың және самосвал ұзындығының әсері кезінде өтетін жолдан құралады, яғни

, (4.21)

мұнда t_n - 0,5-1,0 сек – жүргізушінің әсер ету уақыты, сек;

r – айналатын доңғалақтар инерциясының коэффициенті;

Ψ – ілінісу коэффициенті (0,2-0,25);

ω₀ – қозғалысқа кедергі коэффициенті,

l- жолдың еңісі, ;

l_n – машинаның ұзындығы, м.

Екі жолақты бас автожолдардың өткізу қабілеті әр бағыт үшін сол формула бойынша анықталады.

Қарсы қозғалыс кезінде бір жолақ бойынша өткізу қабілеті автомашиналардың бөлініп кетуі кезінде жылдамдықты (тоқтауды) төмендету түрінде азаяды

, (4.22)

мұнда t' – бөлініп кетуге уақыт жоғалтуды ескерумен автомашиналардың арасындағы интервал, мин;

L – қауіпсіз интервал, м;

V – машиналардың жүруіне (өткізуіне) арналған жылдамдық, км/сағ;

К_n – қозғалыстың біркелкі еместігі коэффициенті.

Бір жолақты қарсы қозғалыс автокөлік жылдамдығының маңызды төмендеуіне әкеледі және кемінде сағатына 20 а/м қозғалу барысында қолданылуы мүмкін. Сонымен қауіпсіз интервал 70-100 м дейін ұлғаяды, бөлініп кету кезіндегі қозғалыс жылдамдығы сағатына 10-12 км болуы керек.

Екі жолақты қарсы қозғалыс карьерлерде едәуір таралған, алайда оған маңызды кемшіліктер тән: түнгі уақытта қарсы машиналар бірін-бірі көрмей қалады; қар басу және тұман болған жағдайда көрінудің азаюы кезінде жылдамдық тез түседі, басып озу қауіпті бола бастайды және т.б.

Жүктелген және бос жүрісті машиналардың тәуелсіз трассалар бойынша айналмалы қозғалуын ұйымдастыру кезінде жылдамдықты төмендетусіз қозғалыстың үлкен қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі және пайдалану жеңілдетіледі. Алайда айналмалы қозғалыс сұлбаларын құру қос траншеялармен кенорындарын қазу бойынша қосымша күрделі кен жұмыстарын талап етеді. Сондықтан нақты жағдайларда қандайда бір қозғалу сұлбасын пайдаланудың мақсатқа лайықтылығы туралы соңғы сұрақ нұсқалардың техникалық-экономикалық салыстыруымен анықталады.

Автомашина рейсінің (айналымының) уақыты

, (4.23)

мұнда - соған сәйкес жүк тиеуге, жүкпен және бос қозғалысқа, жүк түсіруге арналған уақыт және маневрлерге арналған қосымша уақыт.

Жүк тиеу уақыты жүктің көлемдік салмағының есептік шамасымен, жүк көтергіштігімен а/м, экскаватордың өнімділігімен анықталады.

Жете беріс жердің әртүрлі сұлбалары кезінде маневрлерге арналған уақыт 10 бастап 45-50 мин дейін тербеледі.

Жүкпен және бос қозғалу уақыты келесі формулалар арқылы анықталады:

, (4.24)

мұнда L – сәйкесінше жүкті және бос бағыттағы жолдың ұзындығы, м;

V- жүкпен және жүксіз қозғалыс жылдамдығы, км/сағ;

К_р- а/машиналардың қозғалысы кезінде екпіндеуді және баяулатуды ескеретін коэффициент.

Автомашинаның техникалық өнімділігі келесі формула бойынша анықталады:

, (4.25)

мұнда q_a – машинаның жүк көтергіштігі, т;

К_Г- жүк көтергішті пайдалану коэффициенті,

Т_см, Т_р – соған сәйкес, кезектің және рейстің ұзақтылығы, сағ.

Пайдалану өнімділігі келесіге тең:

Q_э=Q_см К_{в ,} (4.26)

мұнда К_в- кезекшілік уақытын пайдалану коэффициенті.

