Дененің механикалық қозғалыстарын сипаттау.

Дене жаттығуларының биомеханикасы

Спортпен шұғылдану деген міндетті түрде спорттық жеңіске жету деген мақсат емес, денсаулықты сақтау, организмді дұрыс қалыптастыру, демек, ұзақ өмір сұру денені шынықтыру мақсаты болу керек. Бірақ басқаны айтпағанда көздің де көретін көкжиек деп аталатын шегі болады. Сондықтан спортпен шұғылданған кезде организмді шегіне жеткізіп тоздырмай, анығын айтқанда дәрігерлік, биологиялық бақылау жасай отырып, жүктемені уақытында түсіріп, уақытында дем алып, уақытында тамақтанып т.т. организмге, денсаулыққа байланысты пайдалы іс істеу керек. Егер әр адам денсаулығын нығайтып, мүсін сұлулығын сақатаса, онда біздің спорттағы жетістігіміз осы болар еді.

Жаттығу – дене тәрбиесі саласында ең жоғарғы көрсеткіштерге жету жолында жеке бастың көп жылдар бойы үзбей, жүйелі түрде спортпен шұғылдануы. Соның нәтижесінде спортшының қабілеттілігі артып, күннен күнге дене мүсіні жетіліп, күш-қуаты қалыптаса береді.

Дене тәрбиесі жүйесінде спортпен шұғылданып, болашақта жоғарғы көрсеткіштерге жету үшін де табиғи ортаны пайдалану керек. Демек, қазіргі кезде күллі халықтың спортпен шұғылданатындай мүмкіншілігі жоқ. Сондықтан да көпшілікке денсаулықты сақтау мақсатында табиғи ортаны пайдалнуға кеңес беріледі.

Баршамызға белгілі, бізді қоршаған табиғи ортаға жататындар жанды дененің тіршілік көзі – ауа, су және күн сәулесі. Аталған табиғи ортаны пайдаланудың денсаулық үшін баға жетпейтін әсері бар.

Ұжымның спартакида ережесінің үлгісі:

- жарыстың мақсаты;

- жарыс өтетін уақыты мен орны;

- жарысқа қатысушылар;

- жарыс өткізуге жауапты адамдар;

- жарыс бағдарламасы;

- жарыс қорытындысы (жекеленген және командалық орындарды анықтау);

- жеңімпаздарды марапаттау;

Кіріспе

Биомеханиканың негізгі мақсаттары, адам денесінің құрылысы, бұлшық еттер, сүйек тізбектерінің аппараты, орталық жүйке жүйесінің биомеханикалық ерекшеліктері туралы бөлімдері қамтиды.

Адамның биомеханикалык жүйесінін биокибернетикалық ерекшеліктері, адам кимылының сипаттамалары, қимылды зерттеу тәсілдері, оған қоса компьютерлік төсілдері туралы мәліметтер жазылды.

Спорт техникасына арналған басқармалы жүйе ілімі кез қарасымен, техникаңың ішкі және сыртқы жақтан, оны қалыптастыру және жетілдіру жағдайлары.

Қозғалыс жалпы өмір сүру тәсілі, оған тән қасиет. Жалпы қозгалыс туралы ілім бүкіл философиялык, тарих бойы дамып қалыптасқан.

Қозғалыс дегеніміз барлық тірі ағзаларга тән табиғи қажеттілік және адамның жұмыс қабілетін кетеретін, өмірін ұзартатын аса маңызды шарт.

Басқару өнері (кибернетика)- байланыс жасау және түрлі хабарлауларда өндеу тұралы ғылым. Кибернетиканың алдында тұрган күрделі мәселелердің бірі - миды, оның атқаратын әр түрлі қызметтерін құрастыру. Электрондық есептеу машинасы-мәселелерді шешудегі негізгі техникалық құрал болып табылады.

Адам денесінің күйін, қимылын және кеңістіктегі қозғалысын, яғни механикасын қаңқа сүйектерінің құрылысы мен қызметін (остеология), сүйектердің байланысуын ағзадағы буындар (синтезмология, артрология) мен бұлшықеттер (миология) жөнінде түсінік алғаннан кейін оқып үйренуге болады.

Адам денесінің күйі мен қозғалысын, сондай-ақ дене қозғалысына әсер ететін ішкі және сыртқы күштерді динамикалық заңдарға сүйене отырып, тәнтану тұрғысында талдайды.

Физикадағы механикалық заңдылықтардың көпшілігі адам денесінің биологиялық қозғалыстарында толық кездеседі. Мысалы ретінде механикадағы бір қалыпты қоғалу динамиканың 3 заңындағы қозғалыстар, тыныштықтағы дененің ауырлық орталығы, дененің ауырлық күші тірек ауданы, дененің теңдігін сақтау, жұмыс күші, бүкіл әлемдік тартылыс заңы т.б.

Осы айтылған физикадағы механикалық заңдылықтарды, адам денесіндегі тірек қимыл жүйелі мүшелерінің ерекшеліктерін ескере отырып, дененің алуан түрлі тірек қимылдарына талдау жасайтын ғылым биомеханика деп аталады. Биомеханиканың физикалық механикада айырмашылығы бар. Биомеханика-тірі дененің биомеханикасын зерттейтін ілім. Адамның биомеханикалық заңдылықтарын үйрену арқылы адамдарды өнімді еңбек қозғалыстарын (әрекеттерін) қалыптастыруға, спорт пен дене шынықтыруды мақсатқа орай белгілеуге, емдік дене шынықтыруды дұрыс қолдану және керекті жасанды мүше құрылысын (протез құрылысы) дұрыс жасауға мүмкіндік берді. П.Ф.Лесгафт (1837-1909) адам денесінің қозғалысы туралы бірінші болып дене қозғалысының теориясы деген еңбек жазды. Ал оның еңбегін М.Ф.Иваницкий (1895-1969) жан-жақты дамытты. Ол адам денесінің күйін және қозғалысын бірінен кейін бірін белгілі жүйеде арнайы мақсатта талдауды ұсынды.

1. Адамның бүтін денесінің күйі мен қимылын немесе морфологиясыен сипаттау. Мұнда адам денесінің, дене бөліктерінің белгілі күйде немесе қозғалыс кезінде және жаттығу жасағанда қандай пішінде болатынын сипаттауға назар аударылады.

Дененің механикалық қозғалыстарын сипаттау.

Адам денесінің биомеханикасын зерттеу, механика заңына бағынатын күш әсері, күш орталығы, тірек ауданы, дененің тұрақтылығы, дененің тепе-теңдігін сақтау дененің қимыл әрекеттерімен қатар дененің ауырлық ценртін және меншікті салмағын анықтаудан басталады.

Адам денесі әр түрлі жағдайларда: дененің белгілі күйде қозғалмайтын (статистикалық) және қозғалатын (динамикалық) күйі болады. Адамның тік тұрған, отырған және жатқан күйі-қозғалмайтын, ал жүру, секіру, жүгіру, жүзу т.б.-қозғалатын күі болып табылады.

