Жас ерекшелік психологиясы қалыптасуының теориялық алғышарттары

Тапсырмалар: төменде ұсынылған мәтіндік материалды қолдана отырып,

♦ жас ерекшеліктер психологиясы сүйенетін басты ұғымдардың (даму, жетілу, өсу) мәнін ашыңыздар;

♦ психолог ғалымдардың адам дамуындағы бүгінгі күнгі көкейкесті мәселелерге қаншалықты қатысты екендігін зерделеңіздер, ойларыңызды нақты мысалдармен толықтырыңыздар;

♦ бихевиоризм, гештальтпсихология, фрейдизм бағыт-тарының аталмыш пәннің дамуына қосқан үлесін сипаттаңыздар

Анықтамалық материал

Жеке адамның даму аймағы биологиялық, когнитивті және әлеуметтік болып үшке бөлінеді.

А. Биологиялық фактор сипаттамасы

Биологиялық аймаққа дене пішінінің өсуі, ішкі ағзалардың, ми құрлысының өзгерістері жатады. Дамудың биологиялық процесстеріне: өсу, жетілу, қартаю жатады.

Өсу – психологиялық мүмкіндіктердің, ішкі ағзалардың және тұтас ағзаның мөлшерінің үйлесімді ержетуге дейінгі үлкеюі.

– сандық өзгеріс.

– ұзынықтың, салмақтың, жалпақтықтың өзгерісі.

Жетілу – генетикалық жоспарға сәйкес өсудің өзгеруі.

– морфологиялық өзгерістер.

Қартаю – ағзадағы үйлесімді ержетуден кейін жүретін биологиялық өзгерісі.

Холл, Бюллер, Штерн сияқты зерттеушілер бала дамуын биогенетикалық заңдылықтарға сүйене отырып қарастырды. Олардың айтуынша бала жалпы дамуында адам эволюциясын қайталап өтеді.

Когнитивті (латын сөзінен – «білім» деп аударылады) аймаққа ақыл-ой мен таным процесстерінің өзгеруі жатады.

Б. Адам дамуында әлеуметтік факторлар рөлі

Әлеуметтік аймаққа:

- тұлғаның дамуы

- адамдар арасындағы қарым-қатнас

- мінез қалыптасуы жатады.

Ұлы ғұлама Аристотель «Адам - әлеуметтік мақлұқ» демекші, адам басқа адамдар арасында ғана дамиды. Адам баласы тәжірибені үйрену арқылы алады. Жеке адам бірнеше факторлар әсерінен дамиды, ол факторларға (Сурет 1.)

жатады.

Микрофактор: Адамдар арасындағы алғаш ақпаратты ата-аналарынан, бауырларынан алады.

Мезофактор: Бала әлеуметтік нормаларды сыныптас балалар арасында жүріп игереді.

Макрофактор: Оқыту мен тәрбиенің әрбір кезеңінде бала дамуының мазмұны, тереңдігі мемлекеттік оқу және тәрбие бағдарламаларда қарастырылған. Балалар дүние, табиғаттың құбылыстары, біздің еліміздегі, шетелдердегі қоғамдық және саяси өмір туралы, адамның табиғатпен өзара әрекеттесуі, қоғам өмірінің оның іс-әрекеті туралы білімнің бастапқы негіздерін игереді.

Экзофактор: БАҚ алынған мәліметтер арқылы баланың сыртқы ортаға бейімделуі.

Жеке адамның дамуына және мінез-құлқында дүниетанымның ролін баса айта кетіп, А.С.Макаренко біз мектептерімізден әр уақытта, өз өмірінің әрбір кезеңінде өзінің бақыты үшін қобалжымай, дұрыс өлшем табатын, жігерлі, идеялы қоғам мүшелерін біріктіруіміз керек,-деді. Сондықтан ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тұтас педагогикалық процестің барлық салаларына енуі керек. Түрлі салт-дәстүр, әдет-ғұрып халықтың рухани сезімін, адамгершілікті қасиетін, мінез-құлқын ғана қалыптастырып қоймай, дүниетанымын кеңейтіп, түрлі білімдер негізінен мағлұмат береді.

Табиғаттағы заңдылықтың басы ұла үйлесім (гармония), оның негізгі шарттарының бірі танас (симметрия). Сондықтан да адамның биологиялық жетілуі оның әлеуметтік үйренуіне сәйкес болу керек.

Дүниетанымның психологиялық құрылымы танымдық, эмоционалдық ж/е еріктік сияқты құрамаларды қамтиды. Сонымен мектепте жеке, жас ерекшеліктеріне байланысты оқыту оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың маңызды құралдарының бірі. Олай болса оқыту процесінде бірқатар психологиялық және педагогикалық шарттар жүзеге асырылуы керек.

1879 жылы "психологияның атасы" болып танылған Вильхельм Вундт (1832-1920) Германияның Лейпциг Университетінде психологиялық зерттеу зертханасын ашты.

