Тақырып: Қозғалыс шеберлігі жөне физикалық жұмыс қабілеті.

Дәрістің жоспары:

1} Қозғалыс шеберлігі, жұмыс кабілеті.

2) Адам қуатының сапасы.

3) Қозғалыс жылдамдығы, негізгі түрлері.

4) Төзімділік қасиеті.

1) Қозгалыс шеберлігі, жұмыс қабілеті.

Қазіргі түсінік бойынша қозгалыс шеберлігі дегеніміз -организмдегі ерекшеліктер комплексінің интегралды қасиеті .

Қозгалыс Іпеберлігі немен байланысты және ол неден болады? Бұл қасиет ең алдымен, адмның физикалық қасиеттерінің дамуына - күіпіне, қимыл тездігіне, төзімділікке жылдамдыққа байланысты болады. Екініпеден, организмнің қуат, энергия мүмкіндігіне тәуелді. Қоэгалыс шеберлігіне қатысты басты ролді қозгалысты баскдру жүйесіндегі үйлесімділік (түзету енгізе білу) қабілеті жөне түзету енгізуге бөгет турақтылыгы атқарады. Сол сиякды қозгалыс шеберлігі белгілі дөрежеге организмнің психологиялық мүмкіндігіне және генетикалық ерекшелігіне де байланысты болады.

Адамның кейбір қозгалыс өрекетіндегі шеберлігін қарастырайық. Мысалы, дүниежүзілік рекорд жасайтын штангистер өз денесінің салмағынан үш есе ауыр салмақ көтере алады. Реклрдсмен емес қалыптағы адамның әдетте өз салмагының (50) шамасындай ауырлық салмақты көтеру оңай емес.

Штангист - спортшының қимыл шеберлігі оның еркеше күш құатының жетілуіне жөне бүкіл күш-құат мүмкіндігін пайдалануга мүмкіндік бретін басқару жүйесіне байланысты. Егер үлкен күш жұмсап жаттығудың алғашқы кезінде қимыл дөрежесі бұлпіық еттердіқ жиырылып - созылу мүмкіндігіне байланысты артатын болса, сонғы кезінде бұлшык, ет ішілік жөне аралық басқарып үйлестіру жүйесінің жетілуі әсерінен артады. Спорт шеберлігінің ең жоғарғы денгейінде

ықшамқозгаушылар - қозрау бірлігіндегі жөне қозгаушылар -бұліпық еттердегі күгп мүмкіндігін өсіресе тиімді пайдаланылады. Олай пайдалануды жетілген биомеханикалық багдарлама қамтамасыз етеді.

Екінші мысал музыкант - пианистің қозгалыс шеберлігі жөнінде. Мұндай шеберлік музыканы ұғып алуға қатысты ерекше қабілетімен қатар, қолдың қозралысын басқарып реттеу ерекшелігіне де көп байланысты болады. Атап айтқанда, қодың, оның саусақтары бұлшық еттерінің уақыт - кеңістікке аса күрделі қимыл - өрекетіне, қозғалысына тәуелді болады. Бұл кезде қимыл тездегі және оның сапасы, қозгалыс қарқыны мен ыргықтыгы ерекше роль атқарады. Мұндай дөрежеге адам ұзақ уақыт бойы жаттыгу нөгижесінде жете алады. Өте күрделі шығармаларды орындау кезндегі пианист қолы қозгалысының жеп - жеңіл болып керінуі - ол аса жетілген биомеханикалық бағдарламаның нәтижесі, басқару нөтижесінде қалыптасады.

Сүйенііпі мықты емес жағдайда өте күрделі қозгалыс жасап, тепе теңдікте болатын акробат - циркачтардың шеберлігін қарастырайық. Ол да қозғалыс ете нәзік ньюанстардың үздік жетілуінің нәтижесі, ондай бағдарлама ауырлықтың тепе тендігі орталыгын сүйеніші әлсіз де тұрақсыз жағдайда ұсап тұруға багытталган болады. Сол сияқты тепе - теңдікте тұруды басқару жүйесі, атап айтқанда, басқару аппаратының кедергіні жою денгейі өте жогары болады, сондықтан да сүйеніші тұрақты емес жагдайда да тепе -тендікті сақтап қимыл жасай алады.

¥зақ уақыт өрекет жасаран кездегі жогары спорттық нәтиже мысалы, марафондық алыс қашықтыкда жүгірген кездегі көрсеткіш негізінен күш - қуатқа, энергетикалық мүмкіндікке жөне бақару жүйесінің организмдегі қуат қорын тиімді пайдалана білу қабілетіне байланысты болады.

Келтірілген барлық мысалдардан көріп

отырганымыздай, спорт шеберлігі өзінің алуан түрлі ерекшеліктерімен қатар, әрқашанда адамньщ қозғалысын басқару процесіне тәуелді екені байқалады. Мысалы, адамды автомобильмен салыстырып көрейік. Автомобильдің жүріп алыс кашықтыкка жетуі жанармай мөлшеріне гана байланысты емес, сонымен қатар сол жанармайды қозгалтк,ыштың үнемдеп жұмсауына да байланысты болады. Осыган орай, техникада қозғалыстың ең қодайлы тфаекториясын (жолын) жөне автомобильдің ең тиімді жұмыс режимінавтоматты түрде таңдап алу жөнінде арнаулы жүйе Іске асырылуда. Ондай жүйе айтарлықтай мөлшерде жанармай үнемдеуге жене мотор қорын арттыруга, алысқа жету мүмкіндігін көбейтуге себеп болады.

