Басқару объектілері мен түрлері.

Қаржы қатынастарының әрбір сферасы мен әрбір буыныңца басқару субъекгілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын пайдаланады. Мәселен, қаржьшы басқаруда мы-надай бірнеше өзара байланысты нақтылы әдістер мен нысавдарды (функционалдық элементтерді) бөледі: ақпарат, жоспарлау (бол-жау), ұйымдастыру, реттеу, бақылау.

Қаржылық ақпараттың ғылыми негізделген жоспарлау мақса-ты үшін де, сондай-ақ бүкіл қаржы процесін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар. Жоспарлау процесіндегі басқару шешімдері қаржы ақпаратына талдау жасау негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқатгыгы мен уақытгылығы негізделген шешімдер қабыл-дауды қамтамасыз етеді. Қаржылық ақпарат бухгалтерлік, статис-тикалық және оперативтік есеп беруге негізделеді.

Жоспарлау (болжау) қаржыны басқарудың жүйесінде маңызды орын алады. Бұл - жоспарлы тапсырмаларды орыңцауға қажетгі ақша қаражатгарының мөлшерін және оның көздерін анықтау; ор-талықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорлары арасында, ұлтгық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақ-тық бірліктері арасында қаражатгарды бөлудің оңтайлы үйлесімін (пропорциясын) белгілеу; ресурстарды пайдаланудың нақты бағыт-тарын анықтау және т.б.

Ұйымдастыру - басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын, айқындығын, қаржы ақпаратының жоғары нәти-желілігін, басқару қызметкерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптшігін білдіреді.

Қаржыны басқаруды дүрыс үйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе қаржыны оперативті басқарудьщ нәтижесі қаржы субъек-тілерінің — қаржы органдарының, салық комитеттері мен қаржы полициясының және үлтгық шаруашылық салаларыңцағы қаржы бөлщдерінің толып жатқан аппаратыньщ жүмысының қалай үйым-дастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппараты-ның үйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс, Бұл қаржы қүрылымдарының барлық қызметкерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.

Қаржылық реттеу - бұл жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы ресурстарын икемді, шебер жүмсау, белгіленген нөтижеден теріс ауытқулардың барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытгалған; мүның өзі резервтік (сақтық) қорлар, жоспардан тыс қаржы ресурстары, пайдаланылмаған қаржылар есебінен қызметтердің барлық түрлерінде арақатынас пен үйлесімділікті қамтамасыз етуді білдіреді.

Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен бірге оператишік басқару стадиясыңда да жүзеге асырылады. Ол қоғамда барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дұрыстығы мен зандылығьш тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы құқығының нормаларын басшылыққа алып отыратьш қаржы аппаратгарының қызметін қамтиды. Бақылау қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсет-кіштермен салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға, шаруашылықты неғұрлым тиімді жүріізудің жолда-рын белгілеуге мүмкіндік береді.

Қаржыны басқаруда басқа кез келген басқарылу жүйесіңцегідей басқарудың объекгілері мен субъекгілері бөлінеді. Объектілер ретінде қаржы қатьшастарының сан алуан түрлерін атауға болады, басқа-руды жүзеге асыратын ұйымдық қүрылымдар субъектілер болып табылады.

Көсіпорындарда және ұлтгық шаруашылық саласында қаржы-ны басқаруды кәсіпорындардың, ұйымдардың жөне мекемелердің қаржы бөлімдері мен службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрлікгер мен ведомстволардың қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асырып отырады.

Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайыңдағы қаржыны басқару қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүгінде нашар пайдаланып жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларыньщ - реттеудің, қаржы рыногін қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есебін тауьш пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметгік жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдай-ында көп жылдар бойы өмір сүріп отырған капиталистік едцердің де тәжірибесін ескерген жөн.

Біздің елімізде ықпал етудің бір әдістері тым ұзақ пайдала-нылды, бүл әдістер олардың кертартпалығына қарай енді керекті тиімділікті қамтамасыз ете алмады. Басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесі жаңа қаржы тұтқаларын (мысалы, амортизациялық аударымдарды, елеуметгік сақтандыруға аударылатын аударьшдар-дың нормаларын және басқаларын) жасап, іске қосуды кешіктірді.

Өткен кездің оңтайлы тәжірибесіне келеңсіз қарау қаржының дамуына, оны басқаруға қайшы келді: бюджетке төленетін төлемдердің салық нысандары жеткіліксіз пайдаланылды; бюджет-тен төленетін субвенциялардан (мақсатты жәрдем қаржыдан) бас тарту бодцы және т.т. Осы және басқа себептерге байланысты қар-жының рөлі төмендеді. Экономиканы басқаруды қайта қүру жаңа қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап еггі. Бұл әдістер экономи-каға қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өңцірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметгік саланы дамы-туға мүмкіндік туғызуы тиіс.

Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың бастыларына мыналарды жатқызуға болады:

Біріншіден, үкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі. Қазіргі кезде үкіметтік операциялардың едәуір бөлігі, билікіің аймақтық және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі тарапьшан болатьш тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып жатқан бұрынғы бюджеттен тыс қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету жөніндегі операцияларға қатысты.

Екіншіден, түсімдерді уақтылы алуға жеткілікгі бақылау жасамау.

Қайта қүрылған Қаржы министрлігі бүл проблемаларды ойда-ғыдай шешуге көмеісгеседі, мемлекепік басқарудың деңгейлері ара-сьщца салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икем-ділікгі бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.

Үшіншіден, мемлекеттік бюджет тапшылығьш қаржыландыру жүйесінің кемшіліктері.

Бұрынғы КСРО-да мемлекетгік бюджетгің тапшылығын қар-жыландырудың дәстүрлі көзі үзақ жыддар бойы Мемлекетгік банктің пайызсыз несиегері, сондай-ақ Жинақ банктеріндегі ха-лықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде бүл көздерді пай-далану қиын мәселе болып қалды.

Мемлекеттік бюджет ташпылығын жабудың баламалы қаржы көзі ретінде пайдалануға болатын мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару бүгінге дейін кеңінен таралмай отыр. Мұның экономикалық дағдарыстар мен инфляция жағдайында заңды екенін мойындауға тура келеді.