Тақырып: Қозғағыш жүйелер.

Дәрістің жоспары:

1) Адам денесінің қозғаушысы.

2) Қозғалтқыш жұмысын басқару жуйелері.

3) Қозрау бірлігі.

1) Адам денесінің козғаушысы.

Адам денесін механизм ретінде қарастырьш, оны автомобилъмен салыстырғаыымызға қайга оралайьщ. Кез келген автомобиль мынадай негізгі тегіктер тобының тұрады: қозғалтқыш, жылжыгушы (донгалақтар), қуатты ары карай беруші жүйе, энергиямен қамтамасыз етуші жүйе, кузов. Адамда кузовтың қызметін, мысалы, өзара байланысып біріккен сүйек атқарады. Ал адам денесін қозғаушы кызметін немен атқарады? Ондай қызметті бүлшық еттер атқарады. Бұлшық ет дегеніміз қозғалысқа келтіретін қозгалтқыш, куат кезі сиякты. Ол аяқты және дененің баска да бөліктерін Козғалыска келтіреді. автомобиль козғалтқышынан бұлшық еттін айырмасы - ол күш әсерін ары карай береді және энергия козі табылады. Багқпіпа ;жтк,лида, <Ід;Ім дсисо Козгалтқышыныц жасанды механизм дерден айырмаеы ол әмбебап универсал келеді.

Адам жасап шыгарран механизмде козғалткыш саны біреуі - екеуі болады. Сирек жардайда тертеу болады. Адам денесінің біршама шағындыгына карамай, оның козраушысы -бүлшык ет саны 650 шамасындай болады. Бұлар бұлшық еттер тобына бірігеді, олардың бәрі дененің жеке беліктерін қозралыска келтіріп, жалпы кызмет атқарады. Буынды коршап түрран және карама қарсы орналаскан бұлшык еттер антогонис бұлшык еттер деп аталады, олар қарама - карсы козгалысты іске асырады. Мысалы, иықтары косжұмырлы және үш жұмырлы бұлшық еттер антогонистер болып табылады. Қосжұмырлы бұлшык ет оны жазады. Жалпылама алганда, бұлшық еттер дене бөлшектерін жазып бүгу кызметш атқарады, дене бөлшектерін буын аркылы айналдыра қозғалтады. Аткаратын қызметіне байланысты бұлшык еттерді дененікі, бастікі, аяқтікі, қолдікі деп беледі. Мүндай көптеген бұлшык ет адамга жоне басқа да тірі организмдерге неменеге

қажет? Бұлшық еттердіқ көптігі қозгалыс дәлдігін, сенімділігін және оның алуан турлілігін қамтамасыз етеді. Адамның түрегеп тік тұруы кезінде 300 шамасында бұлшық ег активті әрекет жасайды. Жүру кезінде 500 бүлшық ет жүгіру кезінде, спортпен айналысып, жаттығулар жасау кезінде адамның барлык, бүлшық еті дерлік жұмыс істейді. Дем алмастан екі сагат бойы қыдырган адам неге шаршамайды дейсіз гой? Оның себебі - бізді жүргізуші бұлшық етіміздің бәрі бірдей жұмыс істей бермейді. Олардың біреулері жұмыс істесе, екініпілері тыныштықта болады. Бір мезгілде демалыстагы бұлшық еттер жұмыс істей бастайды да, бұрын жұмыс істегендері демалады. Осылайша кезектесіп отырады. Бұлпіық еттердің осындай жүйемен, мезгіл • мезгіл кезектесіп жүмыс істеуі бұлшық ет үйлесімділігі деп аталады. Ол үйлесімділік (кординациялық орталық нерв жүйесі басқарып, іске асырады жөне ол бүлшық ет жұмысының тиімділігі қамтамасыз етеді. Осында басқару нөтижесінде белгілі бір бұлшық еттер іске қосылып, екіншілері жұмұсын тоқтатады, сол сияқты олардың күш жұмсауы да реттеледі. Нақты бір мезгілдің езінде бір бұліпық етке түсетін күпі кенеттен тез аргады да, екіншілерінікі күрт бөсендейді. Мысалы, гантель ұстап қолды бүккен кезде шынтак, бүынға қатысты иықтық қол басты бұлшық етіне күш салып жұмыс істейді де, оның антагонисі үш басты бұлшық ет біршама босаңсып демалады. Спортпен айналысып, жаттыгу жасау өсерінен бұлпіық ет үйлесімділігі жетіле түседі, қозгалгқыштар тиімді де ретті жұмыс істейді.