Қандай болмасын қимыл - әрекет түрі бойынша шберлік деңгейіне себеп болатын адам қозгалысынық ерекше сапасы неменеге байланысты? Ол адам организмінің мүмкіндігіне, оның басқару жүйесінің күш, тездік, төзімділік, ептілік көрсете білу мүмкіндігіне байланысты болады.

2) Адам қуатыны сапасы.

Адам қуатының сапасы организмнің, оның қозғаушы бұлшық еттерінің сыртқы әсерді жөне білу мүмкіндігіне байланысты болады. Күш қуатының өзі абсолютті және салыстырмалы болып бөлінеді. Адамның дене салмагына тәуелді емес күш - қуат абсолюттікүш - қуаг деп аталады. Ал салыстырмалы куш - қуат дене салмағына тәуелді болады. Мысалы, ауыр салмақты штангист - рекордсмендердің шексіз күш қуаты өте коп болады. Олардың салмагы 130 кг шамасындай кезеңдегі езінде 250 кг штанганы итеріп көтереді. Жеңіл салмақты штангістердін, шексіз күіп куат азырақ болады. Олардың өз салмагы 60 кг шамасындай кезде 170 кг Іптанганы игереді. Дегенмен жеңіл салмақты пітангистердің салыстырмалы күш-құаты, ауыр салмақты спортсмендердікіне қараганда анағурлым көп. мұндай зандылықты былай түсіндіруге болады: спортсмендердің салмагы дене көлеміне яғни оның сызықты мелшерінің кубіне сөйкес болады да күш -қуат дененің физиологиялық көлденеңіне, ягни сызықтың мелшерінің квадратына тең болады. Дене мөлшері ұлгайган сайын бұлшық ет қуатымен салыстырганда, дене салмагы көбірек артады. Бір қызыгы, жануарлардың дене салмагымен салыстырмалы күші бұдан да жогары болады. Мысалы, құмырсқа өз салмагынан ондаган есе ауыр затты итеріп қозгай алады. Адамның жалпы күш көрсету мүмкіндігі бүлшық еттің физиологиялық жөне анатомиялық келденеңіне байланысты болады. Бұлшық еттің анатомиялық келденеңіне дегеніміз • бұлшық ет келденең қимасының ауданы. А л физиологиялық көлденеңі дегеніміз анатомиялық көлденені қүрамындагы бүлшық ет талшықтарының саны. Иықтагы және тізедегі екі басты бүлшық еттердің анатомиялык, көлденені бірдей болганмен, тізенің бүлшық еті күшті келеді, ейткені ол бұлшық ет құрамына талшықтар саны кеп. рычаг тізбегіндегі бұлшық еттіқ ең қуатты күгпі иіннің ұзындыгына да байланысты. Иін деп отырганымыз сүйекке байланысқан жері мен буын осі екеуінің ара қашықтыгы.

Осымен қатар, басқа шарттар тең иолған кезде бұлшык, еттің ең үлкен қуат керсетуі іске косылган ықшамкозгаушылардың (қозгау бірлігінің) санына және бір

жердегі бүлшық еттін. бір мезгілде үйлесімді әрекет етуіне байланысты болады.

3) Қозғалыс жылдамдыгы, негізгі түрлері.

Қозғалыс жылдамдыгы әртүрлі жағдайда байқалады жөне оны негізгі үш түрге белуге болады. Олар қозгалыс рекциясының латентті уақыты, жеке-дара қозгалыс жылдмадығы жөне қозгалыс жиілігі. Қозғалыс жылдмадыгының бұл түрлері біріне - бірі өзара оншама төуелді емес. Мысалы, тез сезініп реакция жасағанмен қозғалыс біршама баяу болуы мүмкін. со л сияқты осының керісіндей де қүбылыс байқалады. Қозғалыс жылдамдыгының барлық үш түрінің үйлесуіне тез қимылдың барлыгы тәуелді болады. Басқаша айтқанда, мысалы, нақты өмірде, спорт тәжірибесінде тез қимыл қүрама түрде кездеседі.

Қозгалыс реакциясының латентті уақыты дегеніміз - ол қозгалысқа бұйрық берілген мезгіл мен қозгалыстың басталган уақытының аралыгы. Қозгалыс реакциясының түріне байланысты бұл уақыт 80 миллисекундтан 250 миллисекундқа (0,08-0,25 секунд) дейін барады. Латентті кезең дегеніміз қозғалыс жөніндегі бүйрық - хабардың басқару жүйесіне келіп жетуіне, оны орталықтақабылдап өнделуіне және бүирықты тікелей іске асырушы аппаратқа жеткізуге жұмсаган уақытты көрсетеді.