Вильям Джеймс, америка пәлсапасышысы өзінің "Психология Принциптері" (1890) атты жемісті кітабын жариялап, келесі жылдарда психологтардың назарын жинақтаған көптеген мәселелерінің іргетасын қалады.

Бұл өріске өздерінің үлестерін қосқан, тәжірибелік түрде еске салу, есте сақтау, еске түсіру функцияларын Берлин Университетінде зерттеген Херманн Эбингауспен бірге қазір классикалық шарттастық болып танылған тәлім тану процесін зерттеген орыс физиологы Иван Павловты атап айту керек.

Осы тұста, 1890 жылдары Австрия дәрігері, невролог, тәжірибелік психологияда бейресми білімі бар Зигмунд Фрейд психотерапияның жаңа әдісі — психоанализді дамытты. Фрейдтың ақыл-ой жөніндегі түсініктері интрепретативттік және интроспективттік әдістемелерге кең шамада негізделген, ақыл-ой дерттілігін шешу мен психопатология үстінде жинақталған. Фрейдтың теориялары кең тараған, оның себебтерінің үлкен бірі — теориялардың сексуалдылық және жаншу психологиялық дамудың негізгі аспектілері ретінде қарастыру сияқты мәселесін қозғау. Бұл сол кездің аттеріс мәселері болып саналған, ал Фрейд болса олардың оқымысты қоғам ішінде кеңінен қарастырылуына жол ашқан. Фрейд теориялары жалпы психология теорияларына ықпалы зор. Әйткенмен бихевиоризм айтарлықтай жаңалықтарды ашса да, адам іс-әрекетін зерттеуіндегі жолбасшысы болуы үшін жеткіліксіздігі анық көрінді. Ноам Хомскийдің Скиннердің "Ауызша Іс Әрекет" (сөйлеуді бихевористік теория моделіндегі мүліктену жайлы) атты кітабы жайлы шолуы бихейворизм патшалығының біту себебінің ең басты факторларының бірі болып танылады.

Өзінің Туғызушы Грамматика теориясында Хомский тіл үйрену тек шарттастық арқылы орын алынбайтығын дәлелдеді. Адам мағынасы мен құрастырылуы жағынан бірегей сөйлемдерді тек табиғи тіл тәжірибесі арқылы өндіруі мүмкін емес. Бұл бихейворизм алдамшы деп мойындамаған ақыл-ойдың ішкі ахуалының бар болуын білдіреді. Альберт Бандура балалар тек қоғамдық бақылау арқылы, яғни көрінген мінез-құлықтың өзгеруінсіз үйренуінің мүмкін еместігін көрсетті.

Гуманисттік психология өзінің қайратты дамуын 1950 жылдары көріп, ақыл-ой зерттеуінің позитивисттік және ғылыми әдістемелеріне кертартпа ретінде жалғасты. Ол адам тәжірибесіне қараған феноменологиялық көзқарасты айырықшалап, адам мен оның іс-әрекетін сапалы зерттеу арқылы түсінуді іздейді. Гуманисттік әдістеменің тамырлары экзистенциалісттік және феноменологиялық пәлсапада табылады, және де гуманисттік психологтар ғылыми әдістемені мүлдем қабылдамай, адам тәжірибесін өлшемдерге көшіру оны барлық мәні мен маңыздылығынан айырады деп тұжырымдайды. Бұл мектептің негізін қалаған кей теоретиктер — адам мұқтаждылығының иерархиясын шығарған Эбрахем Маслоу, клиент айналысында орнаған терапияның жасаушысы Карл Роджерс және Гештальт терапиясын тудыру мен дамуына ат салысқан Фриц Перлс.

Компьютерлік технологиялардың дамуы ақыл-ой әрекетін инфомация өңдеу ретінде қарастыруға әкеп соқтырды. Бұл ақыл-ойды ғылыми түрде зерттеумен, ішкі ақыл-ой ақуалдырының бар болуы туралы сеніммен серіктесіп, когнитивизмнің дамуы мен оның ақыл-ой модельдерінің доминанттысының болуына әкелді.

Ми мен жүйке жүйесінің әрекеті арасындағы қатынас кең тарады, бұл бір жағынан Чарльз Шеррингтон және Дональд Хебб сияқты адамдардың зерттеулері, екінші жағынан ми зақымдалуы туралы зерттуелерге байланысты. Ми әрекетін дәлділікпен өлшеу технологияларының дамуымен бірге невропсихология мен когнитивттік невроғылым бүгінгі күннің ең іскер өрісі болып танылды. Басқа ғылымдармен (пәлсапа, информациялық технологиялар, невроғылым) үлкейіп келе жатқан қарым қатынаспен бірге ақыл-ойды түсіну және шығындарды өнімді түрде пайдалану үшін әртүрлі салаларды бір шатыр астына бекіткен ғылым — когнитивттік ғылым жаратылды.