Бір экскаваторға қызмет көрсететін автомашиналардың саны

, (4.27)

Карьер бойынша тау массасының берілген көлемін тасымалдау үшін қажет машиналар жұмыс паркі

N=Q_сут т К_н-р, (4.28) _,

мұнда Q_сут – карьердің тәуліктік жүк айналымы, т.;

К_н-р – жұмыстың бір қалыпты еместігінің коэффициенті, К_н=1,25÷1,4;

n – жұмыс кезектерінің саны;

4.5.2 Жылжымалы құрамның негізгі типтері

Карьерлердегі жылжымалы құрамның негізгі типі автосамосвалдар, жартылай тіркемемен тартқыштар, тіркемемен тартқыштар және троллейвоздар болып табылады.

Карьерлерде жүк көтергіштігі 10 т КрАЗ-256 типті автосамосвалдар, жүк көтергіштігі 25 т МАЗ-525 типті автосамосвалдар, БелАЗ-540 -27 т, БелАЗ-549 -75 т. кеңінен таралған. Кейінгі жылдары жүк көтергіштігі 110 т және 180 т жаңа самосвалдар құрылды [8].

Автосамосвалдардың конструкциясы қысылған жағдайларда жұмыс ерекшеліктерін жоғары ескерумен, аз қашықтықтарда және ұзақ көтерілу және түсу кезінде орындалады.

Осыған орай, карьерлік автосамосвалдар келесі талаптарға жауап берулері керек:

- кіші радиустың қисық сызықтарының өту қабілетін қамтамасыз ететін жоғары маневрлікке ие болу (10-15м):

- жоғары салыстырмалы қуаттылыққа, яғни жүк көтергіштің бірлігіне жатқызылған қуаттылыққа ие болу;

- ұзаққа көтерілу бойынша тұрақты қозғалысты қамтамасыз ету;

- екпіндеу үшін шағын уақытқа ие.

Автосамосвалдардың конструкциясын жетілдіру деңгейінің негізгі көрсеткіштерінің бірі жүк көтергіштің ұлғаюымен мәні төмендейтін (яғни жақсаратын) ыдыстың коэффициенті болып табылады. Жүк көтергіштігі 25-40 т самосвалдар үшін ыдыстың коэффициенті 0,8-0,67 құрайды. Автосамосвалдардың кейбір техникалық параметрлері 4.1-кестеде көрсетілген. Карьерлерде 5,10 және 25 т жүк көтергіштігімен троллейвоздар кеңінен таралған. Пайдалану тәжірибесі олардың автосамосвалдар алдындағы жоғары техникалық-экономикалық артықшылықтарын көрсетті: жақсаратын) ыдыстың коэффициенті болып табылады. Жүк көтергіштігі 25-40 т самосвалдар үшін ыдыстың коэффициенті 0,8-0,67 құрайды. Автосамосвалдардың кейбір техникалық параметрлері 4.1-кестеде көрсетілген. Карьерлерде 5,10 және 25 т жүк көтергіштігімен троллейвоздар кеңінен таралған. Пайдалану тәжірибесі олардың автосамосвалдар алдындағы жоғары техникалық-экономикалық артықшылықтарын көрсетті:көтергіштігі 25-40 т самосвалдар үшін ыдыстың коэффициенті 0,8-0,67 құрайды. Автосамосвалдардың кейбір техникалық параметрлері 4.1-кестеде.

Карьерлерде 5,10 және 25 т жүк көтергіштігімен троллейвоздар кеңінен таралған. Пайдалану тәжірибесі олардың автосамосвалдар алдындағы жоғары техникалық-экономикалық артықшылықтарын көрсетті: жақсаратын) ыдыстың коэффициенті болып табылады. Жүк көтергіштігі 25-40 т самосвалдар үшін ыдыстың коэффициенті 0,8-0,67 құрайды. Автосамосвалдардың кейбір техникалық параметрлері 4.1-кестеде көрсетілген.

