Тақырып: Қимыл ептілігінің механизмге қатысы.

Дәрістің жоспары:

1) Локальды (жергілікті) шаршау.

2) К,имыл ептілігі, оның сапасы.

3) Тиімділік механизмге қатысы.

4) Жатгыгу өдістерінің іске асырылуы.

1) Локальды (жергілікті) Іларшау.

К,имыл әрекетке қатысатын бұлшык, ет топтарының аумағына қатысты шаршауды бірнеше түрге бөледі. Локальды (жергілікті) шаршау, жергілікті шаріпау кезінде бұлпіық ет аумагының 1/3 белегіне ғана эсер етеді. аймАқты шаршау, бұл кезде әркетке бұлшық ет аумагына 1/3 бөлігінен 2/3 бөлігіне дейін қатысып шаршайды. Глобальды (жалпы) бүкіл организмнің шаршауы/шаршау, бүл кезде бүлшық ет аумагының 2/3 бөлігі әрекетке қатысады.

Локальды шаршаудың себебін нерв бұлшык, ег тізбегіндегі нервтік және биохимиялық процестердің өзгеруімен байланыстырады. Бүкіл организм жалпы шаршауы кезінде тыныстану жүйесінде, жүрек тамыр жүйесінде жөне знергиямен қамтамасыз ететін биохимиялық процесте жайсыз өзгерістер болады.

Бір минуттан артық уақытқа созылатын қимыл орекет кезіндегі жалпы тезімділік организм пайдаланган оттегі бойынша анықталады. Бұл кезде организм тотықгырушы оттегін қанпіалықты көп пайдаланса, энергия алмасу да соншалықты жогаргы жөне адам да төзімді болады.

Осымен қатар төзімділікті қамтамасыз ету үшін қозғалысты басқару ж\йеснің- де маңызы ерекше зор. Мысалы, қозгалыс жасап жаттыру процесінде ерекше биохимиялық багдарлама қалыптасады, ол бағдарлама бұлшық ет жүмысын

басқруды жетілдіру арқлы энергия қорын үнемдеп жүмсауды қамтамасыз етеді.

2) Қимыл ептілігі, оның сапасы.

Тез қимыл ептілігі, оның сапасы дегеніміз әртүрлі қозгалысты лезде тез жасаумен байланысты, ондай әркет айналаны багдарлап дұрыс багыт жасай білуге және кеністікте дұрыс орын ауыстыра білуге төуелді болады.

Кибернетика тұрғысынан қарастырганда, қимыл ептілігі дененің жөне оның бөліктерінің кеңістікте орын алмастыруына қатысты басқаружүйесінің тиімді бағдарлама қалыпгастыру қабілетіне байланысты болады. Сол сияқты қимыл ептілігі қозғалыс жүйелігіне тез де дәл өзгеріс енгізіп, түзету жасау мүмкіндігіне тәуелді. Мысалы, үшқабат сальтоны орындайтын акробат секіріп көтерілу кезінде "жогары көтерілгенін және темен түскенін" санадан тыс сезінеді. Акробат қозгалысының басқару жүйесінде дене жогары кетерілген кезде "айналып түсуне" қатысты үздіксіз түзеті келіп жатады жөне кажет болған жагдайда "апаттық" әрекет іске асырылады. Клиникалық және электорфизикалық мәліметтер мынаны анықтайды: басқаруы күрделі қозгалысты ми қабыгының мандай бөлігі қатысатыны анықталады. Қозгалыс шеберлігінің ең негізгі көрсеткіштерінің біреуі - қозгалыстын экономикалык тиімділігі. Мысалы, жақын қашықтыққа жүгіретін, жоғары квалификациялық спринтер мен квалификациясы темен спортсмен екуі бірдей қашықтықты бірдей уақытта жүгіріп өткен кезде жогары сыныпта спортсмен күш-қуатты анағурлым аз жүмсайды.

3) Тиімділік-механизмге қатысы.

Мүндай экономикалык, тиімділік қандай механизмге катысты іске асады? ¥зақ уақыг бойы жаттыгу нәтижесінде басқару жүйесі биомеханикалық багдарламага бүлшық ет күшінен басқа да ішкі жән-е-сыртқы күштерді қосады. Мысалы, жогарыда өзіміз сез еткен бүлшық еттің шымыр серпінділік күші пайдаланылады. Қозғалыс жүйесіне екпін күшті, атап айтқанда дене тізбектерінің екпін күші қосылган кезде күштің айтарлықтай артқаны байқалады. Дененің екі бөлігі немесе одан да көп білігі қозғалған кезде айтарлықтай екпін күші пайда болады, ондай күш қозғалыс нәтижесіне өсер етеді. өдетте белгілі бір қозгалыс әркетін жасауға алғаш үйрене бастаган кезде екпін күші зиянды болады өйткені ол күш қозғалысқа кері бағытталады. Қозғалыс шеберлігінің ең жогары деңгейіне жеткен кезде дене бөліктерінің екпін күпіі пайдалы болады, ол қозгаушы күшке айналады. Бұя кезде басқару жүйесі