2) Қозғалқыш жұмысын басқару жүйелері.

Күш-қуаты бар бірнеше қондыргылардың тарту күшін өзара біріктіріп пайдалану техникада қиын шаруа болып табылады. Мысалы, самолеттегі торт қозгалтқыштың тарту күшін біріктіру өте күрделі міндет. Мұндай күрделі мөселені шепіу үшін ерекше жүйелер қолданылады. Ол жүйелер қозгалтқыштардың жұмысын басқарады. Самолет бортындагы осындай жүйеге электронды есептеу машиналары жатады.

Ал адамга 650 қозғалтқыштар алуан түрлі жұмысын бір мезгілде басқаратын аса жегілген де, аса күрделі электронды -есептеу машина-ми болып табылады. адам миы жұмысының ЭВМ (электронно-вычеслительная машина) түріндегі ерекшеліктері женінде біз келесі тарауда баяндаймыз. Мынаны атап өткіміз келеді; қазіргі кезде 100 қозгалтқышы бар ИЛ-86 сияқты самолет жасаи шығару мүмкін емес. Мұның себебі, бірнешеден, адам миы сияқты принциппен жүмыс істейтін және көлемі шағын электронды - есптеу машинасы жоқ.

Егер біз бұлшық еттіқ ііпкі қүрылысын қарастыратын болсақ, ыыаны аңгарамыз: бұліпық ет дегеніміз өте көп талшықтардан құралады, ондай галшықтың саны жүздеген мың шамасына жетеді. Ал осындай әр талшықтын; әрқайсында белок құрылымды жиырылып - созылғаш комплекс болады. Зерттеу жұмыстары нөтижесінде бұлшық еттің әр талшыгы 0,1-0,2 грамм мөлшеріндей күш жұмсай алатыны анықталады. Адам қанқасымен байланысқан барлық бүлшык, еттегі талшықтардың саны үш жіз мың миллион шамасындай болады. Егер осы талшықтардың бәрі бір мезгілде бір багытқа карай күш салса, ондай күштің мөлшері 25 тонна шамасына жетер еді.

3) Қозгау бірлігі.

Арнайы жүргізілген морфологиялық және электрофизиологиялық зерттеулер мынаны көрсетті: бұлшық еттегі өрекет жасайтын ен ақыфргы макротізбек жене талшықтың өзі емес, олардың козғаушы нерв клеткаларымен (мотонейронмен) біріккен арнаулы тобы. Мүндай бірлескен топ қозғау бірлігі (өлпіемі) деп* аталады. Қозгау бірілігінің мүндай біреуінің қүрамында бұлшық ет талшықтарының саны ондағаннан бірнеше мынра жетеді. Жүлындагы мотонейронды қоздырган кезде сонымен байланысты талшыктар гана жиырылды. Сонымен, инженер механик қөзқарасы

түрғысынан қарастыратын болсак,, қозгау бірлігі дегеніміз (микродвигатель) ықшам қозгалтқыш болып табылады, а л бүліпық еттің өзі осындай ыкшам қозгалтқыштардын жиынтығына жатады. Қозгау бірлігінің жеке біреуінін. тарту күші грамнын оннан бір бөлігі шамасынан бастап, 100 грамм мөлшеріне деиін болады. Ал адамның бір ғана бұлшык, етінің өзінде қозгау бірлігінің саны 100 шамасынан 6000 шамасына жетеді. Үлкен дәлдікгі іске асыратын бұлшық еттерде қозгау бірлігі кішкентай болады. Сол сияқты қозгау бірліктерінің қызметі де түрлі-түрлі болатын аныкталады, Атап айтқанда, жиырылып-созылу жылдамдыгына байланысты қозғау бірлігі тез қозгағыщ жөне баяу қозгагыш болып бөлінеді. Әдетте әр бір бұлшық етте тез қозғағыш қозгау бірлігі де, баяу қозғағьгш козғау бірлігі де болады. Тез козрагыш козғау бірлігі мен баяу қозгагыш қозғау бірлігінің санына байланысты бұлшық еттің өзі тез бұлшық еттер жөне баяу бүлшық еттер болып бөлінеді. Егер бүлшық еттер қозгау бірлігінің баяу қозгагышының саны кеп болса, ол баяу бүлшық ет деп, егер тез қозгагышының саны көп болса, ол тез б^лшық ет деп саналады. Баяу қозғағыш қозғау бірлігі әдетте баппен қимылдап үзақ әрекет жасайтын бұлшық ет негізін қалайды. Ондай бұлшық еттр шаршамайтын шыдамды келеді. Денені белгілі қалыпта жөне тепе - теңдікте