4.1 – кесте-Автокөліктердің негізгі параметрлерінің көрсеткіштері

Карьерлерде 5,10 және 25 т жүк көтергіштігімен троллейвоздар кеңінен таралған. Пайдалану тәжірибесі олардың автосамосвалдар алдындағы жоғары техникалық-экономикалық артықшылықтарын көрсетті: 12 -15° дейін үлкен еңістерді жеңу; созылған еңістердегі жоғары қозғалыс жылдамдығы, ауаның ластануының жоқтығы; аз пайдаланушылық шығындар. Оларды қолданудың кемшілігі забойлық-түйіспелі желіде қажет болуы болып табылады, бұл олардың жылдамдығын және де қосалқы станциялар мен троллейді жылжытуға қосымша шығындардың талаптарын төмендетеді. Самосвалдарды жасаумен бірге жартылай тіркемемен тартқыштар қолданылады. Конструктивтік орындалуы бойынша жартылай тіркемелер 3 түрге бөлінеді: артқа жүк түсірумен, түбі арқылы, жанына шанақты шегіндірумен.

Автосамосвалдармен салыстырғанда жартылай тіркемелері бар тартқыштар келесі артықшылықтарға ие: біркелкі қуаттылық кезінде жүк көтергіштік 1,5-1,8 рет көп, пайдаланушылық шығындардан 40-60 %-ке аз, тасымалдаудың қашықтығын ұлғайтудағы үлкен мақсаттылық. Автосамосвал-жартылай тіркемелердің кемшіліктеріне жолдардың басқарушы еңістері, айналмалардың үлкен радиустары, төмен жылдамдық және т.б.

Карьерде жартылай тіркемелерден басқа автосамосвалдармен немесе шынжыр табанды тартқыштармен үйлесімділікте автопоездар түріндегі тіркемелерді пайдаланады. Тау массасын тасымалдау кезінде оларды жақсы жолдар бойынша шағын басқарушы еңістермен үлкен қашықтықтарға пайдалану дұрыс. Карьерлерде тіркемелерді пайдалану өте сирек, себебі үлкен жүк көтергіштігі кезінде автопоезд жеткілікті жылдамдыққа ие емес.

Карьерлік автокөліктің үлкен жүкті құралдардың дамуының маңызды бағыты электр жетегі бар самосвалдарды жасау болып табылады, онда машиналардың тартқыш қасиеттері жоғарылатылады және олардың конструкциялары жеңілдетіледі. Әсіресе терең карьерлерде электр қозғалтқышымен самосвалдарды қолдану мақсатқа лайық, мұнда дизельді жетекпен автосамосвалдарды қолдану пайдаланылған газдармен ауаның ластануына әкеледі.

4.6 Карьерлердіңконвейерлік көлігі

Конвейерлермен карьерлерде тау массасының тасымалдануы кейінгі жылдары кең қолданылып жүр, бұл келесі негізгі артықшылықтармен түсіндіріледі:

- материалды 18° дейін көтеруге тасымалдау қабілетімен (35-40% дейін арнайы конструкциялардың арқасында көліктік коммуникациялардың ұзындығы көп азаяды, күрделі кен жұмыстарының көлемі азаяды, карьер ернеулерінің бұрышы ұлғаяды, демек, карьердің салыну мерзімі азаяды;

- қызмет көрсетуші персоналдың салыстырмалы шағын көлемімен, сол арқылы карьерлік көлікте шағын еңбек өнімділігіне қол жеткізіледі;

- жүктің үздіксіз тасымалдануымен, бұл жұмыстың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді және процестерді кешенді автоматтандыру мүмкіндігін жеңілдетеді;

- қысылған жағдайларда қолданыла алатын конвейерлік қондырғылардың салыстырмалы шағын габариттерімен.

Конвейерлік көліктің кемшіліктеріне төмендегілер жатады:

- тау жыныстарының қатуына және жабысуына климаттық жағдайлардың әсер етуі;

- жартасты тау жыныстарын тасымалдау кезінде жүкті ұнтақтау қажеттілігі.

Карьерде конвейерлік көліктің сұлбасын жеткізу пунктілерімен тау массасын жүктеу пунктілерін байланыстыратын конвейерлік желілер мен конвейерлік агрегаттардың бағытын, өзара орналасуын және ұзындығын атауға болады. Кенорындарының тау-кен техникалық жағдайларының әртүрлілігі карьерлерде конвейрлік көлік сұлбаларының көп санын алдын ала анықтайды. Сұлбалардың айырмашылығы конвейерлік көліктің әртүрлі типтерін, параметрлерін немесе конструкцияларын қолдануды анықтайды.

Тау массасының тасымалдану бағыты бойынша үш сұлбалар тобын анықтауға болады:

I – ең қысқа жолмен өңделген кеңістікке – карьер майданына көлденең;

II – карьердің периметрі бойынша өңделген кеңістікке;

III– карьерден тыс.