Енді дененің қозғалмайтын және қозғалатын күйлерін буындардағы қозғалыстар мен оларға қатынасатын бұлшық еттердің қызметіне қарай талдап көрелік. Дене қозғалмайтын күйге өткенде сыртқы негізгі күштер: ауырлық салмақ күші мен тірек ауданының салмақ күші мен тірек ауданының күші теңеледі. Мұндайда теңдік сақтау шартты дене бөліктерінің бір біріне ықшамдалып орналасуына және тірек сауданының қатынасына байланысты болады. Дене бөліктеріндегі біліктердің бірдей жазықтықта жатуына олардың арасында бұрыштар түзіледі де олар бұлшық еттердің жиырылу күші арқылы сақталып қалады. Адамның алуды алуан түрлері дене күйі былай жинақталады. Адам денесінің оң және сол жақтарының күштің бөлініп түсуіне қарай теңдескен (симметриялық) және теңдеспеген (ассиметриялық) күйлерге бөлінеді. Теңдескен күйге (мысалы, тік түрғанда) күш мөлшері дененің оң және сол жақтарына теңесе әсер етеді, яғни олардың қимыл жүйелі мүшелерінің жұмысы да теңдескен болады. Теңдеспеген күйде (мысалы, жұдырықтасуға тұрғанда найзагерлікте және қылыштасуда) адам денесі оң және сол жақтарының күші мөлшерінің шамасына, яғни олардың қимыл мүшелерінің жұмыстары бойынша теңдесе алмайды.

Дене күйі дененің тірек аудандарының жазықтығына байланысты төменгі тіректі (мысалы, гимнастикалық) жалғыз аяқ мінбесі және жоғары тіректі (мысалы, екі қолмен асылып тұрғанда), сондай-ақ аралас тіректі (мысалы, екі қолмен тіреп-салбырап айналатын қабат мінбесі) болып бөлінеді.

Дененің тепе-теңдігі бойынша алғанда дене күйінің тұрақты теңдігі мен шекті теңдіктерін атауға болады.

Сөйтіп қозғалмайтын (статистикалық) жұмыс кезінде денені белгілі бір күйде теңдік сақтап тұруы үшін бұлшық ет жиырылғанда дененің тартылуы мен кедергі күштері теңесіп тұрады. Бұл кезде бұлшық еттің ұзындығы қысқармай, ұзармай, тек құрысады, буындар бекиді. Сонда қозғалмайтын жұмыстың денені тоқтататын (тұтып қалатын), мекемдейтін және бір күйде қалдыратын үш түрлі әсер етеді.

Денені ұстап тоқтату үшін бұлшық еттер өзінің тарту күші арқылы ауырлық күшіне әсер етеді. Мекемдейтін жұмыста ауырлық күш буынға тікелей әсер етіп буынның ажырап кетуінен сақтайды. Денені бір күйде қалдыруда қарама-қарсы (антогенистер) бұлшық еттер бірдей жиырылатын болғандықтан, буын қозғалмайтын болады. Бұл жағдайларды төменде адамның тік (қақайып тұрғандағы) күйін талдағанда толық байқайтын боламыз.

Адамның қимылдап қозғалуы қозғалпайтын күйден қозғалатын күйге ауысқаннан кейін ғана жүзеге асады. Қимыл құрылысына әсер ететін ішкі күштер негізінен тірек-қимыл жүйелі мүшелерінің қызметіне байланысты. Бұл күштер-бұлшықеттердің тартылу, ұлпаның жай кедергісі және ішкі қимыл күштер.

Бұлшықеттің тарту күші адамның барлық қимылдарына тікелей қатысады. Ол күш бұлшықеттің жиырылып тартуы күшіне қарай артады не кемиді. Бұлшықеттің тарту күші жүйке жүйесі арқылы басқарылады. Бұған аяқты тізе буыннан бүгу және жазу кезіндегі бұлшықеттердің әр түрлі топтарының қызметі мысал.

Көп буынды бұлшықеттердің жұмысында кедергі тарту қызметіне керісінше әсер ететін әрекеттер де бар. Мысалы, адам тік тұрғанда, яғни денеге түсетін салмаққа тірек болып тұрған аяқтағы ұршық (жамбас-сан) буынының аяқты жазатын екі буынды бұлшықеттері жиырылған кезде тізені бүгудің орнына оны жазады. Өйткені мұндай жағдайда балтыр бұлшықеті балтыр сүйегінің сырт жағындағы төменгі бөлігіне емес, жоғарғы бөлігіне бекініп жиырылады.

Екпінді күштің әсерінен ішкі қимыл немесе кері әсер ету күші пайда болады.денеде қимыл тізбегі үздіксіз болып тұрады. Бір тізбектегі қатты қимылдың екпінді күші екінші тізбекке бірінен соң бірі беріледі. Спортшы тегерішті айналып барып лақтырған кезде қолды тежеп тоқтататын бұлшықеттер арқылы қимылды кері бағыттайтын ішкі қимыл күші пайда болып, екпінді күштер туындайды.

Адам бұрыннан белгісіз болағн жаңа еңбек қимылын үйрене бастағанда көп күш жұмсауға тура келетіні мәлім. Мұның негізгі себептерін былай түсіндіруге болады.

Адам жаңа пайда болған күрделі қимылдың үйлесімділігіне бірден жаттыға алмайды. Ондай қимылды алғаш үйрене бастаған кезде өте көптеген бұлшықеттер қатынасады. Қимылды біртіндеп шынықтыру арқылы адам күрделі қимылдарды орындауға қажетті бұлшықеттердің жұмыстарын белгілі тәртіпте қалыптастыра бастайды. Осындай шынығу нәтижесінде үйренуге тиісті жаңа қимыл әрекетке айналады (яғни өз өзінен реттелуге бейімделеді) да адам жаңа қимылдарды ойланбай еркін орындайды. Сонымен бірге жаңа қимылдардың оңай орындалуына сана, яғни ми қыртысы қатысып, қимыл үшін өте қажетті бұлшықеттердің қызметін арттырады. Бұл әрекетті велосипедті алғаш үйрену кезіндегі оны үйренуге жұмсаған күш-жігерімізден айқын пайымдай аламыз.

Демек, спорттағы әр түрлі күрделі жаттығуларды үйрену кезінде жоғарыда айтылған жағдайларды ескерту тиімді. Жаңа қимыл жасау үстінде күнделікті талмай жаттығу жасау қажеттігі ескерілу қажет. Жаттығуды көбірек және үздіксіз жасау арқылы адам ми қыртысындағы жүйке жасушаларының арасындағы жаңа байланыстардың тез пайда болуына жағдай жасайды.