ұстап тұратыы осындай бұлшық еттер болады. Мұндай бұлшық еттерге арқаның тараң бұлдіық еттері, тізенің камбала торіздес бұлшық еттері жатады. ¥заққа созылмайтын жөне көп күш жұмсай, тез атқарылуы қажет жұмысты орындайтын бұлшық еттер негізінен жедел қозрағыш қозгау бірлігінен тұрады. Мысалы, иықгың үшбасты және екібасты бұліпық еттері осындай. Зерттед тексеру жұмыстары мынаны керсетті: өр адамның бір бұлшық етініқ езінде қозгау бірлігі түрлерінің мөлшері өр түрлі болатыны анқталады. Фин гылымы Комп спортсмендерде, өртүрлі спорт саласындагы рекордсмендерде қозғау бірлігінің құрамын зерттеген. Оның анықтауына қараганда спорттың үлкен күш жұмсап, жедел атқарылатын саласындагылардың, мысалы, жақын қапіықтыққа жүгіретін спринтерлердің, секіргіштердің, Штангистердің бұлшық еттерінде жедел козғағыш қозғау бірлігі көп болады жөне өркет жасайтын бұлшық еттері негізінен сондай қозғау білігінен құралады. Ал ұзақ қагпықтыққа жүгіретіндерде, шангышыларда онын керісіндей зандылық байкалады. Олардың өрекет жасайтын бүлшық еттері негізінен баяу қозгау бірлігінен қүралады. Осы айтылгандардан мынадай қорытынды шығады: адамның спорттағы табысы, олардың қозгау мүмкіндігін қозғалтушы бұлшық еттердің кұрылымына байланысты болады. Осыган орай мынадай сұрақ туады: адам бұлшық етінде баяу қозғау бірлігінің немесе тез қозғау бірлігінің кеп болуы ұзақ жылдарга созылган жаттыгудың нәтижесі емес пе? Мүкін қозгау бірлігінің қызметі оған түсетін күшке байланысты әзгеріп отыратын шыгар? Осындай сүрақтар қызықтырган Коми бірегей эксперимент жасады. Ол егіздерге қатысты зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Бұл үшін ол егіздің бір сынары спортпен айналысатыны, екіншісі айналыспайтынын тандап алады. Бір жүмыртқадан жаралган, өзара бірінің-бір генетикалық кешірмесі сияқты егіздердегі қозгау бірлігінің саны бірдей болады. Мысалы, шанғыдан Финляндия чемпионы болган егіздің сынарындагы баяу қозгаушы бірліктің саны 80 процент болады. Ал бухгалтер болып істейтінжөне спортпен айналыспайтын оның екіншісі сынарындағы қозгаушы бірліктің саны дел алғашқыдагыдай болады. Осындай мөліметтердің негізінде гылымдыр ©те мыңызды қорытынды жасайды. Сонымен бүлшық еттеріқозгаушы бірліктің саны, сол сияқты олардың өркет жасау мүкіндігі генетикалық жолмен беріледі. Басқаша айтқанда, тез қозтаушы жөне баяу қозғаушы бірліктерінің саны қатынасы ата - анадан балага түқым куалау арқылы беріледі.

Міне, осындай ашылган жаңалықтарга орай, мүндай практикалық сүрак туады. Сонымен, бұлшық еттері баяу

қозгалатын біреулер өздерінің тезімділігіне байланысты спорттың бір түрінен уздік көрсеткіштерге жетеді екен. Ал бұлшық еттері жылдам екншісі біреулер спорттың үлкен күш жұмсап, тез қимылдайгыні саласынан жақсы нәтижеге жетеді екен. Осыған орай, бұлшық еттегі қозгаушы бірліктің санына байланысты спорттың жеке тұрлеріне қатысты болашақ чемпиондарды таңдап алуға бола ма?