Аршылынатын тау жыныстарын тасымалдау үшін барлық үш топқа жататын сұлбаларды қолданады. Карьердің шетіне тасымалдауға жарамды пайдалы қазбалар көлігі үшін 111сұлбасын қолданады.

J тобының конвейерлік көліктің сұлбаларын пайдалы қазбаның жатқан қатын көлденең жабатын шағын қуаттылықтың дымқыл тау жыныстарын әзірлеу жағдайларында қолданады. Конвейерлік агрегаттар ретінде таспалы үйінді жасағыштарды және көліктік-үйінді көпірлерді пайдаланады.

Әртүрлі кертпештерде орналасқан бірнеше экскаваторлармен аршудың көліктік-үйінді көпіріне жеткізумен өңдеу кезінде жоғары кертпештен көпірге тау жынысын беру үшін қайта жүктегіш қолданылатын сұлбаны қолдану мүмкін бе?

Сұлба II үйінді жасағыштарды немесе көпірлерді қолдану мүмкін емес немесе тиімді емес жағдайда пайдаланылады. Бұл топтың сұлбалары өзінің жан-жақтылығының арқасында аса таралған, бірақ бұл тиімділігі жағынан сұлбадан кем түседі.

ІІІ топтың конвейерлік көліктің сұлбалары аршу тау жыныстарының және пайдалы қазбалардың орын ауыстыруы кезінде пайдаланылады. Аршу жұмыстарына қатысты осы топтың сұлбалары әртүрлі жағдайларда пайдаланылады. Олар көмірдің көлденең жатысы, сонымен қатар, тік құлама кенорындарында аршылымды тасымалдауды конвейерлеу кезінде шағын карьерлерде қолданыс табады.

Карьерде конвейерлермен тасымалдау – бірыңғай технологиялық процесс, оның бастапқы және соңғы операциялары, яғни забойдағы тау массасын тиеу және орнына түсіру, тау-кен жұмыстарының технологиясымен анықталады және қолданылатын жабдықтың түріне көбінесе тәуелді.

Бір және көп шөмішті экскаваторлардың жұмысы кезінде қолданылатын забойда конвейерлерге жүк тиеудің ең қарапайым сұлбасы кертпештің бойымен төселген конвейерге экскаватор көкжиегінде жүк тиеу сұлбасы болып табылады.

Көп жағдайларда қолданылатын жабдықтың параметрлері немесе жұмыстардың ерекшеліктері тау массасының конвейерге тікелей тиеу мүмкіндігін алып тастайды. Онда жүк тиеу сұлбасына аралық агрегаттар енгізіледі: таспалы қайта жүктегіштер немесе жылжымалы бөлшектік агрегаттар. Қайта жүктегіштер экскаватор жебелері жүк тиеу зонасында жетіспеген жағдайда немесе жылжымалы конвейерлердің санын азайту үшін орнатылады. Жартастық тау жынысын әзірлеу кезінде үлкен кесектер конвейерге сыймауы, не болмаса таспаны үзуі мүмкін, сондықтан тау жынысы басында бөлшектегіш қондырғысына жүктеледі, ал содан кейін тілімшелі қоректендіргішке немесе қайта жүктегішке беріледі.

Үйіндіге жеткізу кезінде конвейерден жүк түсіру үшін жабдықтың типімен және тау-кен жұмыстарының технологиясымен анықталатын екі принциптік сұлбалар мүмкін;

- бас жүк түсіргіш барабан немесе жүк түсіретін арба арқылы тікелей төгу. Конвейердің бас барабаны жүк түсіру кезінде ұзындығын өзгертіп отырады (қысқарады) немесе егер оның жартысы айналмалы қоректендіргіш түрінде орындалса, онда айналады. Жүк түсіру арбасын пайдалану кезінде ол конвейердің сабының бойымен жылжиды. Тау жынысы тікелей немесе көмекші құралдардың (бульдозер немесе экскаватор) көмегімен құламаның астына лақтырылады;

- үйіндіні үйінді жасау арқылы төгу. Бұл жағдайда үйінді майданы бойынша жүк түсіру арбасымен жабдықталған жылжымалы үйінді конвейер төселеді. Жүк түсіру арбасынан тау жынысы таспалы үйінді түзетіндердің қабылдау бөлігіне беріледі, сол арқылы үйінді төселеді. Үйінді түзетіндерді қолданумен сұлбаның артықшылығы тікелей төгумен салыстырғанда жылжулар санын қысқартуға мүмкіндік беретін маңызды жоғары қабылдау қабілеті болып табылады.