Қозғалу заңдылықтары. Қозғалу әрекеті қайталанатын, қайталанбайтын және тұрақсыз қимылдар деп бөлінеді.

Қайталанатын қимыл дене қозғалған кезде бірінен соң бірі ретті түрде қайталанып тұратын кезеңнен құралады. Адам қозғалған кезде бір кездегідей қимыл екінші кезеңде соған ұқсас қимыл кезеңінен қайталанып, біркелкі жағдайда қимыл оңай алмасып тұрады. Бұған жүру, жүгіру, шаңғы тебу, велосипед тебу, сондай-ақ әр түрлі еңбек қимылдары – аралау, ағаш жону, балға ұру, киіз басу, жүн сабау, күбі пісу және т.б. қимылдарды мысал ете аламыз.

Қайталанбайтын қимыл белгілі бір жұмыс орындалған кезде біріне-бірі ұқсамаса да бірінен соң бірі қайталайтын бір қимыл жасайды: мәселен, дене шынықтыру кезінде тас лақтыру, секіру, ал еңбек қимылында жүк көтеру әректтерін бұған мысал етуге болады.

Тұрақсыз қимыл қайталанатын және қайталанбайтын қимылдардың алмасуы нәтижесінде пайда болады. Адам ұзындықтан секіру үшін жүгіру және секіру қимылдарын алмастыра орындайды.

Адамның тірек-қимыл жүйелі мүшелеріндегі тәнтанулық-физиологиялық ерекшеліктері биомеханикалық заңдылықтар тұрғысында талдау адам денесінің бөліктерінің бір-біріне қатысты қалыптасуының сарамандық маңызын ашып көрсетеді.

Енді дене биомеханикасын жүзеге асыратын, яғни буындар мен байламдардан және бұлшықеттердің жәрдемінен болатын әр түрлі қозғалыстарға пысықтау ретінде жалпы шолу жасайық.

Омыртқа жотасының тұлға бөлігіндегі омыртқааралық жазық буындар жәрдемімен денеге еңкею, артқа шалқаю, оңға, солға қисаю және бел арқылы бүкіл тұлғаны айналдыру қозғалысын жасайды. Бұл қозғалыстарды буындар мен бұлшықеттер жүзеге асырады.

Тұлға бас пен мойынның ұзын бұлшықеттері, сатылы бұлшықеттер, құрсақтың тік бұлшықеті, құрсақтың екі бүйір тобының бұлшықеттері, мықын-бел бұлшықеттері жиырылғанда еңкейеді.

Ал тұлғаны трапеция тәрізді бұлшықет және омыртқа жотасының бұлшықеттері жазып, шалқайтады.

Тыныс қозғалысы да көптеген бұлшықеттердің әрекетінен жүзеге асады. Көкет, сыртқы қабыртқа аралық бұлшықет, тіс тәрізді артқы жоғарғы бұлшықет және саты бұлшықеттер дем алуға қатысады, ал құрсақтың тік және сыртқы, ішкі қиғаш бұлшықеттері, құрсақтың көлденең бұлшықеті, көкет және ішкі қабыртқа аралық бұлшықеттер дем шығару қызметін жүзеге асырады.

Құрылысы күрделі элиппс тәрізді қарақұс (атлант-шүйде) буындары басты қозғалтады. Бастың ұзын және тік бұлшықеттері басты алға еңкейтсе, трапеция тәрізді, төс-бұғана-емізік, белбеу тәрізді және мойын омыртқаның бұлшықеттері басты шалқайтуға жәрдемдеседі. Жоғарыда айтылып кеткен басты иетін және жазатын бұлшықеттермен бірге белбеу тәрізді және төс бұғана-емізік бұлшықеттерінің біржақты жырылуы салдарынан басты оңға солға кезек қисайтуға болады.

Биомеханика - тірі тканнің, мүшелердің және тұтас ағзаның механикалық қасиеттерін, бұлардағы механикалық қатынастарды зерттейтін ғылыми сала, яғни тірі заттардың қозғалысы туралы ілім.