Жеке - дара қозғалыстардың тездлігі негізінен бұлшық еттердің жиырыла салу мүмкіндігіне, қозғау бірлігін тезірек белсенді күйге келтіру мүмкіндігіне байланысты болады.

Қозгалыс жиілігі орталық нерв жүйесінің жылдамдық ерекшелігіне және бүлшық еттердің жұмыс тәртібін тез өзгерту қабілетіне байланысты. Биохимия түррысынан қарастырганда, жылдамдық сапасы бүлшық еттегі аденозинтрифосфор қышқылына - бізді қозгаушы жанармай мөлшеріне төуелді болады.

Қазіргі кезде нейрофизиологиялык зерттеу жұмыстары мынаны көрсетті: адам организміміндегі басқару жүйесіне тура жөне кері байланыс каналдарының морфологиялық жолы (кабелі) өртүрлі болатынын көрсетті. Мидың үлкен жарты гларларындагы нерв клеткасының ұзын бөлігі (өсіндісі) үзіліссіз тікелей, тура қозгалыс бірлігіндегі (ықшамқозгаушыдагы) мотнейронға жететін болса, ондай үздіксіз (моносинаптикалық) жол болып табылады. Ал басқару аппаратынан шыққан орталықтан тебетін хабар көптеген нейрондар тізбегінен өтіп темен қарай жүрсе жөне релейлі станцияларда (синалстарда) үзілетін болса ондай жолүзілісті жол болады, Моносинаптикалық байланыс жолы тек адамда және кейбір

жогары сатындағы жануарларда болады. Он дай байланыс ерекше шүгыл жагдайда дене қозгалысын сенімді де тез басқаруға арналып, эволюция процесі кезінде қалыптасты. Тез байланыс жолы мен баяу байланыс жолының саны процент тұрғысынан эр организмде өртүрлі болады. Сонымен қатар, арнаулы жаттығу процесі әсерінен байланыс жаяу жолдаң тез жолға ауысатыны жөнінде мәлімет бар. Сол сияқты қозғалысты жаттықтыру нәтижесінде басқару аппарагтарында ақпаратты өндеу жылдамдыгы да артады. Жедел қозғалысты іске асыру кезінде оган түзет енгізу мүмкін емес. Осыган байланысты басқару аппараты қозгалысқа түзету енгізуді күнбүрын ойластырады.

Тездік көбінесе қозгалыс жылдамдыгымен бағаланады. Адам әртүрлі қозгалыс кезінде өртүрлі жылдамдық жасайды. Мысалы, жүгіру кезінде дене қозгалысының тездегі Збкм (сагат) (спиринт) жылдамдықпен 32км (сағат)Ю км қашықтыққа жүгіргенде) жылдамдық аралыгында болады. Шанғымен сырғанаған кездегі жылдамдық 21км (сагат пен 16км) сагат аралығында) 70км қашықтыққа жүгіргенде (болады. Суда жүзу кезін*дегі қозгалыс жылдамдыгы 7,2км) сағат (Юм қашықтыққа жүзгенде) пен 6км (сагат (1500м кдшыктыққа жүзгенде) аралыгында болады. ¥зақ уақыт бойы ең үлкен жылдамдықта қозгалыс жасаудың мүмкін еместігі организмдегі энергия қорының азаюына байланысты болады. Сонымен біз организм күш - қуатының ерекше қасиетіне -төзімділікке келдік.

4) Төзімділік қасиеті.

Төзімділік қасиет дегеігіміз организмнің козгалыс жылдамдыгын бәсендетпей, ұзақ уақыт бойы өркет жасай алу ерекшелігімен байланысты болады. Басқаша айтқанда, төзімділік дегенміз - организмнін, шаршауды жөне білу қабілеті.

1-2 минуттай қысқа мерзімге созылатын қозгалысты күпі - қуатпен қамтамасыз ету анаэробты (оттегі қатыспайтын) процеске байланысты боолады. ¥заққа созылатын әркет жасау қажет болатын жұмысты орындау кезінде көбінесе аэробты (оттегі қатысатын) процесс күш - куатпен қамтамасыз етеді.

Төзімділікті дегеніміз шаршап титықтау дәреждесі де байланысты. Шаршап титықтауды бірнеше түрге бөледі. Мидық шаршауы (мысалы, шахмат ойнаган кезде), көздің сенсорлы шаршауы (мысалы, аткыш спортсмендердіқ керу мүшесінің шаршауы), эмоционалды шаршауы (жан - дүниесінің күйзелуі нөтижесінде, мысалы, қорқыныштан болатын шаршау) дененің физикалық шарпіауы ) Мысалы: бұлшык, ет әрекеті нәтижесінде шаршау). Қозгалыс әркетін іске асыру кезінде дененің

физикалық шаршау га төзімділігінің маңызы зор болады. қандай да бір белгілі өрекетке төзімділік арнаулы төзімділік деп аталады. Мұндай төзімділіктің түрлері ете кәп болуы мүмкін. мысалы, ұстанып гөзімділігі - күш-қуат төзімділігі, 400 метр қашықтыққа жүгіретін желаяқ спортсменнің гезімділігі жылдам жүгіре алу төзімділігі.