Көліктік сұлбада конвейердің бағыты мен орнатылу орны бойынша ашық жұмыстарда забойлық (жылжымалы), жалғастырғыш (жартылай стационарлық), көтергіш (жартылай – немесе стационарлық), магистральды (стационарлық) және үйінді жылжымалы конвейерлерді ажыратады.

Осы белгілер бойынша конвейерлер бір-бірінен салмағы, құрастырылуы, биіктіктерді жеңе білу қабілетімен ерекшеленеді.

Забойлық конвейерлер жүк тиеу экскаваторынан жалғастырғыш немесе көтергіш конвейерге дейін материалды тасымалдау үшін қолданылады; олар кертпештің жұмыс алаңы бойынша орнатылады және жұмыстар майданының жылжуының ізімен жылжиды немесе ұзарады (өсіру немесе телескоппен). Забойлық конвейерлердің конструкциясына қойылатын негізгі талап ауыстыру немесе жылжыту жеңілділігі болып табылады.

Жалғастырғыш конвейерлер бір немесе бірнеше забойлық конвейерлерден көтергішке дейін материалды тасымалдау үшін пайдаланылады. Бұл жартылай стационарлық типтегі конвейерлер; олардың жылжуы жұмыстардың сұлбаларына қарай конвейер өсінің бойымен немесе көлденең жүргізіледі.

Көтергіш конвейерлер еңіс бұрышы 18 (немесе одан да көп) үстіңгі бетке карьерден материалды тасымалдауды іске асырады, көбінесе карьердің жұмыстық емес бортына орналасады. Стационарлық болып табылатын көтергіш конвейерлер ұзақ мерзімге іргетаста орнатылады және галереяларға жиі орналастырылады.

Магистральды конвейерлер стационарды түрде жұмыстардың майданының бойында немесе көлденең орнатылады, оларға қайта жүктегіштер немесе конвейерлік агрегаттар арқылы тау массасы, тау жынысы (үйінді) немесе пайдалы қазба тиеледі. Магистральды конвейерге бірнеше забойлардан тау массасы тиелуі мүмкін.

Үйінді конвейерлер, оларға көліктік-үйінді көпірлер және таспалы үйінді түзетіндер жатады, өндірілген кеңістікке ең қысқа жол бойынша аршылымды тау жыныстарын жылжыту немесе сыртқы үйінділерде тау жыныстарын орналастыру үшін арналған.

Қазіргі таңда ашық жұмыстарда конвейерлердің төрт негізгі типі пайдаланылуы мүмкін: таспалы, таспалы-арқанды, таспалы-шынжырлы және пластиналы.

Ашық жұмыстарда кең қолданыс тапқан едәуір қарапайым, сенімді және жоғары өнімді көліктік құралдар ретінде таспалы конвейерлер болды. Бұл конвейерлерде тоқымалы немесе рәзенкелі таспа бір уақытта стационарлы роликтік тіреуіштер бойынша жылжитын тартқыш және әкелуші орган ретінде қызмет етеді. Кемшілік – жоспарда қисаюдың мүмкін еместігі, шағын көтерілу бұрышы (18°) және жоғары құны, сонымен қатар, маңызды энергия сыйымдылығы.

Тартқыш органы болып арқандар немесе шынжырлар қызмет ететін конвейерлер конструкцияларының бірқатары құрылды, ал аралық қабаттардың шағын санымен таспа тек әкелуші функцияларды ғана орындайды. Мұндай конвейерлерді таспалы-арқанды немесе таспалы-шынжырлы деп атайды.

Мұндай конвейерлердің кемшіліктері жетектің қолайсыз үлкендігі және күрделілігі, шектеулі өнімділігі, арқандардың қосылу күрделілігі, ал шынжырлыларда – қозғалыстың шағын жылдамдығы және бір құрамдағы аз ұзындық. Таспалы-шынжырлы конвейерлер материалды еңістің жоғары бұрыштарының астына (35-40* дейін) тасымалдауға мүмкіндік береді, ал аралық жетектерді қолдану кезінде – конвейердің ұзындығын көп ұлғайтуға.