Қозғалыс– материяның өмір сүру тәсілі, материяға тән қасиет, атрибут.материя қозғалысы жөніндегі ілім бүкіл филос. Тарихы бойы дамып қалыптасты. Қозғалыстың жалпылығы, абсолюттілігі, табиғаттың дамуы мен өзгергіштігі жөніндегі идея ежелгі Қытай,Үнді және Греция философияларында өріс алды, ежелгі Қытай философы Лао-цзы дүниеде мызғымас қозғалыссыз, өзгермейтін ешнәрсе жоқ, бәрі де өзгеруде, қозғалуда, дамуда болады. Біреулері ілгері басқанда, екіншісі оған ілесуде, біреулері құлпыруда болса, екіншілері қатып-сенуде, біреулерінің күш-қуаты арта бастаса, екіншілері әлсіреп шөге бастайды деп түсіндірді. Ежелгі грек философтары Фалес, Анаксимен, Гераклит заттардың бастапқы материялық негіздері – су, ауа, от - үздіксіз өзгерісте, мәңгі қозғалыста болады деп санады. Гераклит дүниеде мызғымастай тұрақты ештеңе жоқ, қозғалыстың қайнар көзі қарама-қарсылық дейді. Демокрит пен Эпикур материяның атрибуты қозғалыс деп саналады. Аристотель қозғалысты білмек табиғатты білмеуге әкеліп соғады дейді. Қозғалыс жөніндегі ілімді 17-18 ғ. философиясы мен жаратылыс тану ғылымдары одан әрі дамытты. Бұл дәуірде жер бетіндегі денелер мен аспан денелері механикасының қалыптасуы мен математикалық қалыптасуына байланысты кейбір ғалымдар механикалық қозғалысты табиғаттағы барлық құбылыстың себебі, ал механика барлық білімге негіз бола алады деп түсінді. Бұл концепцияның жаратылыс танудан философияға ауысуына байланысты механистік көзқарас қалыптасты. Декарт қозғалыс дегеніміз материяның бір бөлігінің немесе бір дененің өзіне жанасып тұрған басқа денелермен орын алмасуы десе, Гоббс қозғалысты үздіксіз орын ауыстыру, яғни денелердің бір орыннан екінші орынға үздіксіз көшіп отыруы дейді. Франц. Материалистері қозғалыстың басқа формаларын мойындаумен бірге, қозғалыстың барлық түрлерінің негізі, ең қарапайым түрі механикалық қозғалыс деп түсіндіреді. Сол замандағы материалист-философтар әсіресе Дж.Толанд, 18 ғасырдағы франц. материалистері қозғалысты материяға тән өзіндік қуат, ажырамас қасиет деп, материяның белсенді қасиеті жөніндегі идеяны дамытады. Тіпті материяны қозғалыссыз түсіндірудің өзі мүмкін емес деген Дж.Толандтың тұжырымын, Гольбах қозғалыс дегеніміз материяның ішкі мәнінен, қажеттіліктен туатынын айтып, оның өмір сүру тәсілі, құдіреттің алғашқы түрткісі деген идеясына үзілді-кесілді қарсы шығады. Қозғалыс жөніндегі ілімінің дамуына Гегель идеяларының маңызы зор болды. Жаңа заман философиясына Гегель тұңғыш рет метафизиктер иен механистердің көзқарасына қарсы шындықты идеалистік тұрғыдағы процесс деп қарап, дүниені үздіксіз қозғалыста, өзгерісте, дамуда болады деп түсіндірді. Гегель үшін қозғалыс денелердің кеңістіктегі жылжып орын ауыстыруына ғана емес, - «даму», «өміршеңдік», «әрекетшілдік», «қозғыштық», «жанданушылық». Қайшылық қандай да болсын қозғалыс пен өміршеңдіктің негізі, бірдеңе тек өз-өзіне қайшылықта болғанда ғана өздігінен қозғала алады және тек сонда ғана ол өміршеңдікке ие бола алады дейді. Гегель қозғалыстың жалпы заңдылықтарын терең талдап ашқанымен, оның диалектикасының идеализмге негізделуіне байланысты қозғалыс жөніндегі ілімінде мистикалық сарын басым болды. Қозғалыстың ішкі мәнін ашуда әсіресе 19 ғасырдың 40 жылдары ашылған энергияның сақталу және айналу заңы, Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы, организмнің клеткалық құрылысы жөніндегі теориясының мәні зор болды. Сонымен қатар қоғамдық өмірдегі күрделі өзгерістер: буржуазия мен пролетариат арасында таптық тартыстың шиеленісуі, жаратылыс тану ғылымдарының жаңалықтары мен қоғамдық өмірдің қайшылықтарын талдау және оны жете зерттеп, қорытудың нәтижесінде К.Маркс пен Ф.Энгельс қозғалыс жөніндегі диалект. материалистік ілімді қалыптастырды. Диалект. тұрғысынан алғанда қозғалыс ұғымы кеңістіктегі қарапайым орын алмастырудан бастап, ойлауға дейінгі әлемдегі болып жатқан барлық өзгерістерді, процестерді қамтиды. Қозғалыс пен өзгеріс, өрлеу, алға басу, прогресс, кері кету, регресс ретінде де болуы мүмкін. Ілгері басқан прогрестік қозғалыстың материялық объектілердің қарапайым түрлерінен күрделі формаларына көшуін, төменгі сатыдан жоғары сатыға өрлеуін даму деп атайды. Сондықтан өзгеріс дамуға қарағанда кең, жалпы ұғым. Диалект.материализм – қозғалыстың нақты түрлерінің қандайының болса да қайнар көзі дүниедегі барлық объектілерге тән процесс, нышан, қарама-қарсы жақтардың өзара күресі мен қайшылықтарының шешілуі. Диалект материализм тұңғыш рет қозғалыс пен материяның бірлігі жөніндегі идеяны терең талдап дәлелдеді. Ф.Энгельс қозғалыс жөнінде былай деп жазды.: «Қозғалыс дегеніміз материя болмысының формасы. Қозғалыссыз материя деген еш жерде, ешқашан да болған жоқ және болуы мүмкін де емес... Материясыз қозғалыстың мүмкін болмайтыны сияқты, қозғалыссыз материяның болуы да мүмкін емесе. Сондықтан материяның өзі сияқты қозғалысты жасау, бұзуға келмейтін нәрсе». Энергияның сақталу және айналу заңы материя қозғалысының жойылмайтындығының ғылми танымдық дәлелі болып табылады. Бұл заң бойынша дүниеде қозғалыс формаларының қандай да болсын өзгерісінен қозғалыс өлшемі, энергияның шамасы тұрақты, өзгеріссіз күйінде сақталады. Энергия жаңадан жасалмайды, сарқылмайды, тек бір түрден екінші түрге ауысып, бір объектіден екінші объектіге алмасу арқылы формасын ғана өзгертіп отырады. Қандай да болсын қозғалыс уақыт пен кеңістікте болады. Кеңістік пен уақыт – относительдік теориясы бойынша қозғалыстағы материяның бір тұтас өмір сүру формасының тек сырт көрінісі және қозғалыс пен материяның ажырамас формалары.

.

Динамика– материялық денелердің сыртқы күштерінің әсерінен болатын қозғалысын зерттейтін механиканың бөлімі. Динамиканың негізгі қағидалары И.Ньютонның үш заңы түрінде тұжырымдалып, есеп шығаруға қажетті теңдеулері мен теориялары сол заңдардың салдары ретінде алынады. Динамиканың бірінші заңы бойынша: күш әсер етпеген жағдайда әрбір дене өзінің тыныштық күйін немесе бірқалыпты түзу сызықты қозғалысын сақтап қалады; бастапқы күйін өзгерту үшін оған басқа материалық денелер әсер етуі керек. Екінші заң бойынша: күш (F) әсер еткенде массасы m материалық нүктенің алатын үдеуі (w), түсірілген күшке тура пропорционал және сол әсер еткен бағытпен бағыттас болады:

mw=F

Үшінші заң бойынша екі материялық нүкте бір-біріне шама жағынан тең, бағыты жағынан қарама-қарсы күштермен әсер етеді. «Әсер» және «қарсы әсер» деп аталатын бұл күштер бір түзудің бойымен бағытталады және әр түрлі денелерге түсіріледі. Бұл негізгі заңдарға күш әсерінің тәуелсіздік заңы қосылады. Бұл заң бойынша денеге бірнеше күш әсер еткенде әр күштің тудыратын үдеуі оның әрқайсысы жеке әсер еткенде тудыратын үдеуге тең, ал теңдеудегі F сол күштердің тең әсерлі күші болады. Динамикада екі типтегі есептер қарастырылады. Бірінші типтегі есептерде дененің қозғалысын біле отырып, оған әсер ететін күштер анықталады. Мұндай есепке планеталардың И.Кеплер ашқан қозғалу заңдылықтарына сүйене отырып, И.Ньютонның бүкіл әлемдік тартылыс заңын ашуы мысал бола алады. Техникада мұндай есептер дененің қозғалысын шектейтін басқа денелерге, яғни механикалық байланыстарға түсірілетін күштерді анықтауда кесдеседі. Динамиканың негізгі есебі болып саналатын екінші типтегі есептерде денеге әсер етуші күштер бойынша дененің қозғалу заңдылығы анықталады. Мұндай есептерді шешкенде бастапқы шарттарды, яғни қозғалыс басталар кезіндегі дененің орны мен жылдамдығын білу қажет. Бұл есептер қатарына снарядтың зеңбірек оқтығынан шығар кездегі жылдамдығы мен оған ұшу кезінде әсер ететін күштер (ауырлық күші мен ауаның кедергісі) бойынша снарядтың қозғалу заңын табу, вагонның салмағы мен рессордың серпімділік күшінің шамасы бойынша оның тербелес заңын анықтау сияқты есептер жатады. Динамиканың есептері дифференциалдық түрде жазылған қозғалыс теңдеулерінің көмегімен шешіледі. Қозғалыс теңдеулері жүйеге әсер етуші күшті, қозғалған жүйенің инерттілігін көрсететін шаманы және жүйенің кеңістіктегі орнын немесе оның бөліктерінің жылдамдығын анықтайтын параметрлер арасындағы байланысты тағайындайды. Жеке материалдық нүкте үшін бұл теңдеудің динамиканың 2-ші заңы, яғни өрнектегі векторлық теңдеу түрінде беріледі. Қатты денелер мен басқа да механикалық жүйелердің қозғалысын өрнектейтін дифференциалдық теңдеулер динамиканың 2-ші және 3-ші заңдарының салдары ретінде алынады.