қалыптастырран бағдарлама бойынша екпін күші қозгалысқа қосылады, оған көмектеседі. Мысалы, боксте қолмен соғуды үйрену кезінде дене қозгалысы бөгеулі болады. Бұлай болу себебі, басқару жүйесі алгашқы кезде зиянды болатын, дене белшектерінің екпін күшін жояды. Ал жыттыгып машықтанган Іпебер боксшы жұдырығының согуы тез де өсерлі болады. Ол өзінің қозгалысы кезінде пайда болатын екпін күшін тиімді пайдаланады. Мысалы, олимпияда женімпазы В.Лемешев жұдырығының соғуы күші орасаы еді. Оның жұдырыгының тура согу күші 800 кг Іпамасына жететін еді. Осы күштің жартысына жуыгы дене бөлшектернің екпін күшінен құралады екен. Сол боксшының қозгалыс реакциясының жылдмадығы да гажап болатын Лемяіневтің жұдырығымен: согуы соншалықты тез еді, ондай соққы қарсыласын накаутқа түсіретін. бүл боксшының қарсылы өдетте ондай соққыны байқап үлгере алмайтын, соққыны тездігі сондай, тіпті карсыласының миы ақпарат қабылдап үлгере алмайтын.

Жақында мынадай жагдай анықталады: адамның қоғалыс өрекетінің тимділігі қозғалысты басқару жүйесіндегі кедергіге түрақтылық апасына байланысты екен. Басқару жүйесіндегі кедергіге тұрақтылықты орталык, нерв жүйесінің кедергі жасайтын, жолдан тайдаратын өсерлерге төзімділігі деп қарастырады. Тіпті өте қолайлы жагдайдың өзінде адамның қозгалыс өркетіне өркдшанда кедергі кездеседі. Ондай кедергілерге жататындар: шу, жарықтың жайсыз әсері, қарсыласының қимыл, дене жене оның бөліктері қозгалысынң екпін күші, шаршау т.б. Кедергіге тұрақтылық қозгалысты басқару жүйесініқ кедергіні жою үшін арнайы түзетулерді іске асыру қабілетіне баланысты болады. Экстремальды жағдайда кедергіге тұрақтылық әсіресе қажет. Мысалы, спортсменнің жарыс кезіндегі қимыл, ұіпқыштың жаумен айқас кезіндегі өрекеті, оператордың авариялық жағдайдағы жұмысы осындай жағдайга жатады.

4) Жаттыгу әдістерінің іске асырылуы.

¥зақ жылға созылган қажырлы еңбек нәтижесінде қозғалыс шеберілігіне қол жетеді. Осындай еңбекпен қатар, қазіргі кезде дөстүрлі емес жаттығу өдістері іске асырылуда, ол өдіс тиімді түрде жаттыгып үйренуге жөне жаттығу мезгілін ңыскартуға мүмкінідік береді/ Ондай үйреншікті емес өдісті іске асыру арнаулы электронды тренажерлерге негізделген, тренажерлер қозгалысмтын, бимеханикалық багдарламасын маңсатқа сөйкес жетілдіруге мүмкіндік береді. Осындай құралдар қозгалыстың ішіне үнілуге көмектескендей, қозгалыс барысын керіп байқағандай, басқаруды багалап өзгеріс

енгізетіндей эсер етеді. Мысалы, тренажерлер әртүрлі бұлшык, ет көрсетеалатын күпіті көруге және бұлшық еттер жұмысының жумыс ретін ангаруга мүмкіндік береді. Осциялогроп экранында берілген күш мөлшерін және бұлшық ет жұмысының тиімді ретін (қозғалыс багдарламасын) спортсменге көрсетеді. Белгілі қозғалысты игеру кезінде қимылдаушы бүлшық еттерден биотоктор шығып жатады, ол биотоктор экранная керінеді. Со л көріыіс бойынша спортсмен өзінің қозгалысы бағдарламага қаншалықта сөйкес келетінін ангарады. Әз қозралысы багдарламаға сөйкес келмеген жагдайда о л күпі жүмсал, денесін козгаушыны әркетін бағдарламаға жақындатады. Бағдарламаны іске асыру үшін козгалыс спорттық нәтижесін айтарлықтай жақсарта түседі. Байқалып отырғандай мұндай тренажерлерде және багдарламаны іске асыру төсілдеріне басқарудың кибернетикалық жолдары (бағдарламау, кері байланыс, салыстыру, түзетіп коррекциялау) іске асырылады. Мұндай тренажер арқылы жаттығу, әдеттегі әдіспен салыстырганда, сақсатқа жетуді анағұрлым жылдамдатады. Мүндай тренажерлердің үлкен тобы және оларды қолдану әдістері Қазақстан дене тәрбиелеу мәдениеті институтының биомеханика лабораториясында меңгерілді. Мысалы, шагын таянышта тепе -тендікте тұруды 20-30 есе тезірек үйренуге жәрдемдеседі.