Қатпарлы конвейерлер тартқыш органы ретінде бір немесе бірнеше тартқыш шынжырларына ие, ал жүк әкелуші орган ретінде – жүретін роликтерді қолдайтын қатпарлы төсемге ие. Осы конвейерлердің артықшылығы қисайған трассалар бойынша жұмыс істеу және материалдың еңістің үлкен бұрыштарының (25-40°) астында тасымалдану мүмкіндігі болып табылады [11].

Қатпарлы конвейерлерді тиімді қолдану саласы: қатпарлы қоректендіргіштер және қайта жүктегіштер ретінде, ірі материалдарды тасымалдау үшін тағайындалған, себебі оның металл төсемі маңызды соққылы жүктемелерге икемделген. Алу жұмыстарында техникалық сипаттамалары 4.2–кестеде келтірілген конвейерлер қолданылады.

Конвейрді сипаттайтын негізгі параметрлер келесі болып табылады:

1. Өнімділік - қондырғы ұзындығының бірлігіне келетін жүктің санымен (өлшенетін жүктеме) және таспаның жылдамдығымен анықталады:

Q=3,6 q ν, (4.29)

мұнда q - өлшенетін масса, кг/м;

V- төсем қозғалысының жылдамдығы, м/с.

Өлшенетін масса

q = F r, (4.30)

мұнда F- таспаның көлденең қиылысу ауданы, м²;

r- төгілетін жүктің көлемдік массасы т/м³

2. Қозғалтқыш қуаттылығы

, (4.31)

мұнда Wo – конвейер жетегімен дамытылатын тартқыш күш, кг (егер Н-та болса, онда бөлгіште - 1020);

Кз – жүргізу кезінде қуаттылықтың ұлғаюын ескеретін коэффициент, К=1,1-1,25.

η- редуктордың пәкі, 0,9-0,95 болып қабылданады.

3. Конвейердің ақырғы ұзындығы таспаның түріне, оның еңіне және жарылғыш күшке тәуелді:

, (4.32)

мұнда В – таспаның еңі, см.

i- төсемдер саны;

т – төзімділік запасы;

К_z – 1 төсемге жарылғыш күш, Н/см.

4.2-кесте- Таспалы конвейерлердің сипаттамасы

4.7 Құрамдастырылған көлік

Көліктің қарастырылған түрлерінің әрқайсысына қолданылуының едәуір оң саласын анықтайтын артықшылықтар мен кемшіліктер тән. Сонымен бірге, тау-кен техникалық жағдайларындағы үлкен айырмашылықтар көліктің жеке түрлерінің әртүрлі қисынды болуы мақсатқа лайық болып табылуына әкеледі. Бұл қажеттілік әсіресе терең кенорындарын қазу немесе тасып шығарудың үлкен қашықтығы кезінде, кез келген көліктің бір түрін пайдалану кенорнының тиімді әзірленуін қамтамасыз етпейтін жағдайда сезіледі.

Құрамдастырылған көліктің сұлбалары көбінесе көліктің үш бөлігінен тұрады: карьердің шеңберінде, үстіңгі бетке көтерілу кезінде және жүк түсіру пунктілеріне дейін үстіңгі бетте тасымалдау кезінде. Әр бөлікте көліктің әр түрлі түрлерінің сұлбалары мүмкін. Сонымен қатар, көліктің бір түрі карьер шеңберінде, ал басқасы жоғарыға және үстіңгі бетке тау массасын тасымалдауда пайдаланылатын сұлба қолданыс табады.

Негізгі қолданысты келесі құрамдастырылған көліктің түрлері тапты: теміржолдымен автомобильді; скиптік көтерілумен автомобильдік және конвейерлікпен автомобильдік[5].

Құрамдастырылған көлік сұлбаларының артықшылықтары олар едәуір тиімді болған учаскелерде ғана әртүрлі түрлерінің қолданылуында.

Мұндай сұлбалардың кемшілігі: әртүрлі көліктік құралдардың пайдаланылу қажеттілігі, өндірістік процесті күрделендіретін қайта жүктеу пунктілерінің бар болуының болмай қалмауы, көліктің әртүрлі түрлеріне қызмет көрсетудегі қиындықтар.