Механика жүйенің қозғалысын зерттеуде динамиканың 2-ші және 3-ші заңдарының салдары ретінде алынатын динамиканың жалпы теоремалары жиі қолданылады. Бұл теоремалар қозғалыстың басты динамикалық сипаттамаларының арасындағы байланыстарды анықтайды; сонымен қатар қарастырылатын құбылыстың практикалық маңызды бөлігін бөліп алып, жеке зерттеулер мүмкіндік береді. Олардың қатарына қозғалыс мөлшері моментінің және жүйенің кинетикалық энергиясының өзгеруі жөніндегі теориялар жатады. Қозғалыс теңдеулерін тек Ньютон заңдарын пайдаланып қана емес, динамиканың жалпы принциптерінен шығатын садар ретінде де жазуға болады. Бұл принциптер қатарына механикалық вариациялық принципі, Д^,Аламбер принципі және Д^,Аламбер – Лагранж принциптері жатады. Инерциялық санақ жүйесіндегі денелердің қозғалысы ғана теңдеу түрінде өрнектеледі. Ал инерциялық емес санақ жүйелеріндегі денелердің қозғалысын теңдеумен өрнектеу үшін F күшіне инерциялық күштерді қосу керек. Мұндай есептер жер бетіндегі қозғалатын денеге Жердің өз осінен айналуының әсерін ескергенде және қозғалыстағы объектілерге (кемелер, самолеттер, ракеталар т.б.) орнатылған приборлар мен қондырғылардың қозғалысын зерттегенде пайда болады.

Күш әсеріндегі дененің қозғалысын жалпылама зерттеулермен қатар, динамикада гидроскоп теориясы, механик.тербелістер теориясы, қозғалыстың орнықтылық теориысы, соққы теориясы сияқты дербес мәселелерде қарастырылады. Зерттелетін объектінің қасиетіне қарай динамика материалық нүкте динамикасы, серпімді және пластикалық деформацияланатын денелер динамикасы, сұйық пен газ динамикасы деп бірнеше тарауларға бөлінеді. Динамика тәсілдерін нақтылы объектілерге қолдану нәтижесінде аспан механикасы, сыртқы баллистика, самолет және ракета динамикасы т.б. механиканың салалары пайда болады.

Ньютон заңдарына негізделген динамиканы классикалық динамика деп атайды. Кез келген дененің (микробөлшектерден басқа) жарық жылдамдығынан төмен жылдамдықтағы қозғалысының заңдылықтарын ашатын классикалық динамиканың тәсілдері жаратылыс тану мен техникада маңызды орын алады. Жарық жылдамдығына жуық жылдамдықпен қозғалған дененің қозғалысы салыстырмалық теориясында, ал өте ұсақ бөлшектердің (микробөлшектердің) қозғалу заңдылығы кванттық механикада қарастырылады.

Механика – машина туралы ғылым, машина жасау өнері – материялық денелердің механикалық қозғалысы және сол қозғалыс кезінде денелер арасында болатын өзара әсерлер туралы ғылым. Уақыттың өтуіне байланысты денелер не олардың бөлшектерінің кеңістіктегі орнының өзгеруі механикалық қозғалыс деп аталады. Механика тәсілінің көмегімен зерттелертін мұндай қозғалысқа табиғаттағы аспан денелерінің қозғалысы, жер қыртысының тербелісі, ауа мен теңіздегі ағындар, молекулалардың жылулық қозғалысы т.б. техникадағы әр түрлі ұшатын аппараттардың және транспорт құралдарының, әр алуан двигатель бөлшектерінің, машиналар мен механизмдердің қозғалысы, әр алуан конструкциялар мен ғимараттар элементтерінің деформациясы, сұйықтар мен газдардың қозғалысы т.б. жатады.

Механикада денелердің бір-біріне тигізетін әсерінің нәтижесінде олардың механикалық қозғалысын өзгертетін өзара әсерлер қарастырылады. Бұған бүкіл әлемдік тартылыс заңы бойынша денелердің өзара тартылысы, бір-біріне жанасатын денелердің өзара қысымы, сұйық не газ бөлшектерінің бір-біріне және олардың ішіне орналасқан денелерге өтетін әсері т.б. жатады. Механика деп әдетте классикалық механиканы айтады. Мұның негізіне механикадағы Ньютон заңдары алынады. Классикалық механикада жарық жылдамдығынан әлдеқайда аз жылдамдықпен қозғалатын материалық денелердің (элементар бөлшектерден басқа) қозғалысы қарастырылады. Жарық жылдамдығына жуық жылдамдықпен қозғалатын денелердің қозғалысы денелердің қозғалысы салыстырмалық теориясында, ал атом ішіндегі қыбылыстар мен элементар бөлшектер қозғалысы кванттық механикада зерттеледі.

Механикада материялық денелер қозғалысын зерттеу кезінде нақты денелердің белгілі бір қасиеттерін бейнелеу үшін бірнеше абстрактілік ұғымдар ендіріледі. Мысалы: 1) Материялық нүкте – мөлшерін елемеуге болатын, массасы бар объект. Бұл ұғым нүктелер арасындағы қашықтықпен салыстырғанда дене мөлшері ескерілмейтін қозғалыс күшін қолданылады. 2) Абсолют қатты дене – кез келген екі нүктесінің ара қашықтығы өзгермейтін дене. Бұл ұғым дене деформацияланбаған жағдайда қолданылады. 3) Өзгермелі тұтас орта ұғымы өзгеретін орта (деформацияланған дене, сұйық, газ) қозғалысын зерттеу кезінде осы ортаның молекулалық құрылымын елемеуге болатын жағдайда қолданылады. Тұтас ортаны зерттеу кезінде (берілген шарттарда) нақты денелердің ең маңызды қасиеттерін бейнелейтін төмендегідей абстракциялар пайдаланылады: идеал серпімді дене, пластикалық дене, идеал сұйық, тұтқар сұйық, идеал газ т.б. Осыған байланысты механика материялық нүктелер мезаникасы, материялық гнүктелер жүйесінің механикасы, абсолют қатты дене механикасы және тұтас орта механикасы болып бөлінеді. Соңғысы серпімділік теориясы, пластикалық теориясына, гидродинамикаға, аэродинамикаға, газ динамикасына т.б. ажыратады. Шығарылатын сепетердің сипатына қарай бұл бөлімдердің әрқайсысы статика (күш әсерінен болатын денелер тепе-теңдігі туралы ғылым), кинетика (денелер қозғалысының геом.қасиеттері туралы ғылым) және динамика (күш әсерінен болатын денелер қозғалысы туралы ғылым) бөлімдеріне ажыратылады. Динамикада негізгі екі есеп қарастырылады: дененің берілген қозғалысына себепші болатын күштерді табу және денеге әсер ететін күштер белгілі болған кездегі дене қозғалысын анықтау.