Карьердің шеңберінде құрамдастырылған көлікті қолданудың барлық жағдайларында автомобиль көлігі пайдаланылады, ал тау массасын көтеру құралдары ретінде конвейерлерді немесе скиптік (клеттік) көтергіштерді қолданады.

Жүк түсіру пунктілеріне тасымалдау үшін үстіңгі бетте теміржол, автомобиль немесе конвейерлік көлік құралдары қолданылады.

Теміржол көлігімен автомобиль көлігін қисындастыру кезінде карьерде тау массасын жылжыту үшін карьерде немесе карьер бортының үстіңгі бетінде орналасқан жүк тиеу пунктісінде оны вагондарға әрі қарай қайта жүктеумен автосамосвалдар қолданылады.

Мұндай сұлба екі негізгі жағдайларда мақсатқа лайық: а) үстіңгі бетте тасып төгудің үлкен қашықтықтары кезінде (5-7 км астам), мұнда автокөлікті пайдалану ғана жылжымалы құрамның үлкен паркін талап етеді және тасымалдардың құны тез өседі. Теміржол көлігін пайдаланумен үстіңгі бетте үлкен салмақты құрамдарды қолдануға, локомотивтік және вагондық парктерді қысқартуға және тасымалдардың өзіндік құнын төмендетуге болады; б) карьерлердің терең қабаттарын қазу және тау-кен жұмыстарының және құрылыс кезеңінде карьердің тереңдігінің тез кетуі кезінде. Терең карьерлермен кенорындарын қазу кезінде белгілі бір зонаға көліктің әр түрімен қызмет көрсету мүмкін: 150 м дейінгі тереңдікте теміржол көлігі қолданылады, ал барлық төменде жататын қабаттар автокөлікпен жүргізіледі. Осы зоналардың шекарасында қайта жүктеу пунктілері салынады.

Құрамдастырылған көлікті қолданудың экономикалық көрсеткіштерін бағалау кезінде көліктің түрі аралық технологиялық процестердің (экскавация немесе үйінді түзетіндер) жұмысына маңызды әсерін тигізетінін ескеру қажет. Сонымен, автомобиль көлігін пайдалану кезінде экскавация құны экскаваторларды пайдалану деңгейін жоғарылатудың арқасында 20-25 %-ке төмендейді. Автокөлікті пайдалану кезінде үйінді түзудің құны (бульдозерлік үйінділер) теміржол көлігіндегіге қарағанда 3-4 рет аз.

Карьерде қайта жүктеу пунктін орналастыру кезінде теміржол көлігімен автокөліктің қисындалуы есептік деректер бойынша 120-160 м тереңдікке дейін бір теміржол көлігінен тиімдірек. Үлкен тереңдік кезінде есептеулер бойынша теміржол көлігі тиімді, алайда нақты жағдайларда оның техникалық мүмкіндіктері тексерілуі керек.

Еңістік көтергішпен автомобиль көлігінің қисыны карьердің шектеулі өлшемдері кезінде жоспарда және оның үлкен тереңдігінде пайдаланылады. Карьердің шеңберінде көбінесе автомобиль көлігін пайдаланады, ал карьердің бортына пайдалы қазба немесе тау жынысы скиптерде көлбеу нуганың бойымен көтеріледі.

Бұл сұлбаның артықшылығы траншеяларды жүргізу бойынша жұмыстардың аз көлемінде қысқа арақашықтық бойынша жүкті көтеру мүмкіндігі болып табылады.

Бұл сұлбаның кемшілігі екі қайта жүктеу пунктілерінің болуы болып табылады, бұл шығындарды ұлғайтады, жұмыстардың ұйымдастырылуын қиындатады және шағын өндірістік күш карьерлерімен мұндай сұлбаның қолданылу саласын шектейді.

Сұлбаның үшінші бөлігінде көліктің түрі жергілікті жағдайлармен анықталады. Арақашықтыққа қарай көбінесе автомобиль және теміржол көлігін қолданады.