Механиканың есептерін шығару үшін математиканың әр алуан тәсілдері кеңінен қолданылады. Денелердің механик.қозғалысы бағынатын негізгі заңдар мен принциптерді және олардан шығатын жалпы теоремалар мен теңдеулерді зерттеу жалпы немесе теориялық механиканың мазмұнын құрайды. Өзіндік жеке маңызы бар: тербеліс теориясы, тепе-теңдіктің және қозғалыстың орнықтылық теориясы, гидроскоп теориясы, массасы айнымалы денелер механикасы, автоматтық реттеу теориясы, соққы теориясы механиканың бөлімдері болып есептеледі. Механикада, әсіресе тұтас орта механикасында, әр түрлі механикалық, оптикалық, электрлік т.б. физ.тәсілдер мен приборлардың көмегімен жүргізілетін эксперименттік зерттеулер маңызы орын алады.

Механика физиканың көптеген бөлімдерімен тығыз байланысты. Механиканың көптеген жылпыланған ұғымдар мен тәсілдері оптикада, статистикалық физикада, кванттық механикада, электродинамикада, салыстырмалық теориясында т.б. қолданылады. Механиканың бірқатар бөлімдерінің астрономия үшін, әсіресе аспан механикасы үшін ерекше маңызы бар. Механика қазіргі техниканың көптеген салаларының ғылми негізі болып саналады.

Механиканың негізгі ұғымдары мен тәсілдері. Механкиадағы қозғалыстың негізгі кинематикалық өлшемі ретінде нүкте үшін жылдамдық пен үдеу, ал дене үшін оның ілгерілмелі қозғалысының жылдамдығы мен үдеуі және дененің айналмалы қозғалысының бұрыштық жылдамдығы мен бұрыштық үдеуі алынады.

Механикадығы материялық денелердің механикалық өзара әсерінің негізгі өлшемі күш болып есептеледі. Механикада мұнымен қатар нүктеге және оське қарағандағы күш моменті ұғымы да пайдаланылады.

Дене қозғалысы әсер ететін күштерден басқа оның инерттілік дәрежесіне, яғни түсірілген күштердің әсерінен дене өзінің қозғалысын қандайлық шапшаңдықпен өзгерте алатындығына да тәуелді болады. Материялық нүкте үшін инерттілік өлшеміне нүкте массасы деп аталатын шама алынады. Материялық дене инерттілігі дененің массасы ғана емес, массаның денеде тарлуына да тәуелді болады. Ол масса центрінің орнымен, сондай-ақ осьтен және ценртден тепкіш инерция моментерімен сипатталады.

Механика негізіне И.Ньютонның үш заңы алынды. Оның алғашқы екеуі инерциялық санақ жүйесіне қарағанда дұрыс болады. Ньютонның екінші заңы нүкте динамикасының есебін шешетін негізгі теңдеуді, ал бұл заң мен Ньютонның үшінші заңы біріге отырып, материялық нүктелер жүйесі динамикасының есесбін шешетін негізгі теңдеуді береді.

Механиканың есептерін шешу үшін қозғалыстың динамикалық өлшемдері деп аталатын ұғымдар енгізіледі. Оларға қозғалыс мөлшері, қозғалыс мөлшерінің моменті (немесе кинетикалық момент), кинетикалық энергия және күш әсерінің өлшемдері болатын күш импульсі мен жұмыс жатады.

Қысқаша тарихи очерк. Механика – ежелгі ғалымдардың бірі. Ол қоғамның өндіргіш күштерінің өркендеуіне, практиканың мұқтажына байланысты пайда болып дамыды. Құрылыс техникасының талабына сәйкес механиканың басқа бөлімдерінен бұрынырақ статика дами бастады. Статика (қарапайым машиналардың қасиеттері) туралы қарапайым мәліметтер б.з.б. бірнеше мыңдаған жылдар бұрын Ежелгі Вавилон мен Египеттегі құрылыс қалдықтары куә.

Грецияда механика жөнінде жазылған трактаттардан ең бірінші бізге жеткені – Аристотельдің (б.з.б.4ғ.) натурфилософиялық шығармалары. Ол ғылымға «Механика» терминін енгізді. Статиканың ғылыми негізін Архимед (б.з.б.3ғ.) салды. Статика жөніндегі зерттеулерге Леонардо да Винчи (15 ғ.), голланд ғалымы Стевин (16 ғ.), франц. ғалымдары П.Вариньон (17 ғ.) мен Л.Пуансо (19 ғ.) елеулі үлес қосты. Қозғалысты зерттеу мәселесі де өте әріден басталады.

Күрделі қозғалыс жөініндегі қарапайым кинематикалық есептерді шешу Аристотель шығармаларында, сондай-ақ ежелгі грек ғалымдарының астрон. теорияларында байқалады. Алайда Аристотельдің динамикалық ілімінің қате қағидалары бар еді. Динамиканың, сондай-ақ бүкіл механиканың, ғылыми негізінен жасалу дәуірі 17 ғ. Болды. Бұған дейінгі үстемдік етіп келген Аристотель ілімінің күйреуінде Н.Коперник (16 ғ.) ілімі елеулі роль атқарды. И.Кеплердің планеталар қозғалысының кинетикалық заңдарын ашуы (17 ғасырдың басында) механиканың дамуында маңызды қадам болды. Г.Галилей Аристотель динамикасының қате қағидаларын біржолата теріске шығарып, қазіргі механиканың ғылыми негізін салды. Галилейдің замандасы – Р.Декарт өзінің механикасы жөніндегі жүргізген зерттеулеріне жалпы түрде тұжырымдалған инерция заңын негіз етіп алды. Механиканың одан әрі дамуына Х.Гюйгенс үлкен үлес қосты.

Механиканың заңдарының ең жетілдірілген тұжырымдамасын И.Ньютон берді (1687). Ол өзінің бұрынғы зерттеуші ғалымдардың жұмыстарын қорытындылай отырып, күш туралы ұғымды жалпылады және механикаға масса туралы ұғымды енгізді. Ньютон зерттеулері классикалық механиканың негізін жасаумен аяқталады.

18 ғ-дан бастап материялық нүктелер, нүктелер жүйесі және қатты денелер механикасының, сондай-ақ аспан механикасының есептерін шешудің аналитикалық тәсілдері қауырт дами бастады. Ньютон мен Лейбниц ашқан шексіз аз есептеулер теориясы аспан механикасында қолданылады. Әсіресе шексіз аз есептеулерді механика есептерін шешу үшін қолдануда Л.Эйлер көп еңбек етті.

Механиканың барлық таралу 19 ғ-да онан әрі қауырт дами бастайды. Қатты дене динамикасында Эйлер және Лагранж, кейін С.В.Ковелевская т.б. жүргізген зерттеулер гироскоп теориясының жасалуына негіз болды. Механика принциптерінің одан әрі дамуы үшін М.В.Остроградский, У.Гамильтон, К.Якоби, Г.Герц т.б. еңбектерінің маңызы зор болды.

Мезханиканың және бүкіл жаратылыс тану ғылымының түбегейлі проблемасы – тепе-теңдіктің және қозғалыстың орнықтылығы жөнінде Лагранж, ағыл. Ғалымы Э.Раус және Н.Е.Жуковский аса маңызды қорытындылар жасады. Мұның дәлірек теориясы А.М.Ляпунов жасады. 19 ғ-да динамикамен қатар механиканың өз алдына саласы ретінде кинематика да дами бастады. Француз ғалмы Г.Кориолис үдеудің құраушылары жөніндегі теореманы дәлелдеді. «Үдеу» терминін кинематикаға француз ғалмдары Ж.Понселе, А.Резаль енгізді. Механизмдер кинематикасы жөніндегі іс жүзінде қолданылатын зерттеулердің маңызы арта түсті. Бұл жөнінде П.Л.Чебышев елеулі үлес қосты. 19 ғ-дың 2 жартысында кинематика механиканың жеке тарауы ретінде бөлініп шықты.

19 ғ-да тұтас орта механикасы одан әрі дамыды. Л.Навье және О.Коши еңбектерінің серпімділік теориясының жалпы теңдеуі алынады. Бұл салада Дж. Грин, С.Пуассон, А.Сен-Венан, М.Б.Остроградский, Г.Ламе, У.Томсон, Г.Кирхгоф т.б. түбегейлі зерттеулер жүргізді. Навье мен Дж. Стокс жүргізген зерттеулердің нәтижесінде тұтқыр сұйық қозғалысының дифференциалдық теңдеулері алынды.

20 ғ-дан бастап механиканың жаңа салалары дами бастады. Электро- және радиотехниканың т.б. қажетіне байланысты сызықты емес тербелістер теориясы деп аталатын ғылымның жаңа саласы пайда болды. Бұл теорияның негізіне Ляпунов пен Пуанкаре еңбектері алынды. Механиканың бұдан басқа бір тарауы (реактивтік қозғалыс теориясы сүйенетін) массасы айнымалы денелер динамикасы деп аталды. Мұның негізін 19 ғ-дың аяғында И.В.Мещерский салған еді. Ракета қозғалысының теориясы жөніндегі алғашқы зерттеулерді К.Э.Циолковский жүргізген. Тұтас орта мехаинкасы аэродинамика (негізін Жуковский салған және газ динамикасы (негізін С.А.Чаплыгин салған) деп аталатын аса маңызды екі бөлімнен тұрады.

Механиканың қазіргі проблемалары. Қазіргі механиканың маңызды проблемаларына жоғарыда аталған тербелік теориясы (әсіресе сызықты емес тербеліс теориясы), қатты дене динамикасы, қозғалыстың орнықтылық теориясы, сондай-ақ массасы айнымалы денелер механкиаыс мен космостық ұшу динамикасы тәрізді механиканың бөлімдерінде шешілуі тиісті мәселелер жатады. Тұтас орта механикасында пішіні өзгерген микробөлшектердің күйін зерттеу мәселесі актуальды проблеманың бірі болып отыр. Механиканың көптеген есептері плазманың магнит өрісіндегі қозғалысын зерттеуге арналған. Бұл мәселенің шешілуі термоядролық реакцияны басқару проблемасын шешуге көмектеседі.

Механиканың әр түрлі салалары бойынша зерттеулер еліміздің ун-ттерінде, жоғары тех.оқу орындарында механика проблемалары интында, сондай-ақ шетелдерде де жүргізіледі. Бұл жөніндегі зерттеулердің қорытындысы түрлі мерзімді басылымдарда жарияланып отырады.

Механика жөніндегі ғылми зерттеулерді координациялау үшін теориялық және іс жүзінде қолданылатын механика бойынша халықар.конгрестер мен конференциялар жүйелі түрде өткізіліп тұрады. Бұл мәселеге арналған конгрестер мен конференциялар қазақстанның өзінде де жиі-жиі болып тұрады.

Кибернетика техникалық басқарудың тех.жүйелерін зерттеуде кибернетикалық біріңғай идеялар мен әдістерді пайдалануға байланысты шыққан ғылыми бағыт. Ол өндірісті комплексті түрде автоматтандырудың,

Дәріс жоспары:

1. Спорт биомеханикасының негізгі мақсаты.

2. Тірі ағзалар қозғалысы.

3. Тірішілік элементі.

4. Жалпы қозғалыс тарихы.

1) Спорт биомеханикасының негізгі максаты.

Ол тірі тканьның, органдардың және тұтас ағзаның механикалық қасиеттерін, бұлардағы механикалық қасиеттерін, бұлардағы механикалық құбылысты зерттейді. Биомеханика-адам мен жануарлардың қозгалысы туралы ілім. 20г-дың орга кезінде биомеханикалық зерттеулер шегі кеңейіп, негізгі 3 салага бөлінеді: а) тыныс алу аппараты биомеханикасы, бұл тыныс алу органдарының қозгалыс динамикасын, олардың икемділігін, бүкіл тыныс алу аппаратының жеке беліктерінің (өкпе) т.б. қызметін зерттейді: ө) қан айналысы биомеханикасы, бұл жүрек пен қан тамырларының серпімділік қасиетін, кднның қозғалысын, жүректің қызметін т.б. зерттейді: б) қозгалыс биомеханикасы, бұл анатомия мен ілімдік механика деректеріне сүйіне отырып, қозгалыс органдарының қүрылысын, органдардың жөне бүкіл дененің қозгалыс зандылыңтарын т.б. зерттейді. Қозгалыстың биомеханикалық сипаттамасы қүрылымдық кинематикалық жөне динамикалык, талдау негізінде жасалады. Биомеханикалық зерггеулер итальян ғалымы Леонардо да Винчидің (1452-1519) еңбектерінен басталады. Ол адамның қозғалысын анатомия жене механика түрғысынан зерттеген. Биомеханиканың ірге тасын қалаушылар: П.Ф. Лесгафт пен И.М. Сеченев болды. Биомеханика спорт жене еңбек физиологиясында, өскери жөне клиникалық медицинада маңызды орын алады. Мысалы, дене шынықтыру жаттыгулары мен спорттық қозғалыстар биомеханикасын зерттеу ғылыми негіздегі спорттық жаттыгулар жүйесін жасауга көмектеседі. К,ан айналысы мен тыныс алу жағдайы жөніндегі биологиялық зерттеулер "жүрек-өкпе" аппарагын жасауда пайдаланган.