Карьерде скиптерді тиеу самосвалдардан немесе жартылай тіркемелерден жүргізіледі; осы себеп бойынша скиптердің жүк көтергіштігі самосвалдың сыйымдылығына тең немесе еселі болып қабылданады, олардың сыйымдылығы ! 0 бастап 30-40 т. дейін тербеледі. Қозғалыс жылдамдығы 10 м/с жетеді.

Үстіңгі бетте скиптерді түсіру бункерлерге жүргізіледі, одан тау массасы құрамдастырылған сұлбаның келесі бөліктерінің көліктік құралдарына тиеледі.

Автомобиль көлігінің және скиптердің қисындасуының экономикалық көрсеткіштері бірінші орында карьердің тереңдігімен анықталады. Карьерлердің 80-100 м тереңдігі кезінде тау массасының карьер бортына дейін тасымалдануын құрамдастырылған сұлба бойынша жүргізу тиімді. Мұнда тасымалдану құны шамамен автомобиль көлігіне қарағанда 20-25м % төмен. 150-200 м тереңдігінде айырмашылық 30-35 % дейін ұлғаяды.

Карьерлік көліктің прогрессивтік құралдарының бірі конвейермен автокөліктің қисындасуы болып табылады, мұнда конвейердің қысқа тасу арақашықтықтарында автокөліктің жағымды жұмыс жағдайларымен еңіс бұрыштарға қол жеткізу қабілеті үйлеседі.

Теміржол көлігімен үйлесімділікте, автокөлік мұндай жағдайда, карьерде қайта жүктеу пунктінде немесе үстіңгі бетте алдағы қайта жүктеумен тау массасын жылжыту үшін қолданылады.

Скиптік көтерілумен салыстырғанда бұл сұлба екінші рет қайта жүктеуден құтылуға және тау массасын конвейерлермен жүк түсіру пунктіне тікелей тасымалдауға мүмкіндік береді.

Тау-кен техникалық жағдайларға қарай кенорындарды құрамдастырылған көліктің екі сұлбасы мүмкін:

1. Автокөлік құралдарымен тау массасы карьердің бортына жеткізіледі, мұнда бір немесе бірнеше стационарлық бөлшектегіш қондырғылар орнатылады. Бөлшектеуден кейін тау массасы байыту фабрикасына дейін немесе үйіндіге конвейрлермен тасымалданады. Осы жағдайларда шығындардың негізгі бөлігі автокөлікке түседі. Сондықтан стационарлық бөлшектегіш қондырғылармен терең емес карьерлер үшін қолайлырақ;

2. Автокөлікпен тау массасын карьерде забойдан бөлшектегіш қондырғыға жеткізу жүргізіледі. Бөлшектегеннен кейін материал материал конвейерлермен карьер бортына көтеріледі және содан кейін жүк түсіру пунктілеріне үстіңгі бет бойынша тасымалданады. Сонымен үстіңгі бетте тасымалдауды көліктің басқа түріне қайта жүктеусіз іске асыру мақсатқа лайық.

Көліктің құрамдастырылған сұлбасын қолданудың экономикалық көрсеткіштері бөлшектегіш қондырғылардың орналасуын ескерумен автомобильдің нұсқаның көрсеткіштеріне жақын.

Кейде құрамдастырылған көліктің екі түрінің сұлбасы үстіңгі бетте көліктің бір түрін дұрыс пайдаланбаудың салдарынан қолайсыз бола бастайды. Бұл көліктің үш түрін қолданудың қажеттілігіне және экономикалық мақсаттылығына әкеледі. Үшінші буын көлігі ретінде электровозды, сирек тепловозды тартқышпен теміржол көлігі кең таралған. Тасымалдаудың бастапқы және соңғы нүктелеріндегі деңгейлердің үлкен айырымдары кезінде таулы және қиылысқан жерде арқанды жолдар қолданыс табады. Оларды жоғары тау карьері мен теміржол станциясының алқабында немесе байыту фабрикасында орналасқан байланыстыру бөлігінде, кейде олар жазық жерде де қолданыс табады.

Кейінгі жылдарда құбыр жүргізу көлігін қолдану бойынша жұмыстар жүргізіледі: карьердің автомобильді немесе теміржол және жеке көлік түрімен үйлесімде гидро – және пневмокөлік көлік ашық тәсілмен пайдалы қазбаны алудың экономикалық көрсеткіштерін маңызды түрде жақсарта алады.