2) Тірі ағзалар қозгалысы.

Қозгалысіар тірі агзалар тіршілігінің негіз^і деуге болады. Қозғалыстын алуан • алуан гүрлері белгілі. Бал арасының ұшуы, музыканттын саусақтарының өсем қозгалысы, фигурист - спортшының мүз айдынында сырғанауы-бәрі -бәрі козгалыска

жатады. Тіпті өсімділіктің өзі де қозгалиды. Мысалы, сазды -батпақты жерде өсетін шыртылдар өсімдігі езінің жапырақтарына қонған шыбын немесе маса сияқты жәндіктерді ұстап алады. Өсімдіктердің өсуінін, өзі де қозтлысқа байланысты екеніне көңіл аудара бермейміз.

Алуан түрлі агзалар қозғалысы арасында айырмашылық бар сияқты көрінгенімен, олардың арасында айтарлықтай ортақ қасиет те бар. Атап айтатын болсак, қозғалыс жасайтын мүшелердін, бәрінде ерекше зат- жиырылып - созылушы белок болады. Мұндай белоктар жануарларда да, өсімдіктерде де бар.

Әдетте біз қозгалыс жөніиде әнгіме қылған кезде спортпен айналасатын атлеттін қимылдарын немесе турисгік саяхатқа Іпыгуды есімізге аламыз. Ал адам қозгалысының өзі алуан түрлі болады. Мысалы, домбырашының домбырада ойнауынан, бишінің мың бұралған қимылынан, цифр санап отырған есепші еңбегінен немесе бала ойынынан сансыз түрлі қозгалыс байқалады. Адам қозгалысының қандайына болмасын бүлшық ет қатысады, ол жиырылып созылады. Қозғалыс дегеніміздің езі бұлшық ет жұмысымен байланысты.

Осымен қатар қозгалысы бұлшық ет жұмысымен байланысты емес жәндіктер де кездеседі. Мысалы, өрмекшінің қозгалысы осындай. Өрмекшіде бұлшық ет орнында гидравликалық қозғаушы мүше болады. Сол қозғаушы өрмекші аягының сан алуан бөлшектерін қозгалысқа келтіреді.

Тірі организмдер қозгалысы - жан жақты да өте жетілген деуге болады. Тірі организмдер қозғалысынын, көбіне жасанды механизмдер істей алмайды. Мысалы, жарқшіпттың сезімталдыгы гажап ерекше, оның локациялық жүііесі оц жетілген локатордан миллион есе тиімді жүмыс істейді. Жарқанат локациялық аппаратының кедергіні сезуі ең сонгы жасалран локациялық жүйеден 100 есе артық деуге болады. Аса ерекше қасиет суда жүзетін жануарларда байқалады. Ондай жануарлардың су ішіндегі қозгалыс жылдамдыгында ешқандай механизм жете алмайды. Мысалы, семсер балық сағатына 120 километр жылдамдықпен жүзе алады. Ал кальмар деп алатын теңіз жәндігінде гидрореактивті қозгаушы бар, теориялық есеп бойынша ол теңіз түбінде сағатына 150 километр жылдамдықпен қозгала алады. Олар теңіз терендігінен атылы шыгып, су бетінен 10 метр көтеріледі де, ауамен 50 метр қашықтыққа ұшып жүре алады.

Аса жүрдек теңіз кемелерінің жылдамдығы сағатына 50-60 км. аспайды. Ал дельфиндер болса, үлкен күш жұг«самай * ақ сагагына 50-60 км. жылдамдықпен бірнеше күн бойы кемеге ілесіп жүзіп жүреді. Ілімдік есеп бойынша дельфиннің қозгаушы бүлшық етінін. күші кеме козгалтқышынан 7-10

еседей қуатты боуы тиіс. Шъшдығында кальмар тірі ракета сияқты. Ол аса зор жылдамдықпен қозгальш қана қоймайды. Оның маневр жасап бұрылуына да, жоғары шыгып, төмен түсуіне де көз ілеспейді. Кальмардың қозгалыс аппаратын зерттеу, суда аса үлкен қозралыспен жылжитыН жөне маневр жасай алатын теқіз ракеталарын жасап шығаруга себеп болады.

3) Тіршілік элемент!

Тірі арзаның қасиетін инженерлік іске қолдану ойымен ең алгаш айналысқан - Леонардо да Винчи. Ол құс төрізді канат қағып ұшатын аппарат - жасауга талпынған. Басқарудың ортак, принциптерін жөне тірі организмдер мен машиналардың өзара байланысын қарастыратын кибернетика ғылымының шыгуы тірі организмдердіқ құрылымының және атңаратын қызметінің техникалык, жүйелермен о^ртақтасатын қасиеттерін жан-жақты зерттеуге, одан алынған мөліметтерді жаңа приборлар, механизмдер, материалдар т.б. жасау ісіне пайдалануға түрткі болады. 1960ж. Дайтонда (АҚШ) болган бионикалық симпозиум жаңа ғылымының қалыптасқандьщгын ресми түрде хабарлады.

БІ?никалық мөселелері мынаны қамтиды: есептеуші техникаларды одан өрі жетілдіру жөне автоматика мен телемеханиканың жаңа элементтерін жасау мақсатында адам меы жануарлардың нерв жүйелерін зерттеу, нерв клеткаларын -нейрондарын және іздеп табу жүйелерін жақсарту мақсатында тірі организм^ің сезім жөне басқа түйсіну мүшелерін зерттеу; өр түрлі жануарлардыЦ бағдарлау, тірі организмдердің морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық ерекшеліктерін зерттей отырып, техникалық жөне ғылыми жаңа ойларын ұсыну.

Нерв жүйелерін зерттеу олардың есептеуш құрылғыларға қараганда бірқатар артықшыларының бар екенін көрсетті. Электрондық есептеуіш мапіиналарды кемелендіруге қажетті артықпіылары мыналар:

1) сырттан берілетін информацияның формасына тәуелсіз қабылдау мүмкіншілігінің болуы;

2} техникалық жүйелерге қараганда оның сенімділігі жогары, ягни мидың миллиардтагы клеткаларынъщ арасынан миллиондаган нерв клеткалары өлсе де, оның жұмыс қабілеті сақталып қала береді, ал техникалык, жүйенің бір немесе бірнеше б&